1 / 51

Hyrje ne Shendetin Global

Hyrje ne Shendetin Global. Master In Nursing Science. Objektivat. Kuprimi I lidhjes ndermejt ujit sanitimit , dhe shendetit nga nje perspektive globale . Kuptimi I rolit ambiental , social dhe faktoret politike ne kolera. Kujtese. C’fare eshte shendeti global?.

carol
Download Presentation

Hyrje ne Shendetin Global

An Image/Link below is provided (as is) to download presentation Download Policy: Content on the Website is provided to you AS IS for your information and personal use and may not be sold / licensed / shared on other websites without getting consent from its author. Content is provided to you AS IS for your information and personal use only. Download presentation by click this link. While downloading, if for some reason you are not able to download a presentation, the publisher may have deleted the file from their server. During download, if you can't get a presentation, the file might be deleted by the publisher.

E N D

Presentation Transcript

  1. Hyrje ne Shendetin Global Master In Nursing Science

  2. Objektivat Kuprimi I lidhjesndermejtujitsanitimit, dheshendetitnganjeperspektiveglobale. Kuptimi I rolitambiental, social dhefaktoretpolitike ne kolera.

  3. Kujtese • C’fareeshteshendeti global?

  4. Problemedheshqetesimeshendetsoreqe I kalojnekufijtenacionale, tecilatmundteinfluencohenngaeksperiencatosekushtetrrethanoreteshtetevetetjera, tecilatmundteadresohen me mire duke bashkepunuar, vepruardhegjeturzgjidhjeteperbashketa (Institute Of Medicine, USA- 1997)

  5. Problemet e shendetit global • I referohettegjithaproblemeveshendetsoreqeshqetesojneshumeshteteosendikohetngafaktorendernacionaltetillasi: • Ndryshimetklimaterike • Urbanizimi • Malnutrition – mbiosenenushqyerja Osezgjidhjetetillasi: • Zhdukja e Polios • Kontaminimi me avian influenza • Menyrat e kontrollitteduhanit

  6. Zhvillimihistorik I termave : • Shendetipublik: U zhvilluasidisipline ne mesin e shekullitte 19 ne UK, Europe dhe US. Shqetesimi me problemetbrendashtetit. • Tedhenadheevidenca per tembeshtetutveprimet, fokusimbipopullate, barazidhedrejtesisociale, theksimbiparandalimin me shume se sakurim. • ShendetiNderkombetar: I zhvilluargjatedekadavetefunditshqetesohet me shume me • semundjet (e.g. tropical diseases) and • kushtet (lufta, fatkeqesitenatyrore) ne shtete me teardhurateultaosetemesme. • Priret per teperkrahur ‘idete e mira’. • Shendeti global: me I vonshem, theksivendosetmbiqellimet me tegjeratelidhura me problemetshendetsoredhezgjidhjet e tyre • Tecilatkalojnekufijtenacionale • Kerkojnebashkepunimetegjerander-disiplinore

  7. Disiplinatqeperfshihen ne Shendetin Global • ShkencatSociale • Shkencat e Sjelljes • Ligji • Ekomomi • Histori • Engineering • ShkencatBiomedikale • ShkencatAmbientale

  8. SemundjetInfektivedheFaktoret e Rrezikut • Semundjetinfektiveperhapenpor…. • Po keshtuedhemenyratperendimoretestilittejeteses: • Ndryshimet ne diete • Mungesa e aktivitetitfizik • Mbeshtetja ne transportinautomobilistik • Duhanpirja • Stresi • Urbanizimi

  9. Realiteti

  10. KonceptetKryesoreTeLidhura Me Shendetin Global • Determinantet e shendetit • Matjet e statusitteshendetit • Rendesia e kultures ne shendet • Shtimi Global i semundjeve • Faktoretkryesoreterrezikut per nje sere problemeshshendetsore • Organizimidhefunksioni i sistemitshendetsor.

