Dofinansowano ze środków dotacji Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

1. Dofinansowano ze środków dotacji Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej „Odnawialne źródła energii w planie zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe”

2. Projekt założeń do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe

3. Planowanie zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe (1) Ustawa Prawo energetyczne z dnia 10 kwietnia 1997 roku określa, że planowanie i organizacja zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe należą do zadań własnych gminy. Prawo to przewiduje wykonanie dwóch rodzajów dokumentów planistycznych: 1. Projekt założeń do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe, 2. Plan zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe.(opracowywany tylko w przypadku, jeśli plany rozwoju przedsiębiorstw energetycznych nie zapewniają realizacji założeń). Oba te dokumenty powinny być zgodne z: - założeniami polityki energetycznej Państwa, - miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego lub ustaleniami zawartymi w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy

4. Planowanie zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe (2) Projekt "Założeń do planu zaopatrzenia" może być sporządzony zarówno dla obszaru całej gminy, jak i jej części. Obowiązujące przepisy nie określają, na jaki okres założenia powinny być sporządzone. Logicznym wydaje się ich zharmonizowanie z okresem obowiązywania planów rozwoju przedsiębiorstw energetycznych zaopatrujących gminę w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe, dla których minimalnym okresem są trzy lata.

5. Planowanie zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe (3) Zgodnie z ustawą w "Założeniach do planu zaopatrzenia" powinny znaleźć się następujące zagadnienia: 1. Ocena aktualnego stanu i przewidywanych zmian zapotrzebowania na ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe, 2. Przedsięwzięcia racjonalizujące użytkowanie ciepła, energii elektrycznej i paliw gazowych, 3. Możliwości wykorzystania istniejących nadwyżek i lokalnych zasobów paliw i energii z uwzględnieniem skojarzonego wytwarzaniaciepła i energii elektrycznej oraz zagospodarowania ciepła odpadowego z instalacji przemysłowych, 4. Zakres współpracy z innymi gminami.

6. Planowanie zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe (4) Projekt założeń powinien być opracowany we współpracy z lokalnymi przedsiębiorstwami energetycznymi, które są zobowiązane do udostępniania zarządom gmin swoich planów rozwoju w zakresie zaspokojenia aktualnego i przyszłego zapotrzebowania na ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe. Wykonane opracowanie przesyłane jest do władz wojewódzkich i przedstawicieli odbiorców w celu otrzymania opinii i uwag. Następnie Rada Gminy w drodze uchwały przyjmuje opracowany dokument.

7. Cele w zakresie rozwoju wykorzystania odnawialnych źródeł energii (1) Podstawą do konstruowania projektu założeń powinny być także zapisy przyjętej w grudniu 2009 roku przez Radę Ministrów „Polityki energetycznej Polski do 2030 roku”; Polityka określa sześć podstawowych kierunków rozwoju polskiej energetyki.Jednym z nich jest rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii; Najważniejszym przedsięwzięciem w tym obszarze będzie wypracowanie ścieżki dochodzenia do realizacji celów zawartych w w/w dokumencie, w podziale na poszczególne rodzaje OZE i związane z nimi technologie.

8. Cele w zakresie rozwoju wykorzystania odnawialnych źródeł energii (2) Główne cele polityki energetycznej w tym obszarze obejmują: wzrost wykorzystania odnawialnych źródeł energii w bilansie energii finalnej do 15% w roku 2020 i 20% w roku 2030, osiągnięcie w 2020 roku 10% udziału biopaliw w rynku paliw transportowych oraz utrzymanie tego poziomu w latach następnych, ochronę lasów przed nadmiernym eksploatowaniem w celu pozyskiwania biomasy oraz zrównoważone wykorzystanie obszarów rolniczych na cele OZE, w tym biopaliw, tak aby nie doprowadzić do konkurencji pomiędzy energetyką odnawialną i rolnictwem.

