Charakter prawny Unii Europejskiej i zasady ustrojowe

1. Charakter prawny Unii Europejskiej i zasady ustrojowe

2. Unia Europejska po wejściu w życie Traktatu z Lizbony • Unia Europejska zastępuje Wspólnotę Europejską • Unia Europejska jest organizacją międzynarodową • Unia Europejska jest organizacją międzynarodową o charakterze integracyjnym

3. Art. 1 TUE Niniejszy Traktat wyznacza nowy etap w procesie tworzenia coraz ściślejszego związku między narodami Europy, w którym decyzje podejmowane są z możliwie najwyższym poszanowaniem zasady otwartości i jak najbliżej obywateli. Podstawę Unii stanowi niniejszy Traktat oraz Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (zwane dalej „Traktatami”). Oba te Traktaty mają taką samą moc prawną. Unia zastępuje Wspólnotę Europejską i jest jej następcą prawnym.

4. Orzeczenie w sprawie Van Gend en Loos „...Wspólnota stanowi nowy porządek prawny w prawie międzynarodowym, na rzecz którego państwa ograniczyły, jakkolwiek tylko w wąskich dziedzinach, swoje prawa suwerenne, i którego normy znajdują zastosowanie nie tylko do państw członkowskich, ale i pochodzących z nich jednostek ...” Opinia 1/91 „...Traktat EWG, chociaż zawarty w formie umowy międzynarodowej, niemniej stanowi kartę konstytucyjną Wspólnoty opartą na zasadzie praworządności”

5. Podstawowe zasady, na których opiera się funkcjonowanie UE • zasada poszanowania tożsamości państw członkowskich i podstawowych funkcji państwa • zasada poszanowania praworządności i praw człowieka • zasada demokracji • zasada kompetencji powierzonych • zasada subsydiarności • zasada proporcjonalności • zasada lojalnej współpracy

6. zasada poszanowania tożsamości państw członkowskich i podstawowych funkcji państwa Artykuł 4 ust. 2 TUE 2. Unia szanuje równość Państw Członkowskich wobec Traktatów, jak również ich tożsamość narodową, nierozerwalnie związaną z ich podstawowymi strukturami politycznymi i konstytucyjnymi, w tym w odniesieniu do samorządu regionalnego i lokalnego. Szanuje podstawowe funkcje państwa, zwłaszcza funkcje mające na celu zapewnienie jego integralności terytorialnej, utrzymanie porządku publicznego oraz ochronę bezpieczeństwa narodowego. W szczególności bezpieczeństwo narodowe pozostaje w zakresie wyłącznej odpowiedzialności każdego Państwa Członkowskiego.

7. równość państw członkowskich wobec Traktatów (por. zasada suwerennej równości państw); • poszanowanie tożsamości narodowej państw członkowskich (struktury konstytucyjne i polityczne państw członkowskich); • poszanowanie podstawowych funkcji państwa (zob. w szczególności PWBiS oraz WPZiB).

8. C‑208/09 Ilonka Sayn-Wittgenstein przeciwko Landeshauptmann von Wien, 92      Należy również przypomnieć, że zgodnie z art. 4 ust. 2 TUE Unia szanuje tożsamość narodową państw członkowskich, obejmująca również ustrój republikański państwa. 93      W niniejszym przypadku należy zauważyć, że nie wydaje się być nieproporcjonalnym, dążenie przez państwo członkowskie do realizacji celu zachowania zasady równości, w drodze ustanowienia zakazu nabywania, posiadania lub używania przez jego obywateli tytułów lub określeń szlacheckich, które mogą wywołać u innych przekonanie, że dana osoba posiada taką godność. Zdaje się, że odmawiając uznania elementów szlacheckich nazwiska takiego jak nazwisko skarżącej w postępowaniu przed sądem odsyłającym władze austriackie właściwe w zakresie stanu cywilnego nie wykroczyły poza to co jest niezbędne dla zapewnienia realizacji podstawowego celu konstytucyjnego do którego dążą.

