ŻWIENIE NORMATYWNE I EKOLOGICZNE KRÓW MLECZNYCH

1. ŻWIENIE NORMATYWNE I EKOLOGICZNE KRÓW MLECZNYCH IZ PIB Balice k. Krakowa Prof.dr hab.Krzysztof Bilik

2. CHARAKTERYSTYKA POPULACJI KRÓW MLECZNYCH HODOWANYCH W KRAJU Stan pogłowia bydła w kraju około 5 800 000 szt. w tym stan krów 2 585 000szt Pod kontrolą użytkowności mlecznej ok.582 000 krów (tj. 22,5% populacji ) W 2009 r. odnotowano wzrost populacji krów pod oceną o 7137 szt.( tj. 1,23% ) w stosunku do 2008 r.

3. LICZEBNOŚĆ I WYDAJNOŚĆ MLECZNA KRÓW POD OCENĄ W POLSCE I NIEKTÓRYCH KRAJACH ( ICAR,2008 ) Krajex Wyszczególnienie Polska Słowacja Czechy Austria Węgry Liczebność krów (szt) 582 067 148 000 390 129 385 411 195 022 % krów pod oceną 22,5 86,0 96,7 72,7 73,6 Ilość krów w oborze( szt) 29,2 206 179 16,1 334 Wydajność mleka (kg/szt.) w 305-dniowej laktacji 6935 6913 7689 6830 7689 Tłuszcz ( % ) 4,17 4,13 3,88 4,15 3,88 3,33 3,23 3,33 3,40 3,33 Białko ( % ) X Polska wg wyników oceny za 2009 r.,pozostałe kraje wg oceny za 2008 r.

4. PRODUKCYJNOŚĆ MLECZNA OCENIANYCH KRÓW W NIEKTÓRYCH WOJEWÓDZTWACH Najwyższe wydajności mleka uzyskiwano w stadach zlokalizowanych w zachodniej i północno-zachodniej Polsce, a najniższe w południowo-wschodnich i południowych województwach ( podkarpackie i małopolskie) Przeciętne wydajności ocenianych krów (wg WOWU, 2009) Ilość 1 Przeciętna wydajność 2 krów w oborze (szt.) białko (%) Województwa obór (szt.) mleko (kg) Tłuszcz (%) Lubuskie 83 101,5 8150 3,95 3,34 Wielkopolskie 3359 34,7 7561 4,12 3,36 Zachodniopomorskie 359 47,6 7222 3,96 3,31 Świętokrzyskie 388 15,5 6463 4,40 3,32 Podkarpackie 402 16,1 5348 4,05 3,31 Polska 19 299 30,0 6935 4,17 3,33 1 Największa ilość ocenianych krów: wielkopolskie – ok.117 000, mazowieckie – 93 000 i podlaskie – 81 700 szt. 2 średnia wydajność mleka od krowy ok.. 4 700 kg

5. PRIORYTETY FERM BYDŁA MLECZNEGO Podstawowym celem współczesnych gospodarstw specjalizujących się w produkcji mlekajest dążenie do osiągnięcia wysokiej wydajności mlecznej, przy jednoczesnym zachowaniu dobrej zdrowotności i płodności krów oraz optymalnej zawartości tłuszczu i białka w mleku. W wyniku wieloletniego doskonalenia genetycznego krajowej populacji bydła czarno-białego przy wykorzystaniu buhajków rasy hf wytworzono rodzimą, wysokowydajną rasę polską holsztyńsko-fryzyjską. Utrzymanie w stadach krów tej rasy wysokiej i stabilnej wydajności mlecznej wymaga stosowania nowoczesnych systemów żywienia , które powinny zapewnić pełne pokrycie zapotrzebowania energetycznego, białkowego i mineralno-witaminowego w poszczególnych stadiach cyklu produkcyjnego.

6. NOWOCZESNE SYSTEMY ŻYWIENIA KRÓW MLECZNYCH STOSOWANE W POLSCE Nazwa systemu normowania energii i białka oraz rok ostatniego wydania Kraje, w których głównie jest stosowany INRA,2009, IZ PIB-INRA (francuski) Francja, Polska, Irlandia DLG, 1997 (niemiecki) Niemcy, Polska NRC, 2001 (amerykański) USA, Izrael, Węgry, Włochy, Polska Stosowane systemy żywienia zwierząt przeżuwających mają wspólne podstawy. Uwzględniają one metabolizm białka i energii zarówno w żwaczu jak i poza żwaczem, a potrzeby energetyczne i białkowe zwierząt traktują łącznie. Żywienie wysokowydajnych krów mlecznych dawkami bilansowanych wg tych systemów, pozwala na maksymalne wykorzystanie składników pokarmowych skarmianych pasz oraz ograniczenie strat azotu w moczu i kale.

7. ZAŁOŻENIA NORM ŻYWIENIA PRZEŻUWACZY wg IZ PIB INRA ( 2009 ) Podstawą tych norm są trzy wzajemnie ze sobą powiązane systemy żywienia energetyczny białkowy pobrania pasz Dotyczą one zarówno oceny wartości pokarmowej pasz jak i potrzeb pokarmowych zwierząt

8. SYSTEM ENERGETYCZNY Schemat wykorzystania energii pasz (-) Energia kału ENERGIA BRUTTO ( EB ) (-) Energia moczu ENERGIA STRAWNA ( ES ) (-) ENERGIA METABOLICZNA ( EM ) Energia metanu (-) Wydatek ciepła związany z trawieniem pasz ENERGIA NETTO ( EN ) ENERGIA NETTO PRODUKCYJNA ( EN p) ENERGIA NETTO BYTOWA ( EN b) Przy ocenie posługujemy się jednostkami pokarmowych produkcji mleka (JPM). 1 JPM to ilość energii netto w wyprodukowanym mleku (EN1), którą dostarcza 1 kg standardowego ziarna jęczmienia podawanego jako pasza produkcyjna krowie w okresie laktacji. 1JPM = 1700 kcal EN ( 1.7 Mcal lub 7,1128 MJ ).