9. Lokalne bezpieczeństwo energetyczne

10. Lokalne bezpieczeństwo energetyczne (1) Pierwotnym, podstawowym podmiotem, którego dotyczy pojęcie bezpieczeństwa energetycznego, jest odbiorca czyli użytkownik energii, a wtórnym podmiotem dostawca lub też system zaopatrzenia. Bezpieczeństwo energetyczne odbiorcy można określić jako poziom gwarancji dostępu przez niego do potrzebnych mu form energii: - w potrzebnym czasie, - potrzebnej ilości, - przy dostępnej cenie.

11. Lokalne bezpieczeństwo energetyczne (2) Inne podstawowe czynniki współdecydujące o bezpieczeństwie energetycznym odbiorcy to: bezpieczeństwo zaopatrzenia energetycznego z dostępnych mu systemów, ciągłość i niezawodność zasilania, mierzona stosunkiem sumarycznego rocznego czasu przerw zasilania do rocznego czasu kalendarzowego, jakość energii (parametry częstotliwości i napięcia).

12. Lokalne bezpieczeństwo energetyczne (3) Potrzebny poziom bezpieczeństwa energetycznego odbiorcy uzyskuje się poprzez: - wdrażanie dwustronnego zasilania energetycznego, - gromadzenia lokalnego zapasu paliwa, - sytuowanie rozproszonych źródeł energii na terenie gminy, - projektowanie awaryjnych źródeł energii, - projektowanie wewnętrznego układu dwupaliwowego, - instalowanie odpowiedniej automatyki pomiarowej i przełączającej. Jednym z aspektów bezpieczeństwa energetycznego odbiorcy jest dostępność ceny energii dla odbiorcy. Samorząd gminny posiada instrumenty mogące to bezpieczeństwo, w szczególności mieszkańca gminy, poprawić poprzez polityczne decyzje o finansowaniu niektórych składników kosztów energii elektrycznej.

13. Dywersyfikacja źródeł energii w gminie Dywersyfikacja źródeł energii na terenie gminy odbywać się może w oparciu o projektowanie lokalnych źródeł energii, w szczególności w oparciu o odnawialne źródła energii: spalanie biomasy, biogazownie, energetykę wiatrową, energię geotermalną, energię wodną, energię słoneczną.

14. Planowanie rozwoju lokalnej gospodarki energetycznej z wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii

15. Zrównoważone planowanie energetyczne (1) Samorządy terytorialne na mocy ustawy O samorządzie terytorialnym oraz ustawy Prawo energetyczne są zobligowane do sporządzania założeń do planów oraz samych planów zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe oraz realizacji tego zaopatrzenia, kierując się przy tym zasadą zrównoważonego rozwoju. Zasada ta polega na gospodarowaniu w sposób zapewniający równowagę między: - bezpieczeństwem energetycznym, - zaspokojeniem potrzeb społecznych, - konkurencyjnością gospodarki, - ochroną środowiska naturalnego.

16. Zrównoważone planowanie energetyczne (2) Plan zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe powinien być opracowaniem bilansującym potrzeby energetyczne gminy oraz istniejące możliwości ich zaspokojenia, ze szczególnym uwzględnieniem wykorzystania lokalnych źródeł energii. Plan musi zawierać również propozycje wykonania przedsięwzięć prowadzących do: - zmniejszenia energochłonności, - ograniczenia emisji zanieczyszczeń - wprowadzenia nowych technologii wykorzystujących odnawialne i niekonwencjonalne źródła energii.

17. Zrównoważone planowanie energetyczne (3) Dokument powinien uwzględniać przewidywane kierunki rozwoju gminy i tempo przewidywanych zmian, zwłaszcza co do planowanego budownictwa mieszkaniowego, przemysłu i rolnictwa. Czynniki te będą decydowały o wzroście zapotrzebowania na energię. Z drugiej strony powinno uwzględniać się działania termomodernizacyjne, które będą realizowane zarówno w sektorze budownictwa mieszkaniowego, budynków użyteczności publicznej jak i w przemyśle.

