PRVI SVJETSKI RAT PROMJENA EVROPSKE RAVNOTEŽE SNAGA - IZLAZAK AMERIKE IZ IZOLACIJE

1. PRVI SVJETSKI RAT PROMJENA EVROPSKE RAVNOTEŽE SNAGA - IZLAZAK AMERIKE IZ IZOLACIJE

2. Kriza u odnosima Njemačke i Austrougarske sa silama Antante. • Izrada vojnih planova otrgnuta je političkoj kontroli vodećih zemalja, koje su skraćivale vrijeme za diplomatske odluke. • Pregovori o francusko-ruskom vojnom savezu 1892. uključivali su i to šta će se smatrati za casus belli. • Odgovor je do tada po pravilu zavisio od toga ko je prvi počeo neprijateljstva.

3. Do tada je evropska diplomatija nastojala da lokalizuje sukobe i ograniči njihove posljedice. • Krajem XIX vijeka casus belli je definisan prema tome ko je prvi izvršio mobilizaciju, a ne ko je ispalio prvi hitac i time izmakao političkoj kontroli. • Potreba da se saveznici istovremeno mobilišu pretvorila se u ključni element diplomatskih pregovora o vojnim savezima.

4. Sve više se težilo ka opštem ratu.Ruski interes je zahtijevao da rat bude opšti.U suprotnom Njemačka bi bila ponovo u prilici da diktira uslove mira. • Pošto je to Bizmark već jednom učinio na Berlinskom kongresu, lokalizacija sukoba bezrazložno bi ojačala mogućnosti ruskih neprijatelja i pokolebala saveznike. • Rat sa ograničenim ciljevimabio bi protivan ruskim nacionalnim interesima. Svaki rat bi trebalo da bude opšti.

5. Na osnovu Obručevljevih ideja, o istovremenom sprovođenju mobilizacija4. januara 1894. potpisan je vojni sporazum izmedju Francuske i Rusije. • Sporazum je predviđao da ukoliko bilo koja članica Trojnog saveza sprovede mobilizaciju protiv Francuske, Rusija bi morala da sprovede mobilizaciju protiv Njemačke. • Evropska ravnoteža, se pretvorila u borbu za opstanak, mada niko nije mogao da objasni koji cilj bi opravdao uništavanja velikih razmjera.

6. Njemački generalštab na čelu sa Alfredom Šlifenom razradio je njemačke mobilizacijske planove. • Za razliku od Moltkea, stratega tri Bizmarkove pobjede,Šlifen je razradio plan za postizanje brze pobjede na jednom frontu, poslije čega bi se sve njemačke snage preusmjerile na drugog neprijatelja. • Da bi razbio francuske fortifikacije na njemačkoj granici, Šlifen je došao na ideju da povrijedi neutralnost Belgije. • Cilj Bizmarkove spoljne politike bio je izbjegavanje rata na dva fronta, a Moltkeove strategije vodjenje ograničenog rata.Šlifen je težio totalnom ratu.

7. Šlifenov planje predviđao da se prve bitke odigraju na Zapadu između zemalja kojih se konkretna kriza gotovo uopšte nije ticala. • Rusija u svojim ratnim planovimanije imala pretenzijeu odnosu na Njemačku vrijedneni lokalnog, a ni opšteg rata, kao uostalom ni Njemačka prema Rusiji. • Diplomate su ćutale.Zbog nacionalističke politike u tim zemljama nijesu se usuđivali da se suprostave vojnim krugovima. • Rijetke su bile riječi upozorenja. Izuzetak je bio Rus Petar Durnovo, ministar unutrašnjih poslova, koji je smatrao da je Njemačka, a ne Britanija, prirodan saveznik Rusije, da su njihovi interesi komplementarni i da rat može donijeti samo obostrano uništenje.

8. Ubistvo Franca Ferdinanda u Sarajevu 28. juna1914. označilo je povod za ratni požar, a moglo se tumačiti i osvetom za aneksiju Bosne i Hercegovine. • Držeći se ranijeg obećanja, da će podržati Austriju u sljedećoj kriziVilhelm II je 5. jula 1914. preko austrougarskog ambasadora podstakao Beč na akciju protiv Srbije. • Kancelar Betman-Holveg je6. jula 1914. potvrdio careva obećanja ostavljajući da Austrougarska procijeni šta da uradi u pogledu Srbije. • Njemačka poruka, zasnovana na pogrešnim procjenama, bila je da Austrougarska sigurno može da računa na savezništvo Njemačke.

