SISTEMI I TRETJES

1. Kapitulli 10 SISTEMI I TRETJES

2. Kuptimiipërgjithshëmpërfunksionintretës • Tretja e ushqimevenënkuptonshpërbërjenkimiketëushqimitnëfragmenteorganikemëtëvoglatëpërshtatshmepërt'uabsorbuarngaepiteliirrugëvetëtretjes. • Tretja e ushqimevekryhetnëSistemin e tretjesicilipërbëhetnganjë tub muskularqëquhettraktidigjestiv, dhengadisaorganendihmësekupërfshihengjëndrat e pështymës, mëlçiadhepankreasi. • Funksionitretëspërfshinnjëserishkallështëintegruara, qëjanë: (1) Marrja e ushqimit, (2) Përpunimimekanik, (3) Tretja, (4) Sekretimi, (5) Absorbimi , (6) Kompaktimi, (7) Defekimi.

3. Skema e sistemittretës

4. Etapat e tretjes 1 - Marja e ushqimite ka filliminnëgojëkudhemerenlëndëtushqyese e kubëhetnjëabsorbimparaprak. 2 - Përpunimimekanikmundtëjetëosejoidomosdoshëm, nëvarësitëlëndësushqimoreqëështëmarë. Likuidetmundtëgëlltitenmenjëherë, ndërsaushqimet e fortafillimishtduhettëpërpunohenpërmescoptimit me ndihmën e dhëmbëve. 3 - Tretjanënkuptonshpërbërjenkimiketëushqimitnëfragmenteorganikemëtëvoglatëpërshtatshmepërt'uabsorbuarngaepiteliirrugëvetëtretjes. 4 - Sekretimiienzimave, acidevedhebufereveështëidomosdoshëmpërtretjen. Njëpjesë e këtyresekreteveprodhohenngambulesa e traktitdigjestiv, ndërsapjesatjetërprodhohetngaorganeanekse. Këtoorganeaneksesekretojnëpërzjerjebuferikedheenzimashnëduktuset e tyre qëderdhennëtraktindigjestiv.

5. Etapat e tjeratetretjes 5 - Absorbimi është procesi i lëvizjes së substratit organik, elektrolitëve, vitaminave dhe ujit përmes epitelit të traktit tretës dhe për në fluidin intersticial të traktit. Përbërje të thjeshta si glukoza, mund të absorbohen menjëherë, ndërsa përbërjet komplekse si proteinat, karbohidratet ose lipidet duhet së pari të coptohen me anë të enzimave të tretjes. 6 - Kompaktimi bëhet duke dehidratuar mbeturinat e patretura dhe mbeturina të tjera organike e sekrecionesh gjëndrore. 7 - Defekacioni është një lloj ekskretimi që ka të bëjë me zhgarkimin e materialeve fekale në mjedis.

6. Funksionetmbrojtësetëtraktittretës • Mbuloja e traktittretës ka edhefunksioninmbrojtëspërindetpërrethnga: 1 - efektetkorroduesetëacidevetretësedheenzimat; 2 - ngashkatërrimetmekanikesiçështëgërvishja; 3 - ngapatogjenët(sëmundjeshkaktuesit)qëmundtëjanëfutursëbashku me ushqimetoseqëmundtëjenëzhvilluarbrëndanëaparatintretës.

7. Aptretesperbehetngaindiepitelial, indilidhor, indimuskulor, formacionelimfoidedheshumënervadheenëgjaku. • Tubitretëspërgjithësishtpërbëhetnga 3 shtresa. • Tunica mucoza.Kjoshtresëprodhonlëndëmukoze (mucus), qëmerrpjesë ne njomjen e ushqimit. Mukozaprodhohetngaqelizatepitelialetëkësajshtrese. Nënmukozëgjendenedhedisagjëndraqëshërbejnëpërtretjen e mukozës.