18. Zrównoważone planowanie energetyczne (4) W założeniach do planu dokonuje się analizy nośników energii dla stanu istniejącego oraz analizuje się czynniki, które będą miały wpływ na zmianę udziału poszczególnych paliw w bilansie gminy a w szczególności zwiększenie udziału OZE. Do czynników takich należą: - przewidywane zmiany cen nośników energii -planowane inwestycje w energetyce (budowa nowych źródeł ciepła), - modernizacja źródeł istniejących, rozbudowa systemów zaopatrzenia w ciepło i energię elektryczną, budowa siłowni wiatrowych i inne, - przewidywane zmiany w regulacjach prawnych, - instrumenty finansowe wspierające rozwój określonych technologii w energetyce, - przewidywane zmiany w sektorze rolnictwa – np. odchodzenie od produkcji żywności na rzecz produkcji paliw (biomasy, biopaliw płynnych).

19. Zrównoważone planowanie energetyczne (5) Ocena potencjału energetycznego odnawialnych źródeł energii powinna zawierać w sobie składniki OZE a w szczególności potencjał: słomy, drewna, biogazu, plantacji energetycznych, wiatru, słońca, biopaliw, bioetanolu innych.

20. Słoma Wielkość upraw można określić np. na podstawie informacji statystycznych uzyskanych podczas Powszechnego Spisu Rolnego, a ocenę potencjału energetycznego przeprowadzać indywidualnie dla każdej gminy, przy uwzględnieniu jej specyfiki warunków przyrodniczych i charakteru produkcji rolnej. I tak, w ocenie należy uwzględnić następujące czynniki: średnie plony z ha użytków rolnych w t/ha, wskaźnik produkcji słomy do plonu 1:1, możliwość energetycznego wykorzystania słomy w wysokości 10-30% zbiorów słomy (wartość opałowa słomy 14 GJ/t).

21. Drewno Ocenę potencjału drewna na cele energetyczne można prowadzić w oparciu o następujące dane: o pozyskaniu drewna przez nadleśnictwa, o lesistości gmin i potencjale przyrostu masy drzewnej o rocznym przyroście grubizny (masy drzewnej) w lasach w m3/ha, o wskaźnik ilości drewna przeznaczonego na cele energetyczne (sortymenty opałowe, drobnica, odpady) do grubizny w %. W analizie możliwości pozyskania drewna na cele energetyczne należy uwzględnić obecne i planowane wykorzystanie drewna na cele produkcyjne, a w bilansie energetycznym uwzględnić wykorzystanie drewna (głównie odpadów drzewnych) przez zakłady przetwórstwa drzewnego na własne cele energetyczne (ogrzewanie, suszenia, technologia). Obrót odpadami drzewnymi nie jest rejestrowany.

22. Biogaz Potencjalne źródła biogazu do wykorzystania energetycznego są następujące: duże chlewnie, obory, oczyszczalnie ścieków, wysypiska/składowiska odpadów komunalnych. Potencjał biogazu wytwarzanego w gospodarce rolnej uzyskuje się na podstawie pogłowia zwierząt. Na podstawie wskaźników ilości powstających odchodów zwierzęcych, zawartości suchej masy w odchodach oraz produktywności metanu z odchodów określa się ilość energii chemicznej zawartej w odchodach. Przykładowo, możliwe jest zagospodarowanie około 10 % powstających odchodów zwierzęcych, a tym samym wykorzystanie 10 % energii.

23. Plantacje energetyczne Potencjał upraw można oszacować na podstawie użytkowania gruntów w gminie według danych statystycznych. W zależności od warunków gminy można oszacować, jaka będzie wielkość plantacji energetycznych w przyszłości (np. przeznaczenie części powierzchni użytków rolnych będących obecnie odłogami i nieużytkami). Do oceny potencjału energetycznego można przyjąć następujące wskaźniki: - produkcja suchej masy – 10 ton suchej masy rocznie z hektara, - wartość opałowa 7 GJ/tona

24. Energia słoneczna Najważniejszymi parametrami określającymi potencjał teoretyczny i praktyczny wykorzystania energii słonecznej są: - natężenie promieniowania słonecznego, - sumy (godzinowe, dzienne, miesięczne, roczne) promieniowania słonecznego, - usłonecznienie czyli czas, w którym widoczna jest tarcza Słońca lub umownie, wyrażony w godzinach czas, w którym natężenie promieniowania słonecznego przekracza 200 W/m2. W wyniku analizy rozkładu przestrzennego rocznych sum promieniowania całkowitego z natężeniem powyżej 100 W/m2 dokonano rejonizacji zasobów energii słonecznej w Polsce pod względem możliwości ich wykorzystania.