9. Početak krize Rusiju nije natjerao na uzmicanje, jer od Krimskog rata nije imala iluzije o politici Austrije, a naročito ne nakon otvorene podrške Berlina. • U Petrogradu su vjerovali da se radilo o planu razrađenom uz pomoć njemačke vlade radi uništenja njenih pozicija među slovenskim narodima. • Kriza je izmakla kontroli zbog toga što nijedan državnik nije bio spreman da ustukne. Evropi je nedostajao zajednički sistem vrijednosti kakav je postojao u Meternihovo vrijeme ili fleksibilnost Bizmarkove realpolitike.

10. Početak Prvog svjetskog rata • U početku se ništa nije događalo. Austrougarska je oklijevala zbog bojazni mađarskog predsjednika vlade Tise da zemlju izloži riziku rata. • Beč je Srbiji 23. jula 1914. uputio ultimatum od 48 sati. Zatraženo je da se ispune veoma ponižavajući uslovi, koje je Srbija jednim dijelom morala da odbaci. • Godine 1914. legitimitet nije predstavljao kariku koja je povezivala sve kao u Meternihovoj Evropi. Ruske simpatije prema savezničkoj Srbiji prevagnule su nad gnušanjima zbog ubistva Franca Ferdinanda. • Austrougarska je jedina imala zastarjele vojne planove. Za mobilizaciju joj je bio potreban rok od mjesec dana. Njene trupe počele su da se bore kada su prve bitke na zapadnom ratištu već bile završene.

11. London se nalazio na najboljem putu da zaustavi krizu, da je blagovremeno Velika Britanija objavila solidarnost sa Francuskom i Rusijom. • Iako su težili da očuvaju Trojni sporazum britanski političari nijesu željeli da zaprijete Njemačkoj, kako bi ostavili mogućnost za kasnije posredovanje. • Britanija nije imala obavezu da uđe u rat na strani Francuske i Rusije, ali je pomorski sporazum 1912. sa Francuskom na to moralno obavezivao. • Stav Britanije o uključivanju u rat opredijelila je namjera Njemačke da dovede u pitanje jedan od osnovnih principa engleske spoljne politike, kojise sastojao u tome da Belgija ne smije da padne u ruke neke velike sile.

12. Austrougarski ultimatum doveo je Rusiju u veoma nepovoljan položaj i zato što se Bugarska sve više priklanjala Njemačkoj. • Austrougarska, pošto je anektirala Bosnu i Hercegovinu, je nastojala da pod svoj protektorat stavi posljednjeg važnog saveznika Rusije na Balkanu - Srbiju. • Njemačka je učvrstila svoj uticaj u Carigradu, pa je Rusija mogla da se pita da li će se era panslavizma okončati tevtonskom domincijom. • Na opredjeljenje da Rusija podrži Srbiju uticala je bojazan da se popuštanjem njen prestiž u slovenskom svijetu i na Balkanu više ne bi mogli obnoviti.

13. Srbija 25. jula 1914. odgovorila na austrijski ultimatum prihvatajući sve zahtjeve osim jednog -Vilhelm II je pomislio da je kriza prevaziđena. • Austrougarska je 28. jula 1914. objavila rat Srbiji mada za vojnu akciju nije mogla da bude spremna prije 12. avgusta. • Ruski car je istog dana naredio djelimičnu mobilizaciju protiv Austrougarske. Međutim, ruski general-štab je imao jedino plan opšte mobilizacije protiv Njemačke i Austrougarske. • Budući da je ruska mobilizacija remetila planove Njemačke, ona je 29. jula tražila da Rusije sa njom prekine, jer je značila isto što i rat. • Nikola II nije mogao promijeniti svoju odluku, pa je 30. jula 1914. naredio potpunu mobilizaciju. Dan kasnije 31. jula Njemačka je ponovila isti zahtjev i pošto odgovor nije dobila objavila je Rusiji rat.

14. Traženje uzroka za rat sa Francuskom. • Njemački planovi da se prvo izvrši napad na Francusku nijesu imali alternativu, pa je i pokušaj Vilhelma II da preusmjeri mobilizaciju na Rusiju propao. • Na upit Njemačke od 1. avgusta 1914. da li namjerava da ostane neutralna, Francuska je odgovorila da će djelovati u skladu sa svojim nacionalnim interesima. Iskoristivši kao povod neke povrede graniceNjemačka je 3. avgusta 1914. objavila rat Francuskoj i prema Šlifenovom planu upala u Belgiju. • Sljedećeg dana,4. avgusta 1914, Velika Britanija je objavila rat Njemačkoj. Balkanska kriza pretvorena je u svjetski rat.Spor sa Bosnom i Srbijom doveo je do okupacije Belgije, i uveo Veliku Britaniju u rat. • U vrijeme kada su na zapadnom frontu već vođene odlučujuće bitke austrougarske trupe još nijesu preduzele ofanzivu protiv Srbije.