9. SCHEMAT OCENY WARTOŚCI POKARMOWEJ BIAŁKA PASZ BIAŁKO OGÓLNE ENERGIA (SMOF) Ulegające rozkładowi w żwaczu BURŻ Nie ulegające rozkładowi w żwaczu BNRŻ Białko mikroorganizmów żwacza BMŻ (0,145g/g SMOF) Białko mikroorganizmów żwacza BMŻ TRAWIONE W JELICIE BIAŁKO: MIKROORGANIZMÓW ŻWACZA MIKROORGANIZMÓW ŻWACZA PASZY BTJMN BTJP BTJME BTJE Suma BTJME i BTJP BTJN Suma BTJMN i BTJP Wartość pokarmową białka pasz wyraża się w białku właściwym rzeczywiście trawionym w jelicie (BTJ)

10. Potrzeby białkowe (aminokwasowe) krowy są zaspokajane przez białko trawione w jelicie cienkim (BTJ) na drodze enzymatycznej, które składa się z : - białka mikroorganizmów żwacza (BMŻ) - białka paszy nie ulegające rozkładowi w żwaczu (BNRŻ) Zdolność mikroorganizmów żwacza do syntezy własnego białka zależy od : - ilości dostępnego azotu amonowego (N-NH3) pochodzącego z paszy - ilość energii, tj. część strawnej masy organicznej paszy ulegającej fermentacji w żwaczu (SMOF)

11. SYSTEM POBRANIA PASZY Dowolne pobranie paszy objętościowej przez krowę związane jest ze składem i budową roślin, a zwłaszcza zawartością ścian komórkowych i stopniem ich zdrewnienia. Wiąże się to wartością wypełnieniową (WW) paszy, np. późno zebrana zielonka o zdrewniałych ścianach komórkowych, (tj. wysokiej wartości wypełnieniowej), będzie pobierana przez krowę w mniejszych ilościach niż zielonka młoda o niskiej wartości wypełnieniowej. Jedna jednostka wypełnieniowa dla krowy mlecznej ( 1 JKW ) odpowiada 1 kg suchej masy ( SM ) pobranej przez standardową krowę (o masie ciała 600 kg i wydajności 25 kg mleka o zawartości 4% tłuszczu) na wzorcowym pastwisku, na którym standardowa krowa pobiera 17 kg SM, tj. 17 JWK. Taka ruń powinna zawierać w 1 kg SM: 150g BO, 250g włókna i 0,95 JPM. Zdolność pobrania paszy przez krowę (ZPP, JWK/dzień jest cechą charakterystyczną i zależy od: ● stanu fizjologicznego ● masy ciała ● rasy ● jakości i smakowitości paszy objętościowej

12. CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA POBRANIE PASZY W żywieniu zwierząt przeżuwających szczególnie ważne jest pobranie podstawowych pasz objętościowych. Pobieranie paszy przez krowę jest ściśle związane z pracą żwacza Czasem zalegania cząsteczek paszy w przedżołądkach Szybkością przechodzenia przez żwacz Intensywnością zachodzących w nim procesów fermentacyjnych W zależności od masy ciała i wydajności mlecznej krów w czasie laktacji, do normalnego przebiegu procesów trawienia niezbędne jest spożycie w paszach ( objętościowych i treściwych ) od 14 do 22 kg suchej masy.

13. PRAWIDŁOWY PRZEBIEG LAKTACJI Na wykresie można zauważyć, że w miarę zwiększania się wydajności mlecznej krów, przesuwa się w czasie szczyt laktacji, w którym krowa uzyskuje maksymalną produkcję mleka 40 35 30 25 20 15 10 5 Produkcja mleka (kg/dzień) wydajność roczna (kg) 8000 7000 6000 5000 4000 3000 5 10 15 20 25 30 35 40 44 51 Okres zasuszenia Tygodnie laktacji Standardowe krzywe laktacji przy różnych wydajnościach (Krichgessner,1997)

14. POTRZEBY POKARMOWE KRÓW MLECZNYCH Zapotrzebowanie krowy na składniki pokarmowe zależy od zmian zachodzących w produkcji mleka w ciągu cyklu produkcyjnego obejmującego początkowy i środkowy ( pełny ) okres laktacji i zasuszenia. W początkowym okresie laktacji, gdy produkcja mleka szybko wzrasta pobranie paszy nie pokrywa w pełni zapotrzebowania na składniki pokarmowe i występuje deficyt energetyczny. Aby pokryć niedobór energii, krowy wykorzystują rezerwy tłuszczowe i białkowe ciała i tracą na wadze. Maksymalne pobranie paszy krowa osiąga dopiero w 11 – 12 tygodniu laktacji (wówczas dzienna ilość pobieranej paszy (SM) jest o około 35% większa, niż w 1 tygodniu laktacji). Odnowienie rezerw (zwiększenie masy ciała) następuje w środkowym okresie laktacji. początek laktacji środkowy okres laktacji zasuszenie produkcja mleka pobranie paszy masa ciała tygodnie 0 10 20 30 40 50 Zmiany w wydajności mleka, masie ciała i pobraniu paszy u krów po wycieleniu (IZ-INRA,2001)

15. DOPUSZCZALNE NIEDOBORY ENERGII I STRATY MASY CIAŁA NETTO WE WCZESNYM OKRESIE LAKTACJI U KRÓW W DOBREJ KONDYCJI PO WYCIELENIU Produkcja maksymalna (kg mleka/dzień) Niedobór energetyczny (JPM) Straty masy ciała netto (kg)* tygodnie laktacji Całkowita ilość JPM pierwiastki wieloródki 10 do 15 15 – 20 4 – 5 20 10 20 - 25 5 - 6 40 20 16 do 22 25 – 30 6 – 7 70 30 30 – 35 7 – 8 130 40 23 do 27 35 – 40 8 – 9 200 50 ≥ 28 40 – 45 9 – 10 250 60 * Założono, że zawartość przewodu pokarmowego zwiększa się o 4 kg na dodatkowy 1 kg dowolnie pobranej suchej masy (DPSM).