  11. 1. Determinantet e Shendetit • Profili Genetic • Mosha • Gjinia • Zgjedhjet e stilittejeteses • Influencatkomunitare • Teardhurat • Lokalizimigjeografik • Kultura • Faktoretambientale • Kushtet e punes • Edukimi • Aksesi me servisetshendetsore Source: Dahlgren G. and Whitehead M. 1991

  12. Determinantet e Shendetit Dhedisafaktoretetjeretepergjithshemsi: • Stabilitetipolitik • Tedrejtatcivile • Degradimiambiental • Rritja e popullates/presioni • Urbanizimi • Zhvillimi i shteteve

  13. Dimensionet Multi-sectorialetedeterminanteveteshendetit • Malnutrition – • Me I prekshemndajsemundjevedhevononsherimin • Gatimi me drudheqymyr – • Semundjepulmonare • Higjena e pamjaftueshme – • Me shumeinfeksioneintestinale • Niveli I ulur I jeteses – • Punonjese e sexit, STIs, HIV/AIDS • Reklamat e alkolitdheduhanit • Addiction dhesemundjetetjera • Rritja e shpejte e trafikutteautomjeteve, shoferetepatrajnuardherrugetepasigurta- • Aksidenterrugore

  14. 2. Matja e statusitteshendetit I • Shkaku I vdekjes • I nxjerrengacertifikatat e vdekjespor I kufizuar per shkaktembulimitjoteplote • Jetegjatesia ne lindje • Numri I perafert I viteveqenje I porsalindurkashpresatejetoje ne bazetetrendittemortalitetitqesupozohettendiqetgjatejetes se tij • VdekshmeriaMaternale • Numri I grave qevdesingjatelindjes, osekomplikacioneteshtatzanise per 100,000 lindje ne jete ne vit

  15. Matja e statusitteshendetitII • Mortaliteti I infanteve • Numri I vdekjeveteinfantevenen 1 vjec ne vit per 1,000 lindje ne jete ne njevit • Mortality Neonatal • Numri I vdekjeveteinfantevenen 28 dite per 1,000 lindje ne jete ne njevit • Mortaliteti I femijeve • Propabilitetiqenje I porsalindur do tevdeseperpara se tearrijemoshen 5 vjec, I shprehursinumer per 1,000 lindje ne jete

  16. 3. Shendetidhekultura • Kultura: • Sjelljedhemenyredominueseqekarakterizonfunksionin e njegrupioseorganizate • Sistemitradicional I besimit • Besimetrrethshendetit • P.sh. epilepsy – njecrregulnje form posesimi/lim I depolarizimit neuronal / vs a form of possession/shenje e keqe e derguarngaparaardhesit • Psychoses –problemeshpeshtetrasheguaraqekerkojneasistencen e njesheruesitradicional • Influenca e kultures ne shendet • Deversiteti, marginalizimidheekspozimi i lidhur me racen, gjininedheetnicitetin

  17. 4. Perhapjaglobale e semundjeve • Ndryshimet e parashikuara ne perhapjen e semundjeveinfektivedhejoinfektivendermjetviteve 2004 dhe 2030 • Reduktimi I malaries, semundjevediarreike, TB dhe HIV/AIDS • Rritja e vdekjevekardiovaskulare, SPOKU, aksidentetrrugoredhediabeti mellitus • Moshimi I popullates ne shtetet me teardhuratemesmedheteulta • Rritja Socioeconomic me rritjen e perdorimittemakinave • Bazohet ne supozimin ‘business as usual’