25. Energia wiatru Wstępny wybór działki pod park wiatrowy odbywa się poprzez wizję lokalną, sprawdzenie danych meteorologicznych i odpowiednich map wskazujących średnie roczne prędkości i moc wiatru, pomocne również mogą okazać się mapy i zdjęcia lotnicze. Często dokonuje się także pomiaru prędkości i kierunku wiatru w wybranym miejscu przez okres nie krótszy niż jeden rok. W bezpośrednim sąsiedztwie turbin nie powinno być obiektów budowlanych, gdyż: - jakikolwiek obiekt znajdujący się w odległości do 1 km od turbiny, którego wysokość stanowi co najmniej 25% wysokości wież tej turbiny, jest przeszkoda i ma negatywny wpływ na produktywność. - zabudowa mieszkaniowa nie powinna znajdować się bliżej niż 500m od turbin, ponieważ może to powodować naruszenie zapisów normy, która mówi, że poziom hałasu emitowanego np. przez turbiny nie może przekraczać 40dB, - zaleca się także sytuowanie turbin w odległości nie mniejszej niż 500 m od siedzib ludzkich ze względu na możliwość wystąpienia efektu stroboskopowego.

26. Biopaliwa Biodiesel Sektor biodiesla w Polsce jest ciągle sektorem rodzącym się, znajdującym się praktycznie w fazie podejmowania prób wejścia na rynek. Podstawowym surowcem do produkcji biodiesla jest olej rzepakowy, dostarczany przez przemysł tłuszczowy, produkowany z krajowego rzepaku. Szacunkowo w 2010 roku można by przeznaczyć na produkcję estru metylowego oleju rzepakowego ok. 1200 tys. ton rzepaku. Produkcja estru mogłaby wynieść ok. 400 tys. ton, co stanowiłoby niecałe 7 % zużycia oleju napędowego w Polsce. Bioetanol W Polsce podstawowym surowvem do produkcji bioetanolu jest destylat rolniczy, produkowany w gorzelniach rolniczych z żyta i ziemniaków, przy czym obserwuje się malejące znaczenie ziemniaków jako surowca. Wzrasta natomiast zainteresowanie innymi surowcami: burakami cukrowymi, pszenżytem czy kukurydzą.

27. Ocena oddziaływania na środowisko wytwórców energii ze źródeł odnawialnych

28. Identyfikacja aspektów ekologicznych działającej instalacji i istniejącej infrastruktury energetycznej Eksploatacja układów technologicznych służących zarówno wytwarzaniu energii elektrycznej, jak i jej przetwarzaniu jest powiązana w sposób sztywny ze stratami energii. Okresowo prowadzone audyty energetyczne pozwalają na identyfikację nadmiernych strat energii i wskazują sposoby ich minimalizacji przy uwzględnieniu rachunku ekonomicznego. Utrwalający się trend wzrostu cen energii elektrycznej, a także inne mechanizmy powodują, że sprawą coraz istotniejszą staje się minimalizacja strat energii zarówno po stronie wytwarzania, jak i po stronie odbiorców energii.

29. Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach 1 Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach opiera się na dyrektywach Unii Europejskiej, które zostały z dniem 2 października 2008 roku przyjęte w polskim prawie. Udzielenie pozwolenia na budowę oraz zawarcie umowy o przyłączenie jest uzależnione od zbadania oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko. Decyzje o środowiskowych uwarunkowaniach wydaje regionalny dyrektor ochrony środowiska albo wójt, burmistrz, prezydent. Inwestor przed wydaniem takiej decyzji powinien określić charakterystykę całego przedsięwzięcia i warunki użytkowania terenu, dokonać analizy różnych wariantów prowadzenia inwestycji oraz opisać możliwe konflikty społeczne.

30. Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach 2 Decyzji nie da się przenieść na inny podmiot, zmiana inwestora wymaga przeprowadzenia od nowa całej procedury. Również w przypadku przeniesienia wydanej decyzji o pozwoleniu na budowę będzie konieczne uzyskanie nowej decyzji o warunkach środowiskowych. Decyzja o warunkach środowiskowych jest ważna 4 lata i w tym czasie konieczne jest złożenie wniosku o pozwolenie na budowę. Prawo dopuszcza również zaskarżenie decyzji o warunkach środowiskowych przez organizacje działające na rzecz ochrony środowiska, które mogą przystąpić do całego postępowania na prawach strony. W przypadku złożenia sprzeciwu przez organizację ekologiczną podnoszącą szkodliwy wpływ na środowisko inwestycji może spowodować znaczne spowolnienie całego procesu.

31. Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach 3 Należy również zwrócić uwagę, iż około 30% powierzchni Polski zalicza się do obszarów chronionych - objętych Programem Natura 2000. Inwestor jest więc zobowiązany do przygotowania raportu oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko, który powinien również zawierać wnioski z rocznej obserwacji przelotów ptaków i nietoperzy. Stwierdzony w czasie wykonywania strategicznej oceny oddziaływania na środowisko znaczący negatywny wpływa na obszar Natura 2000 jest podstawą dla organu wydającego decyzje o środowiskowych uwarunkowaniach do odmowy udzielenia zgody na realizację przedsięwzięcia. W następstwie tego niemożliwe jest uzyskanie pozwolenia na budowę.

32. Efektywność energetyczna najtańsza energia - zaoszczędzona

33. Krajowy Plan Działań dotyczący Efektywności Energetycznej (1) Dokument przyjęty w czerwcu 2007 r. przez Ministerstwo Gospodarki stanowi realizację zapisu art. 14 ust. 2 Dyrektywy 2006/32/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 kwietnia 2006 r. w sprawie efektywności końcowego wykorzystania energii i usług energetycznych. Zaproponowane w ramach Krajowego Planu Działań środki i działania mają na celu: - osiągnięcie celu indykatywnego oszczędności energii na poziomie 9% w roku 2016, - osiągnięcie celu pośredniego oszczędności energii na poziomie 2% w roku 2010.

34. Krajowy Plan Działań dotyczący Efektywności Energetycznej (2) Instrumenty służące poprawie efektywności energetycznej zostały zapewnione w ramach poszczególnych sektorów (branż): - sektora mieszkalnictwa, - sektora usług, - sektora przemysłu (z wyłączeniem instalacji objętych wspólnotowym systemem handlu emisjami), - sektora transportu (z wyłączeniem lotnictwa i żeglugi).

35. Krajowy Plan Działań dotyczący Efektywności Energetycznej (3) Od 2007 roku trwają prace nad projektem ustawy o efektywności energetycznej, która ma tworzyć ramy prawne do realizacji Krajowego Planu Działań dotyczącego Efektywności Energetycznej. Wprowadzone przepisy obejmować mają system wsparcia i prowadzić do uzyskania wymiernych oszczędności energii w gospodarce. Projekt ustawy przewiduje koncentrowanie się na następujących zadaniach: - zmniejszenie zużycia energii, - podwyższenie sprawności wytwarzania energii, - ograniczenie strat energii w przesyle i dystrybucji.

36. Krajowy Plan Działań dotyczący Efektywności Energetycznej (4) Podmiotami, do których adresowana jest ustawa są firmy i przedsiębiorstwa zajmujące się: - wytwarzaniem energii elektrycznej lub ciepła, - przesyłem energii, - dystrybucją energii, - sprzedażą energii odbiorcom końcowym, - produkcją, importem i sprzedażą urządzeń zużywających energię, oraz osoby fizyczne lub prawne, dokonujące zakupu energii do własnego użytku (tzw. odbiorcy końcowi), w tym: jednostki sektora publicznego, czyli jednostki administracji rządowej, jednostki samorządu terytorialnego, szkoły, szpitale itp.). Projekt ustawy wyznacza sektorowi publicznemu – w tymadministracji lokalnej, wiodącą rolę w realizacji celów ustawy i wyznacza ją jako wzór do naśladowania.