8. Tunica muscularis, e cilamundtëjetërrethorenëbrendësidhegjatësorenësipërfaqe. Funksioniikësajshtreseështëpërcjellja e ushqimitnëbrendësitëaparatittretësqërealizohet me anëtëtkurrjessëmuskujve. Tkurrja e këtyremuskujveshkaktonngushtimindhezgjerimin e gypittretës (lëvizjeperistaltike) qëndihmojnëpërcjelljen e ushqimtnëpjesët e ndryshmetëaparatittretës. • Shtresa e tretë e aparatit tretës është shtresa seroze (tunica seroza). Përbëhet nga ind lidhor, është e shndritshme, e lëmuar dhe e lagur nga lëngu seroz që prodhohet. Pakëson fërkimin e organeve ku ajo merr pjesë.

9. Shtresatndërtuesetëtraktittretës

10. Traktitretës • Traktitretësështëmëtepër se sanjë tub ithjeshtë. • Strukturahistologjike e traktittretëspërfshin: (1) epitelin, (2) pllakën e mirfilltë, (3) mukozënmuskulare, (4) shtresënsubmukoze, (5) shtresën e muskuluraturëssëjashtmedhe (6) vëmesën e jashtme. • Nëtëgjithapjesët e traktittëtretjesjanëtëpranishëmmuskujt e lëmuarsinështresën e ekspozuarepitelialeqëquhetepitelimukozashtuedhetemuskulatura e jashtmeqërrethonlumenin e traktittretës. Këtoshtresaluajnënjërolkryesornëpërpuniminmekanikdhenëlëvizjen e materialevepërgjattraktit. • Shtresa e muskulaturëssëjashtmeshtynlëndëtnganjërapjesë e traktittretësnënjëtjetër, nësajtëtkurrjeveperistaltike. • Peristaltikaështëtkurrje e muskujvetëtraktittretësnëformëvalëshritmikepërgjatëgjithëgjatësisësëtraktittretës. • Traktidigjestivinjeriutështëkompleks. Çdopjesë e tij ka njëfunksiontëveçantë.

11. Histologjia e zorrëve

12. Goja • Gojadheaparatipërtypëszënëpjesën e jashtmeose 1/3 e poshtmetëfytyrës. • Goja vet përbëhetngakëtoformacionekryesore: skeleti(nofullat), artikulacionitemporomandibular, muskujtpërtypës, buzët, faqet, qiellza, gjuha, dhëmbët, gjëndrat e pështymës, enët e gjakutdhenervat. • Funksionet e zgavrëssëgojës(cavumoris)nëmënyrëtëpërmbledhur do tëishin: (1) analiza e materialevepërpara se atotëgëlltiten; (2) përpunimimekanikpërmesveprimtarisësëdhëmbëve, gjuhësdhesipërfaqessëqiellzës; (3) lubrifikimipërmespërzjerjessëushqimeve me mukozëndhesekretet e gjëndravetëpështymës; dhe (4) tretja e karbohidrateve me anëtëenzimavetëpështymës.

13. Hapësira e gojës (cavum oris)Hyrja për në gojë (vestibulum oris). Hapësira e vërtetë e gojës (cavum oris proprium)

14. Hapësira e gojës (cavum oris) Ndahet në dy pjesë që janë: -Hyrja për në gojë (vestibulum oris) Kufizohet: • nga jashtë me buzët, • nga brenda me gingivat e dhëmbëve, • nga pjesa anësore nga faqet Funksioni: • i saj lidhet me marrjen e ushqimit, • përtypjen, • Njomjen, • përcjelljen e tij në rrugët e tjera të aparatit të tretjes.

15. Hapësira e vërtetë e gojës (cavum oris proprium) • Kjo hapësirë kufizohet nga lart nga qiellza e fortë (palatum durum) dhe qiellza e butë (palatummollae), nga përpara nga gingivat e dhëmbëve.

16. Qiellza e butë ka rol në procesin e gëlltitjes së ushqimit, duke u ngritur lart mbyll komunikimin e hundës me faringun. Edhe gjatë aktit të frymëmarrjes, duke u ulur poshtë, ndan hapësirën e gojës nga faringu. • Është e formuar nga dy faqe. • Faqja e përparme që është e drejtuar nga hapësira e gojës • Faqja e pasme e kthyer në drejtim të faringut, e cila formon dyshemenë e kavitetit nasal. Në pjesën e mezit buza e poshtme e qiellzës së butë formon një zgjatje deri 2cm në formë konike (uvula palatina).

