Z dziejów Gminy Kwilcz

1. Z dziejów Gminy Kwilcz

2. Ważniejsze wydarzenia dotyczące terenów dzisiejszej gminy Kwilcz X w. - teren dzisiejszej gminy Kwilcz znajduje się na obszarze państwa Mieszka I. XIII w. – w Kwilczu prawdopodobnie istnieje kościół. 1218 r. – najstarsza wzmianka w dokumentach pisanych o miejscowości na terenie obecnej gminy- dotycząca wsi Miłostowo. Kościół w Kwilczu

3. XIV w. – okolice Kwilcza znajdują się w nowo utworzonym powiecie poznańskim, stan taki istnieje do końca XVIII w.Dobra kwileckie, obejmujące środkową część obecnej gminy, należą do rodu Bylinów Szreniawitów, których część osiadła tutaj przyjęła później nazwisko Kwileckich. Zachodnia część obecnej gminy z ośrodkiem w Prusimiu należy do Nałęczów Prusimskim, wschodnia z ośrodkiem w Luboszu do Nałęczów, a później do Ostrorogów. . Prusim. Dwór z polowy XIX w.

4. Budynek starej szkoły w Kwilczu Obecna szkoła w Kwilczu 1388 r. - pierwsza wzmianka w dokumentach o wsi Kwilcz. 1 poł. – Kwileccy przechodzą na protestantyzm, Kwilcz staje się jednym z XVIw. ośrodków reformacji w Wielkopolsce 1540 r. - najstarsza wzmianka o szkole w Kwilczu, istniejącej przy kościele. 1577 r. - kościół w Kwilczu ma 66 lat przechodzi we władania braci czeskich.

5. 1646 r. – budowa w Orzeszkowie zboru dla braci czeskich. 1810 r. – pastorem zboru w Orzeszkowie zostaje Jan Wilhelm Kassyusz, działacz patriotyczny, szermierz nowoczesnego rolnictwa. Z przerwą, piastuje on tę funkcję do 1848r. 1791 r. – Kwilcz znalazł się w nowym powiecie międzyrzeckim. 1818 r. – okolice Kwilcza włączono do nowo utworzonego powiatu międzychodzkiego. Kościół kalwiński w Orzeszkowie Orzeszkowo. Pomnik J.W. Kassyusza na cmentarzu

6. 1830 r. – budowa szosy z Pniew do Kamionnej przechodzącej m.in. przez Lubosz, Daleszynek, Kwilcz, odcinka ważnego traktu Poznań- Berlin. Szosą tą kursuje poczta konna. Nieco później na polach Mechnacza, przy szosie, zbudowano rogatkę pobierającą opłaty od przejeżdżających pojazdów. 1848 r. – budowa żwirowej drogi z Kwilcza do Sierakowa. 1851 r. – Kwilcz zostaje siedzibą władz gminnych. Urząd Gminy w Kwilczu

7. 1872 r. – w Kwilczu odbywa się wielki wiec włościan z zachodniej Wielkopolski protestujących przeciwko antypolskiej polityce władz pruskich. 1888 r. – uruchomienie komunikacji kolejowej na linii ( Poznań) Rokietnica- Pniewy- Międzychód.Stacje powstały w Luboszu, Kwilczu i Prusimiu ( przystanek w Wituchowie powstał później ). 1914 r. – utworzenie w Kurnatowicach najstarszej na terenie gminy straży pożarnej. Dworzec kolejowy w Kwilczu Pałac w Kwilczu

8. 1919 r. – 6 stycznia powstaje w Kwilczu oddziałpowstańczy. Bierze on udział w walkach na froncie zachodnim Powstania Wielkopolskiego. 1938 r. – ukończenie budowy szkoły w Kwilczu o 6 klasach i 1 pracowni, uczęszcza do niej 290 dzieci. 1939 r. – 3 września tereny gminy Kwilcz zajęte zostają przez Niemców. 1945 r. – 27 stycznia gmina Kwilcz wyzwolona zostaje przez oddziały Armii Radzieckiej. Od lutego do maja pod Wituchowem istnieje duże radzieckie lotnisko polowe. • 1919 r. – 6 stycznia • powstaje w Widok z lotu ptaka Zespołu Szkół w Kwilczu