37. Termomodernizacja infrastruktury i budynków komunalnych (1) Przedsięwzięcia termomodernizacyjne to: 1. Ulepszenie w budynkach, w których modernizuje się jedynie system grzewczy, skutkiem czego następuje zmniejszenie rocznego zapotrzebowania na energię - co najmniej o 10%, - w budynkach, w których w latach 1985-2001 przeprowadzono modernizacje systemu grzewczego – co najmniej o 15%, - w pozostałych budynkach - co najmniej o 25%, 2. Ulepszenie, w wyniku którego następuje zmniejszenie rocznych strat energii pierwotnej w lokalnych źródłach ciepła i w lokalnej sieci ciepłowniczej - co najmniej o 25%, 3. Wykonywanie przyłączy technicznych do scentralizowanego źródła ciepła, w związku z likwidacją lokalnego źródła ciepła, w celu zmniejszenia kosztów zakupu ciepła dostarczanego do budynków - co najmniej 20% w stosunku rocznym, 4. Zamiana konwencjonalnego źródła energii na źródło niekonwencjonalne.

38. Termomodernizacja infrastruktury i budynków komunalnych (2) Klasyfikacja budynków i instalacji podlegających termomodernizacji: A. budynek mieszkalny, B. budynek zbiorowego zamieszkania, przez który rozumie się dom opieki społecznej, hotel robotniczy, internat i bursę szkolną, dom studencki, dom dziecka, dom emeryta i rencisty, dom dla bezdomnych oraz budynki o podobnym przeznaczeniu, C. budynek wykorzystywany przez jednostki samorządu terytorialnego do wykonywania zadań publicznych, stanowiący ich własność, D. lokalna siec ciepłownicza - siec ciepłownicza dostarczającą ciepło do budynków z lokalnych źródeł ciepła, E. lokalne źródło ciepła: - kotłownie lub węzeł cieplny, z których nośnik ciepła jest dostarczany bezpośrednio do instalacji ogrzewania i ciepłej wody w budynku, - ciepłownie osiedlowa lub grupowy wymiennik ciepła wraz z siecią ciepłowniczą o mocy nominalnej do 11,6 MW, dostarczającej ciepło do budynków.

39. Termomodernizacja infrastruktury i budynków komunalnych (3) W bilansie potrzeb cieplnych budynku mieszkalnego ponad 70% energii przeznaczone jest na ogrzewanie oraz na podgrzanie powietrza wentylacyjnego. Możliwości zmniejszenia zapotrzebowania na energię są znaczące, zwłaszcza dla budynków, które zostały zbudowane przed rokiem 1998. Zalicza się do nich: - zwiększenie izolacyjności ścian zewnętrznych, dachu, podłogi w ogrzewanej piwnicy lub stropu nad nie ogrzewaną piwnicą, - uszczelnienie lub wymianę okien na szczelne (co znacząco obniża ilość powietrza infiltrującego do wnętrza budynku), - modernizację bądź wymianę systemu ogrzewania pomieszczeń, - modernizacje instalacji ciepłej wody użytkowej, - modernizacja źródeł ciepła. Potencjalne możliwości oszczędności ciepła możliwe do osiągnięcia po przeprowadzonych pracach termomodernizacyjnych przedstawia tabela na następnym slajdzie.

40. Termomodernizacja infrastruktury i budynków komunalnych (4) Potencjalne możliwości oszczędności ciepła możliwe do osiągnięcia po przeprowadzonych pracach termomodernizacyjnych

41. Dofinansowano ze środków dotacji Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Dziękujemy za uwagę ! Zapraszamy do zadawania pytań do wykładu (moduł zadawania pytań dostępny jest na dole tekstu wykładowego dla zalogowanych uczestników) oraz do przystąpienia do testu on-line! www.ews21.pl