17. Parakthina e gojësdhegjuha • Hyrja ose parakthina e gojes (vestibulum oris), përfaqëson hapsirën që formohet midis buzëve dhe dhëmbëve. • Zgavra e gojës nga përpara dhe anash kufizohet nga dhëmbët, poshtë nga dyshemeja e gojës, sipër nga qiellza e fortë dhe e butë dhe prapa nga harqet qiellzore (palative) dhe gjuhëza (uvula). • Gjuha është organ ndihmës i aparatit tretës që bazën e saj e ka në fundin e zgavrës së gojës.

18. Dhëmbët • Në zgavrën e gojës bëjnë pjesë edhe dhëmbët. • Dhëmbët tanë kanë formë dhe funksione të veçanta, pra kemi një sistem heterodont. • Njeriu ka 32 dhëmbë të ndarë në këtë mënyrë: 4 dhëmbë të përparm, 2 dhëmbë kanin (të qenit), 4 paradhëmballë dhe 6 dhëmballë për çdo nofull. • Dhëmbët e përparmë, qëndrorë dhe anësorë kanë formë konike. Kjo formë i lejon ata që të kryejnë funksionin prerës të ushqimeve. • Dhëmbët e qenit kanë funksionin shqyes, prandaj quhen edhe dhëmbë "qeni". • Paradhëmballët coptojnë ushqimet dhe fillojnë bluarjen e tyre, sepse edhe forma e tyre me tuberkulat në faqen përtypëse e mundëson një funksion të tillë. • Dhëmballët me faqen e tyre përtypëse të madhe, kryejnë përtypjen dhe bluarjen e plotë të ushqimeve të marra në gojë.

19. Kështu formula dentarepërdhëmbët e qumështitështë 2 : 1 : 2 (incizivë: caninë: molarë). Përdhëmbët e përhershëm formula dentareështë 2 : 1 : 2 : 3 (incizivë: caninë: premolarë: molarë).

20. Dhëmbët e qumështit. • Dhëmbët e parë pas lindjes janë të përkohshëm dhe quhen dhëmbë të qumështit. • Dhëmbët e përkohshëm ose të qumështit fillojnë të dalin në muajin e 6-8 të pas lindjes. • Të parët dalin dhëmbët e parë poshtë. • Më vonë dalin dhëmbët prerës anësorë, dhëmballa e parë e qumshtit dhe dhëmbët e qenit. • Dalja e dhëmbëve të qumështit përfundon rreth muajit të 24-36-të.

21. Dhëmbët e përhershëm • Dalja e dhëmbëve të përhershëm fillon në moshën 6 vjeçare me dhëmballën e parë të përhershme, e cila meqënëse del në moshën 6-vjeçare quhet ndryshe edhe "gjashtëvjeçare". Më pas dalin dhëmbët e parë sipër e poshtë. • Dhëmbët prerës anësorë dalin në moshëm 7-9 vjeç, • paradhëmballët e para 9 vjeç, • dhëmbët "e qenit" në moshën 11-12 vjeç, • paradhëmballët e dyta 11-13 vjeç, • dhëmballët e dyta 12-14 vjeç dhe • dhëmballët e treta duke filluar nga mosha 18 vjeç. • Koha e daljes së dhëmballëve kushtëzohet nga veçoritë individuale dhe gjëndja e përgjithshme.

23. Vendosja e dhembëve në gojë

24. Funksionishqiptuesdheestetikidhëmbëve • Përveç rolit të tyre në përpunimin mekanik të ushqimeve, dhëmbët marrin pjesë edhe në shqiptimin e bashkëtingëlloreve të ndryshme e sidomos atyre dhëmbore si T, D, S, SH, Z etj. • Në mungesë të dhëmbëve, disa prej tyre dalin fershellyese. Kjo vihet re edhe kur dhëmbët e përparm kanë hapsirë midis tyre (diastemë). • Në shqiptimin e këtyre bashkëtingëlloreve, dhëmbët ndihmohen nga buzët dhe nga gjuha. • Dhëmbët së fundi kanë edhe funksion estetik. Në kushte normale dhëmbët e nofullës së sipërme mbulojnë dhëmbët e nofullës së poshtme 1-2mm. Në rast se kjo hapsirë është më e madhe ose më e vogël, raporti midis nofullave prishet. Per pasojë prishet edhe estetika e fytyrës. • Pamja estetike e fytyres prishet edhe kur mungojnë dhëmbë të veçant, të hequr për arsye të ndryshme para kohe.