16. ZASADY ŻYWIENIA KRÓW MLECZNYCH W POSZCZEGÓLNYCH OKRESACH CYKLU PRODUKCYJNEGO Żywienie w pierwszym okresie laktacji (od porodu do 90 dnia po wycieleniu). Po wycieleniu krowy powinny otrzymywać te same pasze objętościowe i treściwe, którymi były karmione w ostatnich trzech tygodniach przed wycieleniem. Przy stosowaniu tradycyjnego (trójczłonowego) systemu zadawania pasz, ilość skarmianej paszy treściwej zwiększa się stopniowo, w stosunku do dawki paszy treściwej z ostatniego tygodnia przed wycieleniem, o około 1,5–2 kg/tydzień, w ciągu każdego kolejnego tygodnia, aż do pokrycia zapotrzebowania na maksymalną produkcję mleka (PM) w szczycie laktacji. Przy stosowaniu dawek kompletnych (TMR) – w okresie od 3 tyg. przed wycieleniem do 12-13 tygodnia laktacji, podaje się TMR o większej koncentracji energii i białka/kg SM niż w pełnym okresie laktacji.

17. DAWKOWANIE PASZY TREŚCIWEJ DLA KRÓW WIELORÓDEK1 PRZED WYCIELENIEM I W POCZĄTKOWYM OKRESIE LAKTACJI (IZ PIB-INRA,2009) Pasza treściwa w okresie przed wycieleniem (kg/dzień) Po wycieleniu tygodnie Pasza treściwa w okresie szczytu laktacji(kg/dzień) ∆2 (kg mleka) zwiększenie ilości paszy treściwej3 (kg) tydzień laktacji4 - 3 - 2 - 1 5 0 0 1 +1 1 do 2 1 5-10 0 0 2 +1 do 2 3 do 4 2 10-15 1 2 3 +2 do 3 5 do 6 2 do 3 15-20 2 2 3 +4 do 5 7 do 8 4 do 5 >20 2 3 3 +6 do 8 9 do 11 5 do 6 1Dla pierwiastek należy zwiększyć przewidywaną produkcję maksymalną (PMp) o 5 kg mleka, 2 ∆ różnica między przewidywaną wydajnością mleka w szczycie laktacji, a produkcją mleka skorygowanego (4%tłuszczu) uzyskaną z pasz objętościowych bez dodatku pasz treściwych, 3 Ilość paszy w okresie szczytu lak. (kg/dzień) – ilość paszy skarmianej w ostatnim tyg. przed wycieleniem 4 Tydzień laktacji, w którym krowa uzyskuje produkcję maksymalną (PM).

18. SPOSÓB ZADAWANIA PASZ W SZCZYCIE LAKTACJI Krowy w szczycie laktacji powinny być żywione do woli, zapewnić im dostęp do dobrych pasz objętościowych (lub dawki kompletnej TMR) przez całą dobę oraz do wody pitnej. Przy tradycyjnym (oddzielnym) systemie zadawania pasz powinno się: Pasze treściwe podawać po paszach objętościowych, co znacznie ogranicza możliwość wystąpienia kwasicy żwacza Zwiększyć częstotliwość zadawania paszy treściwej, tak aby w trakcie jednego odpasu krowy nie pobierały więcej niż 3 kg, lub stosować automatyczne dozowniki (stacje paszowe, sterowane komputerowo) Unikać zmiany składu dawki pokarmowej (adaptacja bakterii żwacza do nowej dawki trwa 2-3 tyg.) Zapewnić stały dostęp do wody pitnej (krowa produkująca 35-40 kg mleka pobiera ok.90-100 kg wody, czyli 3,6-3,8 kg wody/kg SM dawki pokarmowej) Stosować dodatki buforujące pH płynu żwacza, które przeciwdziałają gromadzeniu się kwasu mlekowego w płynie żwacza (np. kwaśnego węglanu sodu tj.sody oczyszczonej 1-1,5% dawki

19. SPOSÓB ZADAWANIA PASZ W SZCZYCIE LAKTACJI cd. Przy systemie dawek kompletnych (TMR) Stosować TMR odpowiedniej zawartości suchej masy oraz koncentracji energii i białka w kilogramie SM w zależności od poziomu wydajności mlecznej Zachować odpowiednią strukturę fizyczną skarmianego TMR-u (cząsteczki paszy o długości powyżej 38 mm Zwiększyć krotność zadawania i podgarniania TMR-u na stole paszowym (np.przez zamontowanie automatycznego podgarniania paszy tzw. „Agrokelnera”) Zapewnić krowom odpowiedni dostęp do żłobu lub stołu paszowego (eliminacja konkurencji w stadzie)

20. ZAGROŻENIA ZDROWOTNE PRZY DAWKOWANIU PASZY TREŚCIWEJ Maksymalny udział paszy treściwej w dawce pokarmowej dla krowy mlecznej nie powinien być większy niż 50% suchej masy dawki. Nadmierna ilość pasz treściwych zwłaszcza zawierających łatwo fermentujące węglowodany (skrobię), może powodować: Obniżenie pH płynu żwacza i w efekcie wystąpienie kwasicy żwacza Spadek pobrania pasz objętościowych i wydajności mleka Wystąpienie schorzeń i zaburzeń metabolicznych (np. skręt trawieńca, schorzenia racic) Zmianę wyglądu odchodów, zwłaszcza ich konsystencji i wielkości cząstek ( np. zbytnio rozwodniony i śluzowaty kał)

21. ŻYWIENIE W OKRESIE PEŁNEJ LAKTACJI Okres pełnej laktacji trwa od początku 4 miesiąca laktacji do zasuszenia. Oprócz pokrycia zapotrzebowania bytowego i produkcyjnego, przy bilansowaniu dawek pokarmowych w tym okresie należy uwzględnić konieczność odbudowy energetycznych rezerw ciała krowy. Gromadzenie rezerw ciała w II połowie laktacji wymaga: U krów wieloródek 4,5 JPM i krów pierwiastek 3,5 JPM/kg przyrostu masy ciała. Krowy ras mlecznych powinny zakończyć odbudowę rezerw ciała przed rozpoczęciem okresu zasuszania. Z pasz objętościowych dobrej jakości krowa powinna wyprodukować w okresie żywienia zimowego 12-13 kg mleka; na produkcję wyższą konieczny jest dodatek paszy treściwej (około 0,5 kg/ 1 kg mleka powyżej 12-13 kg). Ilość stosowanego dodatku paszy treściwej zależy jednak od jakości paszy objętościowej (im wyższa jej wartość, tym mniejszy dodatek paszy treściwej) oraz koncentracji energii w paszy treściwej.