15. Umjesto brze i odlučne pobjede Njemačke, desio se dugotrajan rat. • Britanska neutralnost nije ostvarena, kao ni uništenje francuske vojske. Ofanzivna bitka na Zapadu je izgubljena, a dobijena defanzivna na Istoku. • Kompromisni mir nije bio moguć, jer Francuska ne bi pristala da joj se ne vrate Alzas i Loren, a Njemačka na zahtjeve za povraćaj osvojenih teritorija. • Novi saveznici Italija i Rumunija na strani Antante, a Bugarska na strani Centralnih sila, zahtijevale svoj dio pretpostavljenog plijena.

16. Elementi kompromisnog mira • Britanija je, uvidjevši da je Njemačka postala najjača sila smatrala da povratak na ranije stanje nije moguć. Zato nije željela kompromis, već "garancije" u pogledu: trajnog slabljenja Njemačke i smanjenja njene flote. • Njemački političari su tražili: na zapadu pripajanje ugljenokopa u sjevernoj Francuskoj i vojnu kontrolu nad Belgijom, uključujući i luku Antverpen. • U vezi sa Poljskom su nudili stvaranje "nezavisne države, nasljedne ustavne monarhije" i time onemogućavali kompromisni mir s Rusijom. • Njemačka je3. marta 1918. izdiktirala u Brest - Litovsku uslovemira, pokome je dobila 1/3 evropskog dijela Rusije i uspostavila protektorat u Ukrajini.

17. Poslije prve dvije godine rata obje strane su podjednako mogle da pobijede i da budu poražene. • U vrtlogu Prvog svjetskog rata nestali su "istočni dvorovi" na čijem je jedinstvu u vrijeme Svete alijanse počivao mir u Evropi. • Francuska i Velika Britanija nijesu imale koristi od toga što su njihovi neprijatelji oslabili. Žrtvovanjem svojih vojnih snaga one su neprijatelja zapravo učinile jačim nego što je bio. • Prije nego što su shvaćene razmjere debakla Evrope, na sceni se pojavio novi igrač, a "Evropski koncert" je otišao u istoriju.

18. Izlazak SAD iz izolacije • Činioci koji su uticala na izlazak SAD iz izolacinizma bili su: ubrzani razvoj zemlje i postepeno rušenje evrocentričnog poretka. • Novi pravac američke politike obilježila su dva predsjednika: Teodor Ruzvelt i Vudro Vilson. • Ruzvelt (1901-1909) je bio vješt analitičar ravnoteže snaga. Globalnu ravnotežu bez Amerike smatrao je nezamislivom. • Ratne ciljeve SAD slično evropskim diplomatama, određivao je nacionalnim interesima.

19. Vudro Vilson (1913-1921) je razloge za izlazak iz izolacije pronašao u mesijanskoj ulozi Amerike na međunarodnoj sceni. • Nije bio za očuvanje ravnoteže snaga, već za širenje sopstvenih ideja po cijelom svijetu. • Njegovi principi bili su da: mir zavisi od širenja demokratije;da državama treba suditi na osnovu istih etičkih kriterijuma kao i pojedincima; da poštovanje međunarodnog prava predstavlja nacionalni interes. • Vilson je autor ideje o svjetskoj organizaciji koja bi održavala mir zasnovan na zajedničkoj bezbjednosti – Ligi naroda. • Vilsonovski idealizam predstavljao je prekretnicu u američkoj spoljnoj politici, na koji se ona i danas oslanja.

20. Iako su svoju zemlju nastojali da predstave kao izuzetnu,utemeljivači SAD se nijesu odrekli nekih principa evropske diplomatije poput ravnoteže snaga. • Takvu vještinu manevrisanja između Francuske i Velike Britanije ispoljili su tokom Napoleonovih ratova. Objavljujući neutralnost nijesu željeli da bilo koja zemlja odnese pobjedu u ratovima što su uslijedili sa Francuskom revolucijom. • Džeferson je Napoleonove ratove definisao kao sukob između tirana na kopnu (Francuske) i tirana na moru (Engleske). • Vrhunac ove politike predstavljala je kupovina Luizijane (1803) od Francuske, što je bio osnov za izrastanje SAD u veliku silu.

21. Zbog udaljenosti od Evrope SAD nisu imala potrebe za koalicijama. Amerika je bila protiv stalnih savezništava, bez obzira na njihov razlog. • Spoljna politika SAD bila je zasnovana na uvjerenju da stalni ratovi u evropskim zemljama predstavljaju posljedicu načina na koji Evropljani vode državnu politiku. • Amerika se bunila protiv evropskog ustrojstva i evropskih vrijednosti. • Pretpostavka da mir najviše zavisi od podsticanja demokratskih institucija do danas predstavlja okosnicu američke misli.