25. Pamje e dhëmbëvetëqumështit

26. Ndërtimi i dhëmbëve • Pjesamë e madhe e çdodhëmbipërbëhetnganjëmatriksimineralizuaringjashëm me atëtëkockave-> dentinë. • Dentina, nëdallimngakockatnukpërmbanqelizatëgjalla. Nëdentinëndërfutendisazgjatimecitoplazmikeprejqelizavetëzgavrëssëpulpës. • Zgavra e pulpësfurnizohet me enëgjakudhenervaqëvijnëqëngabaza e kanalittërrënjësosengarrënja e dhëmbit. • Rrënja e dhëmbitgjëndetnëfoletëkockaveosenëalveola. Nëpjesën e rrënjësdentinambulohetnganjështresë e çimentossëdhëmbit (cement)qëkryenmbrojtjendhelidhjen e qëndrueshme me fibratprejkolagenitëligamentitpërrethdhëmbit(periodontitis ligament). • Qafa e dhëmbitndodhetnëzonënndërmjetrrënjësdhekurorës. • Dentina e kurorësështë e mbuluarnganjështresëzmalti. Zmaltipërmbanfostatkalciuminëformëkristaleshdhepërfaqësonnjësubstancëtëfortëtëpërpunuarbiologjikisht.

27. Pamje e dhëmbittëpërhershëm

28. Gjuha (lingua, glossus) -Ndihmon në përpunimin mekanik të ushqimit. -Përcjell ushqimin në faring. -Përcakton shijen e ushqimeve. -Përcakton temperaturën e trupit. -Ka rol në të folurin e artikuluar.

29. Gjuha përbëhet: 1. maja (apex linguae), 2. trupi (corpus linguae), 3. rrënja (radix linguae). -- dy faqet, e sipërme dhe e poshtme -- dy buzët anësore Mund të konsiderohet e ndarë në pjesën që i takon hapësirës së gojës (pars oralis) dhe pjesës faringale (pars faringae). Si kufi midis këtyre dy pjesëve shërbejnë një brimë qorre (foramen caecum) si dhe një e thelluar fundore në faqen e sipërme të saj në formën e gërmës “V” (sulcus terminalis).

30. Gjëndrat e pështymës • Nëbrëndësitëgojësndodhen tri çiftegjëndrashtëpështymës(salivare)qësekretojnëpështymë. Atypështymapërzihetsëbashku me ushqimin, icilipërbëhetngakarbohidrate, proteinadhelyra. • Pështyma, përveçujitpërmbangjithashtunjëenzimë, amilazënsalivare e cilafillonprocesin e tretjessëamidonit duke hidrolizuardisangalidhjet midis njësiveglukozikeqëndërtojnëamidonin. Disakaridimaltozëështëproduktpërfundimtartipikitretjessëamidonitnënveprimin e amilazëssalivare: amilazësalivare Amidon + H2O maltozë

31. Sasia e pështymësqëprodhohetgjatë 24 orëveluhatetnga 500-1500ml. Sasia e pështymësvaretedhengalloji e përmbajtja e ushqimeveqëpërdoren. Kështukurpërdorenushqimetëforta, sasia e sajshtohetdhe, e kundërta, kurmerrenushqimetëlengshme, pakësohet. Nëvarësitëllojittëushqimitpërcaktohetedhegjëndra e pështymësqë do tësekretojë. • Kurpërdoretmish, shtohetsasia e pështymësqëprodhohetngagjëndrat e pështymësnëngjuhë(sublingluale)dhengagjëndrat e pështymësnënnofulla(submandibulare). • Kurpërdorenushqime me përmbajtjetëlartëkarbohidratesh, prodhohetmëshumëpështymëngagjëndrat e pështymëspërrethveshit(parotide).