22. DAWKOWANIE PASZY TREŚCIWEJ W ZALEŻNOŚCI OD JAKOŚCI PASZY OBJĘTOŚCIOWEJ I WARTOŚCI ENERGETYCZNEJ PASZY TREŚCIWEJ ( KOWALSKI, 2004) Dawka paszy treściwej (kg/kgmleka) w zależności od wartości energetycznej paszy treściwej (JPM/kg) Jakość pasz objętościowych Wydajność mleka z dawki pasz objętościowych (kg/dzień) 0,8 0,9*1,0** Mierna 5 0,56 0,500,45 Średnia 5 - 10 0,50 0,450,42 Dobra 10 – 15 0,45 0,380,36 Bardzo dobra 15 0,42 0,360,33 * Mieszanka treściwa złożona z ziarna: jęczmienia, owsa i otrąb pszennych (34:33:33).** Mieszanka treściwa składająca się z ziarna: jęczmienia, owsa, kukurydzy (80:10:10).

23. ŻYWIENIE KRÓW W OKRESIE ZASUSZENIA (ogólne zasady) W okresie zasuszenia krowy nie powinny być żywione zbyt intensywnie, aby nie nastąpiło zbytnie otłuszczenie, mogące się przyczynić do wystąpienia zaburzeń metabolicznych po wycieleniu. W tym okresie organizm krowy przygotowuje się do porodu oraz intensywnej produkcji mleka w kolejnej laktacji. Ilość dostarczonych w dawce skł. pokarmowych powinna zaspokoić potrzeby bytowe oraz umożliwić prawidłowy rozwój płodu, łożyska i gruczołu mlekowego. Dzienne zapotrzebowanie pokarmowe krowy wieloródki o masie 600kg w ostatnim trymestrze ciąży (IZ PIB-INRA, 2009) Zapotrzebowanie Okres cielności BTJ (g) ZPP (JWK) ENL (JPM) Okres cielności: - Przed 7 miesiącem (zap. bytowe) 1 5,0 395 (11,5 5,9 470 do - 7mieśiąc 2 6,6 530 15,5) - 8mieśiąc 2 7,6 600 - 9mieśiąc 2 1 Zbe (JPM/dz.)= 1,4 + 0,6 MC/100; Zbb (BTJ/dz.) = 95 + 0,5 MC, 2 w 7, 8 i 9 miesiącu ciąży zwiększone o dodatkowe zapotrzebowanie na rozwój płodu, łożyska i gruczołu mlekowego: energetycznie (JPM) o 0,9, 1,6 i 2,6 a białkowe (BTJg) o 75, 155 i 205; odpowiednio.

24. POTRZEBY POKARMOWE KRÓW W OKRESIE ZASUSZENIA W praktyce hodowlanej przyjmuje się, że optymalny okres zasuszenia powinien trwać 7-8 tygodni. Żywienie krów w okresie zasuszenia powinno być podzielone na dwa podokresy: zasuszenia właściwego, tj. od 7-8 tygodnia do końca 4 tygodnia przed wycieleniem; przejściowy przed porodem, tj. od początku 3 tygodnia przed wycieleniem do wycielenia. W badaniach naukowych i praktyce hodowlanej wykazano, że wprowadzenie podziału na dwa podokresy umożliwia uzyskanie wzrostu wydajności w laktacji nawet o ponad 700 kg mleka.

25. Żywienie w okresie zasuszenia właściwego W okresie zasuszenia właściwego, tj. od 7-8 tygodnia przed wycieleniem do końca 4 tygodnia przed wycieleniem krowy powinny być żywione dawkami pokarmowymi z wysokim udziałem pasz objętościowych-włóknistych, które wypełniając przewód pokarmowy, umożliwiają prawidłowe funkcjonowanie żwacza. Pobranie suchej masy w tym okresie wynosi około 1,7-2,0% masy ciała, (np. krowa ważąca 600 kg pobiera ok. 10-12 kg SM/dzień). W okresie zasuszenia właściwego zaleca się: ograniczyć ilość skarmianych kiszonek z roślin motylkowatych (ze względu na dużą zawartość Ca, a zwłaszcza K) oraz kukurydzy (nadmiar energii), w okresie letnim wypuszczać krowy na pastwisko (ruń bogata w β-karoten i witaminę E), w okresie zimowym skarmiać kiszonkę z traw oraz siano i słomę pastewną (nie spleśniałe). Dawka pasz treściwych (ok. 1 kg) powinna jedynie służyć jako nośnik dodatków mineralno-witaminowych. Nie zaleca się skarmiać liści buraczanych (świeżych i kiszonych).

26. Żywienie w okresie przejściowym W porównaniu z pierwszym (właściwym) okresem zasuszenia o wiele bardziej skomplikowane jest żywienie w okresie przejściowym przed porodem, tj. od początku 3 tygodnia przed wycieleniemdo dnia wycielenia. Nieprawidłowe żywienie w okresie przejściowym może bowiem być przyczyną: słabego pobierania paszy w szczycie laktacji, częstszych przypadków kwasicy żwacza po wycieleniu, trudności w osiągnięciu przewidywanej wydajności mleka, częstych przypadków chorób metabolicznych, takich jak: stłuszczenia wątroby (syndrom tłustej krowy), ketoza, zaleganie okołoporodowe, przemieszczenie trawieńca. W ostatnim tygodniu przed porodem pobranie paszy zmniejsza się o 25-35%

27. Zmiana pobrania SM przez krowy w ostatnich 3 tygodniach okresu zasuszenia (Grummer, 1999) Pobranie SM (kg/dzień) Pobranie SM % masy ciała) Krowy (masa ciała) -21 dzień -1 dzień -21 dzień -1 dzień Pierwiastki (605 kg) 10,3 7,4 1,71 1,22 Krowy (740 kg) 14,4 9,8 1,94 1,33 Zmniejszonemu pobraniu paszy w okresie przejściowym towarzyszy znaczny wzrost płodu, co stwarza konieczność dość dużego zwiększenia koncentracji energii w 1 kg SM dawki.