9. zasada poszanowania praworządności i praw podstawowych • Zasada rozwijania w orzecznictwie ETS • Art. 6 dodany Traktatem z Maastricht 1. Unia opiera się na zasadach wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności oraz państwa prawnego, które są wspólne dla Państw Członkowskich. 2. Unia szanuje prawa podstawowe zagwarantowane w europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, podpisanej w Rzymie 4 listopada 1950 roku, oraz wynikające z tradycji konstytucyjnych wspólnych dla Państw Członkowskich, jako zasady ogólne prawa wspólnotowego.

10. zasada poszanowania praworządności i praw podstawowych – aksjologiczna podstawa porządku prawnego UE art. 2 TUE Unia opiera się na wartościachposzanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, jak również poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości. Wartości te są wspólne Państwom Członkowskim w społeczeństwie opartym na pluralizmie, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości, solidarności oraz na równości kobiet i mężczyzn.

11. zasada praworządności • zasada pewności prawa; • zasada nieretroakcji; • zasada ochrony uprawnionego oczekiwania.

12. zasada praworządności • zasada pewności prawa; • prawo powinno być jasne i przewidywalne; • decyzje instytucji i organów powinny być należycie uzasadnione; • akt musi być należycie opublikowany/notyfikowany; • konieczność przestrzegania zasad proceduralnych i gwarancji praw jednostki (nullum crimen sine lege, prawo dostępu do dokumentów, prawo udziału w postępowaniu); • zakaz działania prawa wstecz.

13. 63/83 Kent Kirk zasada bezwzględnej nieretroakcji przepisów karnych stanowi „jedną z zasad wspólnych wszystkim porządkom prawnym państw członkowskich oraz jest określona w art. 7 EKPC; zajmuje ona miejsce wśród ogólnych zasad prawa, których ochronę zapewnia ETS”

14. Warunki dopuszczalnej retroaktywności 98/78 Racke • retroaktywny charakter aktu jasno i wyraźnie wynika z jego treści lub z celów ogólnego systemu, którego jest częścią, • retroaktywność jest to uzasadniona istnieniem ważnego interesu wspólnotowego/Unii, • w należyty sposób ochronione zostało uprawnione oczekiwanie podmiotów, których dotyczy.

15. 80/86 Public Prosecutor przeciwko KolpinghuisNijmegen • zasada pewności prawa jako ograniczenie obowiązku zgodnej interpretacji

16. Zasada ochrony uprawnionego oczekiwania • 120/86 Mulder Aby powołać się na zasadę, podmiot powinien wykazać: • istnienie uprawnionego oczekiwania, • poniósł stratę lub znalazł się w niekorzystnej dla siebie sytuacji, ponieważ na tym oczekiwaniu polegał.

17. Nie stanowi naruszenia uprawnionego oczekiwania zmiana przepisów na niekorzyść podmiotu: • przewidywalna np. ze względu na specyfikę danego sektora (12/77 Toepfer przeciwko Komisja), • mieszcząca się w granicach zwykłego ryzyka gospodarczego (C-331/88, Fedesa), • mająca na celu ukrócenie spekulacji, poprawienie obowiązującej regulacji (2/75 EVGF przeciwko Mackprang)

18. Zasada niedyskryminacji • zakaz zróżnicowanego traktowania podmiotów znajdujących się w takiej samej (czy podobnej) sytuacji, jeśli to zróżnicowanie jest arbitralne i nieuzasadnione. • odmienne sytuacje muszą być odmiennie traktowane, chyba że jest to nieuzasadnione – zasada jest naruszona poprzez różnice w traktowaniu podobnych sytuacji zasada nie ma zastosowania w przypadkach, gdy różne (dyskryminujące) traktowanie, jest uzasadnione ze względu na obiektywne kryteria.