32. Pamje e gjëndrave të pështymës

33. Pështyma (saliva) • Pështyma(saliva)nëmasën 99% përbëhetngaujëdhevetëm 1% tësaj e zënëkripratmineraledhelëndëtproteinike. • Proteinamëkarakteristike e pështymësështëmucina, e cilapasipërzihet me ujin, formonnjëtretësirëveshtullore, qëquhetmukus, icililyrësonmasënushqimorepërtëlehtësuargëlltijen. • Përngapërbërja, pështymanukndryshonshumëngagjaku. Gjëndrat e pështymësmarrinngagjakuqëkalonnëpër to lëndët e tretëshme: kripraminerale, elektrolite, glukozë, ure, aminoacide, vitamina e hormone. • Pështyma ka edhevetibaktericidenësajëtëlizozimës(enzimë)dheimunoglobulinaveqëajopërmbandhetëdisafaktorëvetëtjerëantibakterialëendetëpanjohur.

34. Sythat e shijesnëgjuhë

35. Fytiosefaringu • Fytiosefaringuështëhallkëndërlidhëseudhëkryqi midis rrugëssëkalimittëushqimitdheajrit. Ai lidhzgavrën e gojës e tëhundës me kapërcellin(ezofagun)nganjëridrejtimdhe me gurmazin(laringun)ngaanatjetër. • Fytiështënjë tub igjatë 15 cm qështrihetngabaza e kafkësderinënivelin e rruazës VI-VII tëqafëskukalonnëkapërcell. • Ajriithihturngavrimat e hundës, depërtonnëfaringdhearrinnëtrakenëpërmjetlaringut. Substancatushqimore, ngazgavra e gojëskalojnëngafaringunëezofag. • Rruga e ajritdherruga e ushqimitkryqëzohenskematikishtnë faring, pornëfaktajridheushqimetnuktakohenkurrë me njëritjetrinsepsenjëperdemuskulomembranore, (qiellza e butë)oseepiglota, mbyllgjatëçdolëvizjejetëgëlltitjespjesën e sipërme(respiratore)tëfaringut. • Nëfaringhapengjithashtutubat e Eustakutqërealizojnëkomunikimin e tij(faringut)me veshin e mesëm. Kështubëhetimundurekulibrimiipresionitnëtëdyanët e membranëstimpanike.

36. Sipaslokalizimittëorganeverrethtijfaringuformohetngakëtopjesë:Sipaslokalizimittëorganeverrethtijfaringuformohetngakëtopjesë: -Pjesahundoreosenasofaringu, nëkëtëpjesëgjendengrumbullimelimfoideqëformojnëgjëndratëfaringut. -Pjesagojoreoseorofaringu. -Pjesalaringaleoselaringofaringu.

37. Skema e faringut Faringupërbëhetnga tri shtresaqëjanë: shtresa e brendshme (tunica mucoza), shtresa e mesit (tunica muscularis) shtresa e jashtme (tunica adventitia).

38. Kapërcellioseezofagu • Kapërcellioseezofaguështënjëtub muskulorivendosurndërmjetfytitdhestomakut. Ai ështëigjatërreth 25cm. Fillonnganiveliirruazëssë VI tëqafës, nëtënjëjtinnivel me atëtëtrakesë(qëështëvazhdimilaringut). • Kapërcellipërshkonpjesën e poshtmetëqafës, gjoksindhepjesën e sipërmetëhapsirëssëbarkut. Gjatëgjithëkësajrruge, aiështëivendosurpërparakolonësvertebrale. • Kurushqimifutetnëezofag, fillonkontraktimiritmikimurittëezofagutnëmënyrëperistaltike. Kështuushqimishtyhetposhtëngaezofagunëstomak. • Nëpjesën e fundittëezofagutndodhetnjësfinkterfiziologjikqëpengonrefluksinapokthimin e lëngjevegastrikenëezofag.

39. Pjesa e qafës (pars cervicalis) shtrihetngakërciivertebrëssëgjashtëderite vertebra e dytëtegjoksitdhearringjatësi 5-8 cm. • Pjesa e kraharorit (pars thoracalis) tektërrituritështëafërsisht 15-18 cm. Shpondiafragmënnënivelin e vertebrëssëdhjetëtorakale. • Pjesa e barkut (pars abdominalis) ështëmë e shkurtra, arrin 1-3 cm dheformonnjëkëndrreth 70O. Kalonprapalobittëmajtëtëmëcisëdhepërfundonnëstomak.