  18. Fertilitet I larte/Mortalitet I larte Source: US Census Bureau, Population Report

  19. Ulja e Mortalitetit/ Fertiliteti I larte Source: US Census Bureau, Population Report

  20. Reduktimi I Fertilitit/Reduktimi I Mortality Source: US Census Bureau, Population Report

  21. 5. FAKTORET KRYESORE TE RREZIKUT PER NJE SERE GJENDJESH SHENDETSORE • Perdorimi I Tobacco – • Lidhet me njenga 10 shkaqetkryesoretevdekshmeriseboterore • Higjena e ulurdheperdorimi I ujittepaster • Lidhet me rastet e shumtatediarresedhesemundjet e shkaktuarangamikroorganizmaqerriten ne uje. • Perdorimi I paket I kondomit – • HIV/AIDS, STD • Malnutricioni– • Nen – ushqyerja (rritprekshmerinendajsemundjeveinfektive) dhembi – ushqyerjapergjegjese per semundjetkardiovaskulare, kancerindheobezitetinetj.

  22. 6. OrganizimiDheFunksioni I SistemitShendetsor • Sistemishendetsor • Perfshintegjithaorganizatat, institucionetdheburimet e devotshmeqeprodhojneveprimetecilatkanesiqellimparesortepermiresojneshendetin (WHO) • Pjesa me madhe e sistemevenacionaleteshendetitkonsiston ne: • Publik, privat, • Sektorettradicionaldhe informal

  23. Source: WHO statistics 2008 Source: W.H.O. Statistics

  24. Trendi I Vdekjeveglobale 2002-30 Source: World Health Statistics 2007

  25. TE DHENA KRAHASUESE (1) IRLANDVendet ne Zhvillim • Mortaliteti I Infanteve7 100-190 • Mortalitetinen 5 vjec 10 175-300 • Mortaliteti MATERNAL 2 600-1600 • JeteGjatesia F - 82 F < 50 M - 77 M < 50

  26. TE DHENA KRAHASUESE (2) IRLAND Vendet ne zhvillim • Rritja e POPULATION 0.3% 3%+ • HIV 0.15% 15%+ • Rastet me AIDS 20/ 400/ 100,000 100,000 • GNP PER CAPITAL $16,000 <$200 • SHPENZIMET PER SHENDETIN $1,600 $1-$2

  27. SHEMBUJT SHENDETSOR • FAKTORET GENETIC • FAKTORET AMBIENTAL • STILI I JETESES • SemundjetSemundjeve Infektivevsjoinfektive

  28. FAKTET RRETH SHENDETIT NE SHTETET E VARFERA • PREDOMINOJNE INFEKSIONE/ SEMUNDJE INFEKTIVE • SEMUNDJE TE PARANDALUARA ME VAKSINA P.SH. MEASLES • INFEKSIONE ACUTE RESPIRATORY (ARI) • SEMUNDJE DIARRHEIKE (cholera) • MALARIA • TB • HEPATITIS • HIV/AIDS • Plus: • PROBLEMET E LIDHURA ME MALNUTRITION : • - MUNGESA E KALORIVE • - MUNGESA MICRO-NUTRIENT • TRAUMA/ACCIDENTS • Shumengaketosemundjejaneteparandalueshme

  29. FAKTET RRETH SHENDETIT NE SHTETET E PASURA • PREDOMINOJNE SEMUNDJET JO-INFEKTIVE: • SHKAQET E VDEKJES (per tegjithamoshat): • 40% ProblemeCirculatore p.sh. Semundjetezemres, stroke etj. • 25% kancer • 16% SemundjeRespiratore • 5% HelmimedheDemtime • 0.6% SemundjeInfektive • MortalitetiPrematur(<65): • 25% ProblemeCirculatore • 33% Kancer • 16% Demtime(RTAs/Suicides) dhehelmime • 1% SemundjeInfektive • Shumengavdekjetlidhen me stilin e jetesdhejaneteparandalueshme.