19. dyskryminacja bezpośrednia - gdy środek wyraźnie odwołuje się do „zakazanego” kryterium zróżnicowania • dyskryminacja pośrednia - gdy środek zawiera kryterium z pozoru neutralne, faktycznie jednak powoduje dyskryminację , również jeśli taki skutek był niezamierzony • dyskryminacja odwrotna - np. gdy państwa członkowskie przyznają swoim obywatelom mniej korzystne traktowanie

20. Traktatowe ujęcie zasady niedyskrymianacji • art. 18 TFUE/art.12 TWE – zakaz dyskryminacji ze względu na przynależność państwową • art. 19 TFUE/ art.13 TWE – inne podstawy np. orientacja seksualna, wiek, niepełnosprawność • art. 157 TFUE/ art. 141 TWE – dyskryminacja ze względu na płeć

21. Niedyskryminacja ze względu na obywatelstwo Artykuł 18 TFUE W zakresie zastosowania Traktatów i bez uszczerbku dla postanowień szczególnych, które one przewidują, zakazana jest wszelka dyskryminacja ze względu na przynależność państwową. Parlament Europejski i Rada, stanowiąc zgodnie ze zwykłą procedurą prawodawczą, mogą przyjąć wszelkie przepisy w celu zakazania takiej dyskryminacji. Przepisy szczegółowe: m.in. 45 TFUE (pracownicy), art. 49 TFUE (przedsiębiorczość), 56 TFUE (usługi), art. 63 TFUE (kapitał)

22. 115 i 116/81 Adoui i Cornuaille - zakaz dyskryminacji w zakiesie zatrudnienia pracowników - zakaz wjazdu osób, chcących pojąć zatrudnienie • 293/83 Gravier – zakaz dyskryminacji odbiorców usług - dostęp do usług edukacyjnych • 181/84 Cowan– zakaz odmiennego traktowania osób korzystających ze swobód wspólnego rynku we wszystkich sytuacjach życia codziennego • C-247/96 Bickel i Franz – obywatelstwo UE jako podstawa objęcia zakazem dyskryminacji • C-184/99 Grzelczyk – status obywatela UE jako podstawowy status obywateli państw członkowskich – zróżnicowane traktowanie, nawet jeśli jest przewidziane w prawie Unii nie może być stosowane arbitralnie bez uwzględnienia indywidualnej sytuacji Obecnie zasada nierozerwalnie związana z obywatelstwem Unii

23. Artykuł 19 • (dawny artykuł 13 TWE) 1. Bez uszczerbku dla innych postanowień Traktatów i w granicach kompetencji, które Traktaty powierzają Unii, Rada, stanowiąc jednomyślnie zgodnie ze specjalną procedurą prawodawczą i po uzyskaniu zgody Parlamentu Europejskiego, może podjąć środki niezbędne w celu zwalczania wszelkiej dyskryminacji ze względu na płeć, rasę lub pochodzenie etniczne, religię lub światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną.

24. orientacja seksualna • C-249/96 Grant v South-West Trains Ltd – prawo do zniżkowych biletów kolejowych dla partnera odmiennej płci • C-125/99 P D przeciwko Rada–prawo do dodatku rozłąkowego przysługującego małżonkom: “co się tyczy naruszenia zasady równego traktowania funkcjonariuszy bez względu na ich orientację seksualną, jest oczywiste, że to nie płeć partnera determinuje to czy dodatek rozłąkowy jest przyznawany, lecz prawna natura więzi między funkcjonariuszem i jego partnerem” • C-267/06 Tadeo Maruko • wiek (C-144/04 Mangold)

25. zasada poszanowania praw podstawowych 29/69 Stauder, 11/70 Internationale Handelsgesellschaft Ważność środków stosowanych przez instytucje Wspólnot może być oceniana wyłącznie w świetle prawa wspólnotowego. Prawo wynikające z Traktatu, będącego niezależnym źródłem prawa, nie może być z samej swej natury uchylone przez prawo wewnętrzne, niezależnie od jego rangi, bez podważania jego charakteru jako prawa wspólnotowego i bez poddawania w wątpliwość podstaw prawnych Wspólnoty. W związku z tym ważność środków Wspólnoty oraz ich skuteczność w prawie wewnętrznym nie może być podważana poprzez stwierdzenia, że jest ono rzekomo przeciwne prawom fundamentalnym sformułowanym w konstytucji państwa członkowskiego czy też zasadom jego konstytucyjnej struktury. Poszanowanie praw fundamentalnych stanowi integralną część ogólnych zasad prawa chronionych przez Trybunał.(…)