40. Stomaku (ventriculus)

41. Funksionet e stomakut • shërbensirezervuarpërushqimetqëvijnëngaezofagu; • përpunonproduktetushqimore; • merrpjesënëtretjen e ushqimeve; • ka rol, megjithësetëpjesshëm, nëthithjen e ushqimeve; • ndanpërbërësit e ushqimevesi p.sh. albuminatdhelyrat; • dërgonushqimet e përpunuaranëzorrë; • është organ sekretor, pasiprodhonpepsinëdhe acid klorhidrik; • kryenfunksionekskretues, duke plotësuarpunën e veshkavenërastetëdëmtimittëtyre.

42. Permasat • Gjatësi 15-18 cm, • gjerësi 12-14 cm • trashësi 2-3 mm • Përmasatdhepozicioniistomakutvarenedhengagjëndjafunksionale e tij, ngamoshadhepjesërishtngaseksi. Format e stomakut: • p.sh çengeli, • draprinëmoshat e reja, • thesitektëmoshuarit • dardhe. Vendosja: • vertikaleteknjerëzitshtatlartë, • horizontaletekatashtatshkurtër • pjerrëttektrupatmesatarë.

43. Pjesët përbërese të stomakut janë • pjesa fillestare (pars cardiaca) që vjen direkt mbas pjesës abdominale të ezofagut; • Trupi, pjesa e mesit (corpus ventriculi); • pjesa e poshtme ose pjesa dalëse që është kalimi i stomakut në duoden (pars pyloryca) • Nëstomakndodhen • dykthesat, kthesa e madhe (curvaturaventricoli major) • dhekthesa e vogël (curvaturaventriculi minor).

44. 3 shtresa 1. Mukozaqëështështresa e brendshme, është e ngjashme me atëtëzorrëvedhejo me atëtëezofagut. Nëpjesënmukozedallohengropëzatëvoglakuhapengjëndrat e stomakutqëshërbejnëpërprodhimin e aciditklorhidrikdhetëpepsinës.

45. 2. Shtresamuskulore, qëështështresa e mesit, ka roltëveçantënëpërpuniminmekanikteushqimit. Kjoshtresëpërbëhetngamuskujtëshumtë me fijemuskuloregjatësoredherrethore. • 3. Shtresa e jashtmeoseshtresaseroze, ështështresaviserale e peritoneumitqëveshstomakun.

46. Zorrët e holla • Zorrët e hollatënjeriutkanëformën e njëtubitëgjatërreth 6 metra. Atokanëkreshtadhehulli(brazda)ngaana e brëndëshme e tyre qëijapinshpeshpamjen e valëzuar(rrudhosur). Nësipërfaqetëkëtyrekreshtavedhebrazdave ka disazgjatimetëvoglasigishtaqëquhen vile. • Qelizatnësipërfaqetëvilevekanëdisazgjatimetëimtaqëquhenmikrovile. Viletdhemikrovilet e rrisinsëtepërmiefektivitetin e sipërfaqessëekspozuartëzorrëssëhollë. Nëqoftë se zorra e hollë do tëishtenjë tub ithjeshtë, ajo do tëkishtenjëgjatësi 500 derinë 600 metra. • Kurkimahynnëduoden, proteinatdhekarbohidratetnëtëjanëtëtreturapjesërisht.. Duke pasurparasysh se aktivitetiimadhitretjesështëkryermëparë, këtoushqimeduhettëthithenpërmesmurittëzorrëve.

47. Zorra (intestinum) Duodeni, Intestinum jejunum dhe intestinum ileum

48. Ndërtimiizorrëvetëholla

49. Duodeni apo zorra 12 gishtore është 25-30 cm e gjatë. Ka formë patkoi organ ekstraperitoneal përbëhet nga këto pjesë: • pjesa e sipërme horizontale, • pjesa zbritëse dhe • pjesa e poshtme horizontale.

50. Formohen tre të kthyera • flesura duodeno superior, • f. duodeno inferior dhe • f. duodeno jejunaluis