  30. FAKTET RRETH SHENDETIT NE SHTETET E PASURA • Faktoret e lidhura me stilin e jetesndikojneshendetinmendordhefizik: • Smoking – 1/3 e vdekjevengaCalidhet me duhanpirjen • Drinking • Ushqyerja e Shendetshme • AktivitetiFizik • Abuzimi me Substancat

  31. Cholera 1800s

  32. Cholera: Semundje • Marrja : orale • Shumimi: intestinet e vogla • Symptoms: nausea, diarrhea, muscle cramps, shock • Infante me cholere

  33. Pamdemia e pare e Choleres

  34. Pandemia e dyte e Choleres

  35. John Snow dheDoreza e Pompes John Snow eshte I njohurngashumestudiuessithemeluesi I Eepidemiologjisemoderne John Snow dhecholera ne 1854 London http://www.ph.ucla.edu/epi/snow.html

  36. Londer 1850 • Teoria e mikrobevetelidhura me semundjennukpranohetgjeresisht • Njerezitjetojne ne zonatembipopulluarakuujidhetualetiishin ne oborr. (NY 1864; 900 njerezne dyndertesa, me 5 dyqanedhenjepompeujitekbllokutjeter)

  37. Observimet e John Snow • Personat me kolerexhvillojneproblemedigjestivetemenjehershme:spazma,tevjelladhediarrea • Fytyra, kembet, duartrrudhendhekythehen ne blu: vdekjamundtevije ne me pak se 1 dite • Lokalizimi I pompes ne vendetkuhasetkolerabrenda (pas trediteveepidemi )1854

  38. Pajisjet e ujit ne London 1850’s

  39. Epidemiologjia e Koleres • 10 ne 83 njerezjetojneaferpompavetetjera (broad street) pervecpompes se lagjes se tyre. • 5 ngaketate 10 pine uje ne pompentjeter (3 ishinfemijeqekaloninandej per teshkuar ne shkolle).

  40. Ideksi I Rastevesipas Snow • Indeksi I Rasteveeshtepersoni I pare qesemuret • Rruganumer 40 – femija infant dhebashkeshortisemuren • E shoqjalaupelenat me derdhiujin ne gropen e ujitaferburimit

  41. Eksperimenti I madh • Ne qenderteLondresgjendendyburimeuji • KompaniaLambeth: merrujinngasistemi I siperm I Londresqederdhet ne luminThames • KompaniteSouthwark& Vauxhall: marrinujinngaposhtesistemit ne derdhje.

  42. Eksperimenti I madh • Perdoruesitjetone ne lagjeteperbashketa • Snow shkoidere me dere duke pyetyr se cilinngakompanite e ujitperdornindhekrahasoivendet me tedhenat e koleres.

  43. Eksperimenti I madh

  44. Cholera Epidemiology • Snow bindikeshillinqe ta lejontetehiqtedorezenngapompa e ujit ne Broad Street • Rastet e reja u reduktuandramatikisht • Shumeanetaretekeshillitnukishintebindurngaevidencat e paraqitura.

  45. Cholera ne 1990 • Ne Peru Epidemiafilloi ne 1991 • Nga1991-1994 • Raste1,041,422 • Vdekje9,642 (0.9%) • Filloi ne vendetbregdetaredhe u perhap ne brendesi

  46. Cholera ne bote sot 2000-01

  47. Pse u rikthyeKolera? • Neglizimi I rendesise se nderhyrjevesanitare ne kohenkurpopullatateshumtalevizin ne qytetet e medha • Trujullo, Peru – klorizimi I ujitnukkryhetsipasoje e frikesngaCa • Perdorimi I ujittekanalevetezeza per tevaditurpemet • Africa – luftaciviledhemungesa e strehimitmblodhimigrantet ne kampe

  48. Pse u rikthyeKolera? • Si fillim u gjetpergjatebregdetiti ne Peru • Udhetoi me aneteanijeveterenda? • Udhetoi me anete plankton nga Asia? • Gjendetgjithmone ne pellgjetlokale (copepods) pordormant derisangacmohetnga???

  49. Copepod (organizemqejeton ne uje) qembanVibrio cholerae

More Related