9. 1973 r. – utworzony zostaje Urząd Gminy w Kwilczu dla gminy w obecnych granicach. 1975 r. – 1 stycznia powstaje Kombinat PGR w Kwilczu. 1979 r. – uchwałą Gminnej Rady Narodowej w Kwilczu wprowadzony został herb gminy. 1984 r. – 12 maja, odsłonięcie głazu- pomnika powstańców wielkopolskich Widok z lotu ptaka „Zielonej Doliny” w Kurnatowicach

10. 1986 r. – Gmina Kwilcz zostaje 1987 r. wyróżniona w krajowym konkursie gmin o tytuł „MistrzaGospodarności” za lata 1985 i 1986. 1988 r. – 22 lipca, uroczysta sesja Gminnej Rady Narodowej z okazji 600-lecia Kwilcza. Wmurowanie tablicy pamiątkowej. - 17 września, obchody 100-lecia linii kolejowej Rokietnica- Międzychód, przebiegającej przez teren gminy. 1989 r. – 1 września odsłonięcie tablicy upamiętniającej 50-cio lecie wybuchu II wojny światowej. Flaga Gminy Kwilcz Herb Gminy Kwilcz

11. Miejscowości GminyKwilcz

12. K w i l c z Duża wieś, stolica gminy, około 3000 mieszkańców. Węzeł drogowy szosy nr 24 Pniewy- Skwierzyna. Leży nad jeziorem Kwileckim na zachód od krawędzi doliny Potoku Kwileckiego, na wysokości 96-104m n.p.m. Dość znaczna osada miała charakter miejski. W przeciwieństwie do wielu innych podobnych osad Kwilcz praw miejskich jednak nie otrzymał. Miejscowość rozwijała się między siedzibą właściciela, położoną w części północnej, a kościołem zlokalizowanym w części południowej. Na osi głównej drogi wykształcił się wrzecionowaty plac- rynek, czytelny do dziś w postaci poszerzenia ulic 1 Maja i ks. Kardynała Stefana Wyszyńskiego. W części północnej wsi położony jest zespół dworsko- folwarczny, w części południowej zabudowa pochodzi z początku XX w. i czasów współczesnych. W Kwilczu znajduje się park położony w części na skarpie głębokiej rynny jeziora, wyróżnia się bogatą konfiguracją terenu. Różnice wysokości dochodzą do 15m. Powstał w XVIII w. jako park krajobrazowy, a w pierwszej połowie XIX w. przekształcony został w park romantyczno- krajobrazowy. Obecnie powierzchnia jego wynosi 4,0 ha, rośnie w nim około 700 drzew 43 gatunków. Na placu przed kościołem jest głaz- pomnik powstańców 1918-1919 odsłonięty w 1984r., wykonany wg projektu Marcina Idziaka. Na cokole przed głazem tablica upamiętniająca wybuch II wojny światowej, odsłonięta 1 września 1989r. W sąsiedztwie, na domu nr.7 tablica z brązu upamiętniająca 600-lecie Kwilcza (1388-1988). Na nowym cmentarzu przy ulicy lipowej położony jest grób trzech powstańców wielkopolskich, poległych w walkach w 1919r.

13. A u g u s t o w o Niewielka wieś ( ok.. 60 mieszkańców), położona 8 km na wschód od Kwilcza ( 4,5 km na pn. zach. od Pniew), przy lokalnej szosie Lubosz- Karolewice, na wysokości 100m n.p.m. Sołectwo. W południowej części wsi znajduje się folwark z częściowo zachowaną zabudową pochodzącą z lat trzydziestych XX w., należący w przeszłości i obecnie do gospodarstwa w Luboszu.