28. Dawki pokarmowe stosowane w okresie przejściowym W okresie przejściowym powinno się: Rozpocząć przyzwyczajanie krowy do pasz (objętościowych i treściwych), Stosować dawkę pokarmową o większej koncentracji energii i białka w kg SM, Skarmianie paszy treściwej rozpocząć od w 3 tygodnia przed porodem, Maksymalne dawki paszy treściwej przed wycieleniem nie powinny przekraczać 0,5% masy ciała krowy, a przy niskiej jakości pasz objętościowych do 0,8% masy ciała krowy.

29. Dodatek pasz treściwych (zwłaszcza skrobiowych) sprzyja: lepszemu rozwojowi brodawek żwaczowych, co zwiększa powierzchnię funkcjonalną żwacza i sprzyja lepszemu wchłanianiu lotnych kwasów tłuszczowych. wzrostowi poziomu insuliny we krwi, co zmniejsza uruchomienie rezerw tłuszczowych ciała, lepszemu pobraniu paszy Przy żywieniu krów dawką kompletną (TMR) stosuje się: TMR o zwiększonej koncentracji energii i białka Odpowiednia zawartość białka ogólnego w dawce pokarmowej powinna wynosić 12-13% w SM - dla wieloródek 14-15% dla pierwiastek. Odpowiednia zawartość białka ogólnego w dawce pokarmowej powinna wynosić 12-13% w SM - dla wieloródek i 14-15% dla pierwiastek. Często uważa się, że zwiększenie ilości białka ogólnego sprzyja odbudowie tkanek gruczołu mlekowego i wpływa korzystnie na produkcję mleka w pierwszych tygodniach laktacji oraz przeciwdziała ketozie i zatrzymaniu łożyska. Z drugiej strony nadmiar białka ogólnego dla krów zbyt otłuszczonych może sprzyjać zaburzeniom metabolicznym (syndrom polegującej krowy).

30. Kondycja krów w okresie zasuszenia Kondycja krów w okresie zasuszenia pozwala ocenić rezerwy energetyczne krowy. Do oceny kondycji, stosuje się metodę 5-punktowej skali BCS – ( Body Condition Scoring). Zalecana kondycja krów mlecznych w okresie zasuszenia i laktacji (Kowalski, 2004) Kondycja (BSS, punkty) Okres laktacji Początek zasuszenia 3 - 3,5 Przed wycieleniem 3 - 3,5 Miesiąc po wycieleniu 2,5 - 3 Środek laktacji 3 Koniec laktacji 3 - 3,5 Krowy w kondycji zbliżonej do optymalnej mają większe prawdopodobieństwo wejścia w cykl rujowy w pożądanym terminie, niż zwierzęta w zbyt słabej kondycji. Okres zasuszenia nie powinien być jednak wyłącznie okresem odbudowy kondycji krowy, gdyż zmiany w pokryciu potrzeb energetycznych i jej poprawy, powinny mieć miejsce w ostatnich 100 dniach laktacji. Okres zasuszenia powinien być raczej traktowany jako „żywieniowe” przygotowanie krowy do kolejnej laktacji.

31. Dodatki paszowe stosowane w okresie przejściowym W prawidłowym żywieniu krów wysokowydajnych nie może obecnie zabraknąć dodatków funkcjonalnych, korzystnie oddziaływujących na metabolizm żwacza, oraz poprawę bilansu energetyczno – białkowego dawki pokarmowej. Do najczęściej stosowanych syntetycznych dodatków paszowych w okresie zasuszenia należy zaliczyć: • glikol propylenowy (250-500 g/dzień) lub propionian sodu czy wapnia, • kwaśny węglan sodu lub wapnia, • niacynę (6-12 g/dzień • sole anionowe (siarczan magnezu, siarczan wapnia, chlorek wapnia, chlorek amonowy), skarmiane w ilości 200-250 g/dzień. Do naturalnych dodatków paszowych znajdujących obecnie coraz szersze zastosowanie w żywieniu krów mlecznych zalicza się również: • żywe kultury drożdżowe i ich metabolity oraz egzogenne enzymy fibrolityczne. Stosowane są również różnego rodzaju dodatki tłuszczowe i ich pochodne, korzystnie wpływające na zwiększenie koncentracji energii w dawce pokarmowej.

32. Potrzeby mineralno – witaminowe krów w okresie zasuszenia Na szczególną uwagę zasługują: witamina E i selen. Niedobory tych składników w mogą doprowadzić do zatrzymania łożyska i obniżenia produkcyjności krów po ocieleniu oraz występowaniu mastitis. Dodatek witaminy C wpływa korzystnie na obniżenie zawartości komórek somatycznych w mleku. Dodatek β- karotenu i witaminy A wpływają na ograniczenie częstotliwości występowania zatrzymania łożyska i zapalenia gruczołu mlekowego po ocieleniu. W ostatnich latach zwraca się także uwagę na rolę, jaką odgrywają niektóre mikro- i makroelementy (jod, cynk, miedź, mangan, fosfor) oraz witamina D w dawkach pokarmowych stosowanych w żywieniu krów zasuszonych.

33. Rola pasz objętościowych w żywieniu krów mlecznych Zielonki Zielonka pastwiskowa jest wartościową i dietetyczną paszą, o działaniu mlekopędnym. Krowa żywiona na pastwisku może wyprodukować, w zależności od jakości porostu i systemu wypasu od 15-18 kg mleka w maju-czerwcu i 12-14 kg we wrześniu-październiku. Przeciętnie pobranie zielonki wynosi około 10% masy ciała krowy. Pomimo wielu zalet jest ona niestety niezbyt odpowiednia dla wysokowydajnych (powyżej 30 kg mleka/dzień) krów mlecznych Zielonki z upraw polowych (koniczyna czerwona, lucerna oraz ich mieszanki z trawami, a także mieszanki strączkowo-zbożowe (np. owies z peluszką). Są one cenne z powodu dużej zawartości białka (16-22% w SM), znacznych ilości aminokwasów egzogennych (walina, leucyna, treonina i lizyna), składników mineralnych (Ca, P, Mg, K oraz mikroelementów), witamin i wysokiej strawności składników pokarmowych.