26. zasada poszanowania praw podstawowych 44/79 Hauer: “Prawa zasadnicze stanowią cześć składową ogólnych zasad prawa, których przestrzeganie zapewnia Trybunał. Gwarantując te prawa, Trybunał ma obowiązek czerpać inspiracje z tradycji konstytucyjnej wspólnej wszystkim państwom członkowskim, a tym samym środki, które są niezgodne z prawami zasadniczymi uznanymi przez konstytucje tych państw, nie mogą być zaakceptowane we Wspólnocie”.

27. Potwierdzenie orzecznictwa ETS art. F / art. 6 TUE 1. Unia opiera się na zasadach wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności oraz państwa prawnego, które są wspólne dla Państw Członkowskich. 2. Unia szanuje prawa podstawowe zagwarantowane w europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, podpisanej w Rzymie 4 listopada 1950 roku, oraz wynikające z tradycji konstytucyjnych wspólnych dla Państw Członkowskich, jako zasady ogólne prawa wspólnotowego.

28. zasada poszanowania praw podstawowych Artykuł 6 1. Unia uznaje prawa, wolności i zasady określone w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 roku, w brzmieniu dostosowanym 12 grudnia 2007 roku w Strasburgu, która ma taką samą moc prawną jak Traktaty. Postanowienia Karty w żaden sposób nie rozszerzają kompetencji Unii określonych w Traktatach. Prawa, wolności i zasady zawarte w Karcie są interpretowane zgodnie z postanowieniami ogólnymi określonymi w tytule VII Karty regulującymi jej interpretację i stosowanie oraz z należytym uwzględnieniem wyjaśnień, o których mowa w Karcie, które określają źródła tych postanowień. 2. Unia przystępuje do europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Przystąpienie do Konwencji nie narusza kompetencji Unii określonych w Traktatach. 3. Prawa podstawowe, zagwarantowane w europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz wynikające z tradycji konstytucyjnych wspólnych Państwom Członkowskim, stanowią część prawa Unii jako zasady ogólne prawa.

29. Zakres kontroli poszanowaniapraw podstawowych • Trybunał w zakresie kompetencji przyznanych mu Traktatem kompetencji interpretuje i kontroluje : • akty instytucji • akty państw członkowskich • gdy wykonują prawo WE (sytuacja 5/88 Wachauf) • gdy wprowadzają dozwolone derogacje od swobód rynku(sytuacja C-260/89 ERT)

30. Zakres kontroli poszanowaniapraw podstawowych 5/88 Wachauf • „(...) postanowienia wspólnotowe, które po wygaśnięciu dzierżawy skutkują pozbawieniem dzierżawcy, bez odszkodowania owoców jego pracy i inwestycji na dzierżawionej nieruchomości byłyby niezgodne z wymogami ochrony praw podstawowych we wspólnotowym porządku prawnym. Wymogi te wiążą także państwa członkowskie, gdy wykonują one prawo wspólnotowe, państwa członkowskie muszą, tak daleko jak jest to możliwe, stosować te normy w zgodzie z tymi wymogami.”

31. Zakres kontroli poszanowaniapraw podstawowych C-260/89 ERT „Jeżeli państwo członkowskie opiera się na połączonych postanowieniach art. 56 i 66 TWE w celu usprawiedliwienia ograniczeń swobody świadczenia usług z przyczyn związanych z porządkiem publicznym i zdrowiem publicznym, to uzasadnienie takie, oparte na prawie wspólnotowym, musi być interpretowane w świetle ogólnych zasad prawa, a w szczególności praw podstawowych. Z tego względu odnośne przepisy wewnętrzne mogą podlegać wyjątkom określonym w tych przepisach wyłącznie wtedy, gdy są zgodne z prawami podstawowymi, których przestrzeganie jest zagwarantowane przez Trybunał.”