22. Stavovi Ruzvelta o učešću SAD-a u Prvom svjetskom ratu • Kad je rat počeo Ruzvelt je bio uzdržan u odnosu na njemačku invaziju Belgije i Luksemburga, iako se time kršio sprazuma o neutralnosti. • Par mjeseci potom izmijenio je svoja gledanja zalažući se za naoružavanje velikih razmjera kako bi SAD mogle da pomognu Trojni sporazum. • Ruzveltovo mišljenje da je britanska kontrola Atlantika bezbjednija od njemačke hegemonije zasnivala se na navici SAD na britansku vladavinu morimai ocjeni da Britanija nema ekspanzionističke planove prema Sjevernoj i Južnoj Americi. • Ruzvelt je priznao da bi bilo teško da se Amerika na osnovu njegovih ubjeđenja uvede u evropski rat, zbog toga što narod ne bi bio spreman da do te mjere slijedi politiku sile.

23. Kad je izbio Prvi svjetski rat na čelu SAD se nalazio Vudro Vilson koji je znao kako da odbaci politiku sile i da zemlju uvede u rat. • Izolacionizam Amerikanaca prevazišao je pozivanjem na izuzetnost američkih ideala koji su se zasnivali na principima, a ne koristi. • Zalaganjem za neutralnost početkom rata, prvo je dokazao opredjeljenje za mir, a potom izolacionistički nastrojenu zemlju postepeno uveo u rat. • Vilson nije proklamovao američko povlačenje iz svijeta, već tražio mogućnost da se na cio svijet primijene američke vrijednosti, čijem širenju bi se vremenom i sama Amerika mogla da posveti. • Od Vilsona do Obame svi, američki predsjednici su se pozivali na nesebičnost svoje zemlje kao najvažniju karakteristiku vodeće uloge SAD.

24. Vilson je 1915. objavio doktrinu po kojoj je bezbjednost Amerike neodvojiva od bezbjednosti svog ostalog čovječanstva. • To je značilo obavezu Amerike da se svuda u svijetu suprostavi agresiji. Ideja o Americi kao dobronamjernom policajcu nagovijestila je strategiju zadržavanja koja se kasnije razvila u vid globalnog intervencionizma. • Vilsonova početna neutralnost vremenom je prerasla u niz pretpostavki za grobalni rat. Po Vilsonu nije postojala bitna razlika između slobode Amerike i slobode svijeta. Amerika je imala neograničeno pravo da se angažuje i da američke principe pretoči u opšte principe primjenjive na sve. • Amerika je ulazak u Prvi svjetski rat mogla prihvatiti isključivo kao angažovanje u korist svih naroda, a ne samo sopstvenog, vidjevši pritom sebe u ulozi borca za univerzalne slobode.

25. Neposredan povod za objavu rata bilo je potapanje broda Luzitanije i to što je Njemačka počela neograničeno da koristi podmornice. • Vilson je ulazak u rat opravdao potrebom uspostavljanja novog međunarodnog poretka a ratne ciljeve definisao isključivo s etičkog stanovišta. • Principe novog poretka u svijetu definisanisao je 8. januara 1918, na sjednici oba doma Kongresa. Ratne ciljeve SAD obrazložio je u 14. tačaka. • Vilson je svoje izlaganje završio u duhu pomirenja nudeći Njemačkoj ravnopravno mjesto među narodima svijeta. Stvarni krivac za rat po Vilsonu nije bila njemačka nacija, već isključivo Kajzer.

26. Svijet kome je Vilson težio važio je podjednako za pobjednika i poraženog, i bio zasnovan na principima a ne na sili, na zakonima a ne interesu. • Prije ulaska Amerike u rat Vilson je 22. januara 1918. objavio da je njegov cilj "mir bez pobjede". Međutim, kada je Amerika zaratila Vilson je saopštio da samo potpuna pobjeda može da donese mir. • Zalažući se za objavu rata Vilson je svoje etičke stavove proširio na čitav svijet. Uslove za demokratiju trebalo je stvoriti ne samo u Njemačkoj, već i u drugim zemljama, jer će mir zahtijevati partnerstvo demokratskih zemalja.

27. Izlazak Amerike iz izolacionizma, odnosno objava rata Centralnim silama, u aprila 1917, odlučio je ishod Prvog svjetskog rata.On je omogućio postizanje pobjede, iako ratni ciljevi SAD nijesu bili u vezi sa svjetskim poretkom kakav je Evropa poznavala i zbog kojeg je vjerovatno i ušla u rat. • Na kraju rata broj žrtava dostigao je cifru od 20 miliona ljudi, u ratu su nestale tri dinastije (njemačka, austrijska i ruska), a održala se jedino britanska kraljevska kuća. • Poslije rata bilo je potrebno da se izgradi novi evropski poredak.