34. Rola pasz objętościowych w żywieniu krów mlecznych cd. Kiszonki Kiszonki z traw i roślin motylkowatych. Stosując je w postaci przewiędniętej lub podsuszonej (30-35% SM), można prawie całkowicie wyeliminować stosowanie siana w żywieniu krów mlecznych. Optymalnym terminem zbioru traw jest okres kłoszenia, a w przypadku koniczyny lub lucerny – okres pąkowania, a przy II pokosie odrost 7-8 tygodniowy. Przy żywieniu do woli dobrej jakości kiszonką można wyprodukować 10-12 kg mleka, a przy miernej jakości zaledwie 5-8 kg. Kiszonka z kukurydzy ze względu na niski koszt wyprodukowania jednostki energetycznej, łatwość zakiszania, wysoką wartość energetyczną i smakowitość stanowi podstawową paszę w żywieniu wysokowydajnych krów mlecznych, w każdym okresie fizjologicznym, z wyjątkiem zasuszenia (zwłaszcza w pierwszych 6 tygodniach) bo mogą powodować otłuszczenie krowy. Im wyższa zawartość SM (%) w kiszonce tym wyższa jej wartość żywieniowa

35. Systemy zadawania pasz dla krów mlecznych Wprowadzenie do praktyki hodowlanej danego systemu, zależy od: uwarunkowań organizacyjno-technicznych gospodarstwa, wielkości stada i wydajności mlecznej krów, możliwości ekonomicznych gospodarstwa W gospodarstwach konwencjonalnych wyróżnia się trzy podstawowe systemy zadawania pasz dla krów mlecznych: tradycyjny (trójczłonowy) dawek częściowo kompletnych (PMR); dawek kompletnych (TMR)

36. Zalety i wady systemów TMR lub PMR w porównaniu z systemem tradycyjnym Zalety - zwiększenie pobrania paszy przez krowę (od 1-2 kg SM) i wyd. mleka (ok. 5%); - poprawa wykorzystania paszy (ok. 10%); - lepsze dostosowanie dawki do wymagań pokarmowych krowy; - zmniejszenie zagrożenia chorobami metabolicznymi (ketoza, kwasica żwacza, przemieszczenie trawieńca); - poprawa wskaźników rozrodu; - lepszy przebieg krzywej laktacji; - obniżenie nakładów pracy przy obsłudze (wozy paszowe „miksery”) Wady - konieczność grupowania krów (tzw. grupy technologiczne); - możliwość pobierania nadmiernej il. paszy przez krowy o niższej wydajności; - konieczność posiadania obór o odpowiednich gabarytach oraz przebudowy obór uwięziowych na wolnostanowiskowe; - wysoka cena zakupu wozu paszowego i innych urządzeń (np. hala udojowa itp.).

37. Zalecenia odnośnie składu chemicznego, wartości pokarmowej i struktury dawek TMR • zawartość SM 35-55% w mieszaninie; • koncentracja energii (w 1 kg SM): 0,95-1,0 JPM (wczesna laktacja) i 0,9- • 0,95 (pełna laktacja); • koncentracja białka ogólnego (w 1 kg SM): 15-18%, w tym 60-65% białka • rozkładanego w żwaczu; 110 g BTJ/kg SM (wczesna laktacja), 100 g • BTJ/kg SM (pełna laktacja); • Ca 6-8 g/kg SM, P 4-5 g/kg SM; • udział pasz objętościowych o długości powyżej 3,8 cm (włókno strukturalne): • 15-20% SM mieszaniny; • udział węglowodanów niestrukturalnych ok. 35-40%; w tym 50-55% • rozkładanych w żwaczu; • udział skrobi: ok. 25-35% SM; w tym 6-70 skrobi rozkładanej w żwaczu; • udział paszy treściwej nie większy niż 60% SM dawki (jednak optymalny • stosunek paszy objętościowe/treściwej w SM dawki powinien wynosić • 60:40%; • udział kiszonek o pH nie większym niż 5,0.

38. PRZYKŁAD ŻYWIENIA KRÓW SYSTEMEM TMR NA FERMIE BYDŁA MLECZNEGO RASY PHF CB W ZD IZ PIB KOŁBACZ ferma krów w cyklu zamkniętym (odchów młodzieży żeńskiej na remont stada i sprzedaż, a buhajków na opas do masy ciała 550-650 kg, ilość krów 700 szt., wydajność mleka średnio 9,5-10 tys. kg mleka od krowy rocznie system utrzymania: zmodernizowane obory wolnostanowiskowe typu otwartego (kurtynowego), system doju : 3-krotny w hali udojowej typu ”bok w bok” podział krów na grupy technologiczne.

39. Żywienie krów w okresie laktacji W zależności od okresu laktacji tworzy się 3 grupy technologiczne (żywieniowe) i trzy rodzaje TMR-u: 1 –krowy w okresie przejściowym i początkowym okresie laktacji (od 3 tygodnia przed wycieleniem do 100 dnia laktacji, śr wydajność mleka w grupie pow. 40 kg/dzień (3,8% tł., 3,3% białka); 2 – krowy w środkowym (od 101 do 250 dnia laktacji), śr wydajność mleka w grupie 33 kg/dzień (3,9% tł.., 3,3% białka); 3 – krowy w późnym (od 251 do dnia zasuszenia) okresie laktacji, śr wydajność mleka 25 kg/dzień (3,9% tł., 3,3 % białka). Oddzielną grupę technologiczną stanowią krowy pierwiastki w pierwszych 150 dniach laktacji.