32. zasada demokracji • deficyt demokratyczny WE/UE • wzmocnienie roli PE (udział w procedurach stanowienia prawa); • obywatelstwo UE • wzmacnianie roli parlamentów narodowych

33. 138/79 SA Roquette Frères przeciwko Radzie (tzw. sprawa izoglukozy) • przyznanie Parlamentowi kompetencji konsultacyjnych „odzwierciedla na poziomie wspólnotowym, mimo że w ograniczonym zakresie, podstawową zasadę demokracji, zgodnie z którą społeczeństwo uczestniczy w wykonywaniu władzy za pośrednictwem zgromadzenia reprezentantów”

34. zasada demokracji Traktat z Lizbony TYTUŁ II POSTANOWIENIA O ZASADACH DEMOKRATYCZNYCH

35. zasada demokracji Artykuł 9 We wszystkich swoich działaniach Unia przestrzega zasady równości swoich obywateli, którzy są traktowani z jednakową uwagąprzez jej instytucje, organy i jednostki organizacyjne. Obywatelem Unii jest każda osoba mająca przynależność Państwa Członkowskiego. Obywatelstwo Unii ma charakter dodatkowy w stosunku do obywatelstwa krajowego i nie zastępuje go.

36. zasada demokratycznej równości obywateli UE; • zasada demokracji przedstawicielskiej; • zasada demokracji uczestniczącej.

37. zasada równości demokratycznej • „obywatelstwo Unii ma charakter dodatkowy w stosunku do obywatelstwa krajowego i nie zastępuje go” • UE – nie jest państwem • orzeczenie FSK w sprawie Traktatu z Lizbony – zasady konstytucyjne nie mogą być stosowane wprost do UE; • zapewnienie realizacji konstytucyjnej zasady demokracji w ramach członkowstwa państwa w UE należy do prawa krajowego (Polska – ustawa kooperacyjna);

38. zasada demokracjiprzedstawicielskiej Artykuł 10 1. Podstawą funkcjonowania Unii jest demokracja przedstawicielska. 2. Obywatele są bezpośrednio reprezentowani na poziomie Unii w Parlamencie Europejskim. Państwa Członkowskie są reprezentowane w Radzie Europejskiej przez swoich szefów państw lub rządów, a w Radzie przez swoje rządy; szefowie państw lub rządów i rządy odpowiadają demokratycznie przed parlamentami narodowymi albo przed swoimi obywatelami.

39. zasada demokracji uczestniczącej Formy kontroli demokratycznej i demokracji uczestniczącej • udział organizacji przedstawicielskich w życiu UE (konsultacje społeczne, dialog społeczny); • obywatelskie prawo pośredniej inicjatywy prawodawczej; • udział parlamentów krajowych

40. Zasady umożliwiające realizację zasady demokracji Art. 15 TFUE • zasada otwartości – jawność obrad Parlamentu Europejskiego i Rady dot. projektu aktu ustawodawczego • prawo dostępu do dokumentów instytucji, organów i jednostek organizacyjnych Unii (możliwe ograniczenia z uwagi na interes publiczny lub prywatny) • publikacja dokumentów

41. Zasada kompetencji powierzonych Artykuł 5 TFUE 1. Granice kompetencji Unii wyznacza zasada przyznania. Wykonywanie tych kompetencji podlega zasadom pomocniczości i proporcjonalności. 2. Zgodnie z zasadą przyznania Unia działa wyłącznie w granicach kompetencji przyznanych jej przez Państwa Członkowskie w Traktatach do osiągnięcia określonych w nich celów. Wszelkie kompetencje nieprzyznane Unii w Traktatach należą do Państw Członkowskich.

42. Zasada kompetencji powierzonych KOMPETENCJA WYŁĄCZNA UE „jedynie Unia może stanowić prawo oraz przyjmować akty prawnie wiążące, natomiast Państwa Członkowskie mogą to czynić wyłącznie z upoważnienia Unii lub w celu wykonania aktów Unii”

43. Zasada kompetencji powierzonych KOMPETENCJA WYŁĄCZNA UE • unia celna; • ustanawianie reguł konkurencji niezbędnych do funkcjonowania rynku wewnętrznego; • polityka pieniężna w odniesieniu do Państw Członkowskich, których walutą jest euro; • zachowanie morskich zasobów biologicznych w ramach wspólnej polityki rybołówstwa; • wspólna polityka handlowa.