40. Przykładowa dawka pokarmowa (TMR) dla krów wieloródek (masa ciała 650 kg) w pierwszym okresie laktacji bilansowana wg norm IZ-INRA (2001) przy pomocy programu komputerowego INRAtion (wersja 3.3, 2006) Skład dziennej dawki TMR Produkcja mleka (kg/dzień) Okres laktacji (dni) Grupa krów Pasze (1) kg kg SM Kiszonka z kukurydzy 25 8,8 Kiszonka z traw 5 2,0 Kiszonka z lucerny 4 1,6 Kiszonka z młóta z wysłodkami 3 1,0 Siano łąkowe 0,5 0,4 I 1-100 40 Kiszone ziarno z kukurydzy 8 5,3 Śruta sojowa poekstrakcyjna 2 1,7 Mieszanka treściwa własna (2) 5,3 4,6 Związki buforujące (NaHCO3) 0,10 0,09 Kreda pastewna 0,10 0,09 Mieszanka min.-wiat. 0,10 0,09 Dawka kompletna (TMR) 53,1 25,7 Udział paszy treściwej w SM dawki (%) 45,1 • skład (%): śruta jęczmienna 36,5; śruta z pszenżyta 18,5; śruta kukurydziana 18, poekstrakcyjna śruta sojowa 10; • poekstrakcyjna śruta rzepakowa 7; koncentrat białkowy R-056 – 10. • (2) mieszanka mineralno-witaminowa dla krów w okresie zasuszenia (PROVIMI POLSKA)

41. Przykładowa dawka pokarmowa (TMR) dla krów wieloródek o masie ciała 680 kg w środkowym okresie laktacji bilansowana wg norm IZ-INRA(2001) przy pomocy programu komputerowego INRAtion (wersja 3.3, 2006) Skład dziennej dawki TMR Produkcja mleka (kg/dzień) Okres laktacji (dni) Grupa krów Pasze (1) kg kg SM Kiszonka z kukurydzy 32 11,2 Kiszonka z traw 6 2,4 Kiszonka z lucerny 5 2,0 Kiszonka z młóta z wysłodkami 3,8 1,3 Siano łąkowe 0,7 0,6 II 101-250 30 Kiszone ziarno z kukurydzy 4,3 2,8 Śruta sojowa poekstrakcyjna 2 1,8 Mieszanka treściwa 2 1,7 Związki buforujące (NaHCO3) 0,07 0,07 Kreda pastewna 0,07 0,07 Mieszanka min.-wiat. 0,10 0,09 Dawka kompletna (TMR) 56 24,0 Udział paszy treściwej w SM dawki (%) 26,3 • skład (%): śruta jęczmienna 36,5; śruta z pszenżyta 18,5; śruta kukurydziana 18, poekstrakcyjna śruta sojowa 10; • poekstrakcyjna śruta rzepakowa 7; koncentrat białkowy R-056 – 10. • (2) mieszanka mineralno-witaminowa dla krów w okresie zasuszenia (PROVIMI POLSKA)

42. Przykładowa dawka pokarmowa (TMR) dla krów wieloródek o masie ciała 700 kg w późnym okresie laktacji bilansowana według norm żywienia IZ-INRA (2001) przy pomocy programu komputerowego INRAtion ( wersja 3.3, 2006) Skład dziennej dawki TMR Produkcja mleka (kg/dzień) Okres laktacji (dni) Grupa krów Pasze (1) kg SM kg Kiszonka z kukurydzy 25 8,8 Kiszonka z traw 5,4 2,2 Kiszonka z lucerny 4,2 1,7 Kiszonka z młóta z wysłodkami 3,2 1,1 III 251- zasuszenia 20 Siano łąkowe 0,5 0,4 Kiszone ziarno z kukurydzy 3,2 2,1 Śruta sojowa poekstrakcyjna 1,7 1,5 Kreda pastewna 0,05 0,05 Mieszanka min.-wit. 0,09 0,08 Dawka kompletna (TMR) 43,4 17,9 Udział paszy treściwej w SM dawki (%) 20,1 • skład (%): śruta jęczmienna 36,5; śruta z pszenżyta 18,5; śruta kukurydziana 18, poekstrakcyjna śruta sojowa 10; • poekstrakcyjna śruta rzepakowa 7; koncentrat białkowy R-056 – 10. • (2) mieszanka mineralno-witaminowa dla krów w okresie zasuszenia (PROVIMI POLSKA)

43. Przykładowa dawka pokarmowa (TMR) dla krów wieloródek w okresie zasuszenia ustalona w oparciu o normy IZ-INRA, (2001) przy pomocy programu komputerowego INRAtion (wersja 3.3, 2006) Drugi okres zasuszenia Pierwszy okres zasuszenia Pasza(1) Skład dziennej dawki TMR Skład dziennej dawki TMR kg kg SM kg kg SM Kiszonka z kukurydzy 7 2,4 13 4,6 Kiszonka z trawy łąkowej 4 1,6 3 1,2 Kiszonka z lucerny 3,2 1,3 3 1,2 Kiszonka z GPS 9 2,9 - - Kiszonka z prasowanych wysłodków bur. - - 3 0,7 Słoma pszenna Mieszanka treściwa (1) Poekstrakcyjna śruta sojowa SPOKOWIT R-481(2) Kwaśny węglan sodu Kreda pastewna 4,5 3,8 - - 0,4 0,35 4 6,5 - - 0,25 0,2 0,10 0,09 0,15 0,13 - - 0,10 0,09 - - 0,10 0,09 Dawka kompletna (TMR) 28,2 12,4 26,35 11,7 Udział paszy treściwej w SM dawki (%) 2,8 31,6 • skład (%): śruta jęczmienna 36,5; śruta z pszenżyta 18,5; śruta kukurydziana 18, poekstrakcyjna śruta sojowa 10; • poekstrakcyjna śruta rzepakowa 7; koncentrat białkowy R-056 – 10. • (2) mieszanka mineralno-witaminowa dla krów w okresie zasuszenia (PROVIMI POLSKA)

44. Żywienie krów mlecznych według zasad ekologicznych Ekologiczna hodowla zwierząt to jedna z innowacyjnych, kompleksowych technologii produkcji żywności, polegająca na zachowaniu równowagi między produkcją i naturą [Lund, 2000; Kristensen i Struk Pedersen, 2001]. Ze względu na coraz wyższe wymagania konsumentów odnośnie walorów zdrowotnych żywności, produkcja mleka metodami ekologicznymi wzorowanymi na przepisach Unii Europejskiej ma duże perspektywy rozwoju, w rejonach o dużym areale trwałych użytków zielonych.

45. Baza paszowa w gospodarstwach ekologicznych W ekologicznym chowie bydła mlecznego podstawową paszę produkcyjną powinny stanowić: zielonki - w letnim kiszonki z runi łąkowej i siano - w zimowym Produkowane w gospodarstwach ekologicznych pasze, przy zastosowaniu naturalnych metod uprawy i nawożenia, nie mogą oddziaływać ujemnie na glebę i środowisko naturalne. Takie właśnie warunki spełniają: • - trwałe użytki zielone (pastwiska i łąki), • uprawiane na gruntach ornych mieszanki roślin motylkowatych(koniczyny • czerwonej, koniczyny białej lub lucerny) z trawami, • - mieszanki zbożowo-strączkowe lub zbożowo-motylkowate z trawami, - rośliny korzeniowe, dobrym źródłem energii mogą być buraki pastewne • lub ziemniaki. • Z energetycznych i białkowych pasz treściwych dopuszcza się do skarmiania: • pochodzące z upraw ekologicznych:ziarno zbóż, nasiona roślin oleistych i • makuchy uzyskane z nasion tych roślin przy tłoczeniu oleju „na zimno”, • produkty uboczne przemysłu rolno-spożywczego, takie jak: otręby zbożowe i • wysłodki buraczane suche. • - rośliny strączkowe(bobik, groch, peluszka, łubin).

46. Standardy żywienia krów mlecznych w gospodarstwach ekologicznych Pasze objętościowe z TUZ (zielonki, kiszonki, siano) powinny stanowić co najmniej 60% SM dawki pokarmowej dla krów będących w pierwszych trzech miesiącach laktacji; W skład dawki może wchodzić <40% paszy treściwej (w przeliczeniu na SM) – w pierwszym okresie laktacji i 25% SM dawki – w późniejszym okresie laktacji; W ciągu roku krowy powinny mieć dostęp do wybiegów lub okólników, a w okresie letnim powinny być żywione na pastwisku; Wszystkie pasze wchodzące w skład dawki pokarmowej powinny pochodzić z upraw ekologicznych Nie wolno skarmiać półproduktów z których olej pozyskiwano na drodze chemicznej (np. poekstrakcyjną śrutę sojową lub rzepakową) oraz syntetycznych dodatków paszowych i pasz modyfikowanych genetycznie (GMO); Zawartość składników pokarmowych w dawce powinna pokryć zapotrzebowanie krów, przy dopuszczalnym deficycie energii w początkowym okresie laktacji.

47. Kryteria doboru ras do chowu ekologicznego Przy wyborze zwierząt do chowu ekologicznego należy brać pod uwagę nie tylko ich potencjał produkcyjny, ale także cechy funkcjonalne, takie jak: zdolność adaptacji do nowych warunków środowiskowych i żywieniowych czas użytkowania i tempo brakowania wydajność życiową właściwości zdrowotne krów (odporność na mastitis i pasożyty), żerność i wykorzystanie paszy oraz płodność i łatwość porodów W krajowych warunkach produkcyjnych do chowu bydła mlecznego w gospodarstwach ekologicznych najbardziej przydatne są zwierzęta rodzimychras o wydajności w granicach 5-6 tys. kg mleka rocznie. Do najważniejszych z nich można zaliczyć: czarno-białe, czerwono-białe i mieszańce tych ras z bydłem holsztyńsko-fryzyjskim (hf) oraz rasę simentalską i polską czerwoną.

48. Zalecana obsada zwierząt Biorąc pod uwagę dopuszczalne nawożenie organiczne w ciągu roku, przyjmuje się, że obsada poszczególnych kategorii bydła nie powinna przekraczać wartości podanych w tabeli: Sztuk na 1 ha jako ekwiwalent 170 kg N/ha/rok Kategoria bydła Cielęta do 1 roku 5 Jałówki hodowlane (0d 1 do 2 lat) 3,3 Jałówki opasowe 2,5 Buhajki hodowlane i opasowe (od 1 do 2 lat) 3,3 Buhaje hodowlane (pow. 2 lat) 2 Krowy mleczne 2 Krowy wybrakowane 2

49. Zalecana podaż składników pokarmowych dopuszczalny deficyt energii nie powinien przekroczyć 20 MJ NEL/dzień (tj. około 3 JPM) w pierwszym miesiącu laktacji i 15 MJ NEL/dzień (około 2 JPM) w drugim miesiącu laktacji dawki pokarmowe zbilansowane na poziomie tolerowanego deficytu energetycznego nie wpływają bowiem na obniżenie wydajności mlecznej krów i wystąpienie zaburzeń metabolicznych Podaż energii konsekwencją zbyt wysokiego deficytu energetycznego, w pierwszych trzech miesiącach laktacji, może być obniżenie płodności i wytrwałości laktacji wykorzystanie rezerw białkowych organizmu krowy jest dużo mniejsze niż rezerw tłuszczowych i nie przekracza z reguły ubytku 5-10 kg masy ciała (co odpowiada syntezie 100-200 kg mleka z rezerw białkowych ciała), Podaż białka deficyt białkowy pojawia się zwykle przy wysokim deficycie energii, przekraczającym 20 MJ NEL/dzień, tj. około 3 JPM.

50. Jakość paszy objętościowej a efektywność żywienia krów w gospodarstwie ekologicznym Ze względu na ograniczenia w stosowaniu paszy treściwej, głównym czynnikiem determinującym efektywność żywieniową krów mlecznych w gospodarstwach ekologicznych jest przede wszystkim jakość produkowanych pasz objętościowych i maksymalizacja ich udziału w całorocznym żywieniu przy wzroście wydajności mleka w stadzie maleje stopień pobrania paszy objętościowej, a wzrasta zapotrzebowanie i pobranie paszy treściwej także przy niskiej jakości paszy objętościowejwzrasta zapotrzebowanie i pobranie paszy treściwej dopuszczalny w ekologicznym żywieniu krów mlecznychdodatek paszy treściwej (w wysokości do 40% SM dawki) w początkowym okresie laktacji, pozwala przy stosowaniu pasz objętościowych dobrej jakości, uzyskać wydajność 6-7 tys. kg mleka rocznie od krowy zalecane komponenty mieszanek treściwych w gosp. ekologicznych: gluten kukurydziany, jęczmień browarniany oraz makuchy z nasion roślin oleistych pochodzące z upraw ekologicznych (rzepakowy, słonecznikowy, z lnianki siewnej i nasion dyni zwyczajnej).