44. Zasada kompetencji powierzonych KOMPETENCJA WYŁĄCZNA UE Unia ma także wyłączną kompetencję do zawierania umów międzynarodowych, jeżeli ich zawarcie zostało przewidziane w akcie prawodawczym Unii lub jest niezbędne do umożliwienia Unii wykonywania jej wewnętrznych kompetencji lub w zakresie, w jakim ich zawarcie może wpływać na wspólne zasady lub zmieniać ich zakres.

45. Zasada kompetencji powierzonych KOMPETENCJA DZIELONA „Unia i Państwa Członkowskie mogą stanowić prawo i przyjmować akty prawnie wiążące w tej dziedzinie. Państwa Członkowskie wykonują swoją kompetencję w zakresie, w jakim Unia nie wykonała swojej kompetencji. Państwa Członkowskie ponownie wykonują swoją kompetencję w zakresie, w jakim Unia postanowiła zaprzestać wykonywania swojej kompetencji.”.

46. Zasada kompetencji powierzonych KOMPETENCJA DZIELONA • a) rynek wewnętrzny; • b) polityka społeczna w odniesieniu do aspektów określonych w niniejszym Traktacie; • c) spójność gospodarcza, społeczna i terytorialna; • d) rolnictwo i rybołówstwo, z wyłączeniem zachowania morskich zasobów biologicznych; • e) środowisko naturalne; • f) ochrona konsumentów; • g) transport; • h) sieci transeuropejskie; • i) energia; • j) przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości; • k) wspólne problemy bezpieczeństwa w zakresie zdrowia publicznego w odniesieniu do aspektów określonych w niniejszym Traktacie.

47. Zasada kompetencji powierzonych KOMPETENCJA DZIELONA Postanowienia szczególne dot. badań, rozwoju technologicznego i przestrzeni kosmicznej oraz współpracy na rzeczrozwoju i pomocy humanitarnej

48. Zasada kompetencji powierzonych KOMPETENCJA KOORDYNACYJNA, WSPIERAJĄCA I UZUPEŁNIAJĄCA W niektórych dziedzinach i na warunkach przewidzianych w Traktatach, Unia ma kompetencję w zakresie prowadzenia działań w celu wspierania, koordynowania lub uzupełniania działań Państw Członkowskich, nie zastępując jednak ich kompetencji w tych dziedzinach. Prawnie wiążące akty Unii przyjęte na podstawie postanowień Traktatów odnoszących się do tych dziedzin nie mogą prowadzić do harmonizacji przepisów ustawowych i wykonawczych Państw Członkowskich.

49. Zasada kompetencji powierzonych KOMPETENCJA KOORDYNACYJNA, WSPIERAJĄCA I UZUPEŁNIAJĄCA a) ochrona i poprawa zdrowia ludzkiego; b) przemysł; c) kultura; d) turystyka; e) edukacja, kształcenie zawodowe, młodzież i sport; f) ochrona ludności; g) współpraca administracyjna.

50. Zasady pomocniczości i proporcjonalności Artykuł 5 3. Zgodnie z zasadą pomocniczości, w dziedzinach, które nie należą do jej wyłącznej kompetencji, Unia podejmuje działania tylko wówczas i tylko w takim zakresie, w jakim cele zamierzonego działania nie mogą zostać osiągnięte w sposób wystarczający przez Państwa Członkowskie, zarówno na poziomie centralnym, jak i regionalnym oraz lokalnym, i jeśli ze względu na rozmiary lub skutki proponowanego działania możliwe jest lepsze ich osiągnięcie na poziomie Unii. 4. Zgodnie z zasadą proporcjonalności zakres i forma działania Unii nie wykraczają poza to, co jest konieczne do osiągnięcia celów Traktatów.