14. C h o r z e w o Wieś ( około 80 mieszkańców ) przy lokalnej szosie Lubosz- Augustowo- Karolewice, nieopodal pn. krańca jeziora Luboszek, 9,5km na wschód od Kwilcza ( 3,5km na pn. zachód od Pniew). Leży na wysokości 102m n.p.m. Sołectwo. Sklep GS. Wieś wymieniona w dokumentach od 1423 r., zwała się wówczas Charzewo i stanowiła własność szlachecką. W 1510 r. należała do Ostrorogów z Lwówka, liczyła 16 łanów uprawnej ziemi i znajdowała się w niej karczma. Wieś zbudowana jest w kształcie okolnicy. Zachował się plan wsi z 1839 r. , pokazujący dawną zabudowę w typie niezbyt regularnej okolnicy. I dziś jeszcze, mimo zaszłych w ostatnich latach zmian zabudowy, czytelne jest dawne rozplanowanie wsi. Okolnice dawniej były dość popularne. Do wsi prowadził jeden wjazd, w średniowieczu zamykany na noc lub w razie niebezpieczeństwa. Często zabudowania od strony pól były wygrodzone, tak że wieś posiadała charakter obronny. Wg książki „ Kultura ludowa Wielkopolski” ( Poznań 1960) Chorzewo jest ostatnią wsią w Wielkopolsce z zachowanym rozplanowaniem wsi tego typu.

15. C h u d o b c z y c e Wieś położona 8,5km na pn. wschód od Kwilcza nieopodal pd. krańca jeziora Lubosz Wielki ( pow. 95 ha ). Leży na wysokości 98-100m n.p.m. , zamieszkuje w niej około 180 osób. Lokalna szosa łączy Chudobczyce z Luboszem. Sołectwo. Folwark PGR należący do Zakładu Rolnego w Luboszu. Kaplica. Sklep GS. W dokumentach wieś wymieniona jest po raz pierwszy w 1417r. Jako Chudopsicze, później nazywała się Chudopsice. W początku XV w. stanowiła własność Niemierzy z Luborza. Szlachcic ten w 1417r. Procesował się z Janem z Pniew o 5 kóp wołów, owiec i świń, które zajęte zostały w Chudobczycach i Zamorzu w szkodzie. We wschodniej części wsi znajduje się zespół dworsko- folwarczny. Park krajobrazowy o powierzchni 2,7 ha w obecnym kształcie powstał na przełomie XIX i XX w. Dziś zaniedbany i zdziczały, prezentuje się bardzo skromnie. W dużej części otoczony murem ceglanym. Wśród dominującego drzewostanu liściastego na uwagę zasługują wiekowe okazy, m.in.. dąb o obwodzie 420 cm ( pomnik przyrody).

16. Na skraju parku stoi ładny eklektyczny dwór, zbudowany na początku XX w. Jest to nieduży jednopiętrowy budynek z piętrem wtopionym w mansardę, od frontu ozdobiony ryzalitem zwieńczonym półkolistym szczytem. Za dworem znajduje się starszy od niego budynek włodarzówki i niewielki ozdobny budynek w typie altany mieszczący wejście do dawnych piwnic dworskich. Budynki zespołu folwarcznego w większości zostały przebudowane. Zachowały się dwie obory z końca XIX w.

17. D a l e s z y n e k Wieś sołecka w pagórkowatej okolicy, nad niewielkim, silnie zarastającym jeziorem o powierzchni ok.. 10 ha, na pn. od szosy nr 24, 5 km na pd. Wschód od Kwilcza. Położona na wysokości 96-100 m n.p.m. Liczy ok. 430 mieszkańców ( trzecia co do liczby mieszkańców wieś na terenie gminy ). Wieś założona została prawdopodobnie w XVIII w. jako tzw. Wieś olęderska. W 1950 r. powstała w Daleszynku spółdzielnia produkcyjna. Pamiątką dawnej zabudowy z początku XIX w. jest zagroda nr 17 z szachulcową stodołą. Dominująca budową jest wiele budynków powstałych dla spółdzielni produkcyjnej. W północnej części wsi znajduje się ferma drobiu należąca do RSP.

18. K a r o l e w i c e Wieś o rozproszonej zabudowie przy szosie nr 24, 10,5 km na pd. Wschód od Kwilcza ( 2 km na pn. zachód od Pniew ). Należy do sołectwa w Chorzewie. Liczy ok.. 40 mieszkańców. Leży na wysokości 95 m n.p.m. Na zachód od wsi, przy skraju lasu, na południe od szosy nr 24 rosną na łące trzy dęby szypułkowe – pomniki przyrody o obwodach 380 - 400 cm.

19. K u b o w o Wieś o rozproszonej zabudowie, położona w pagórkowatej okolicy na wysokości 100 m n.p.m., 4 km na pd. Wschód od Kwilcza. Liczy około 50 mieszkańców. Szosa do Wituchowa, 2 km. Sołectwo. Wieś powstała w 1830 r. kiedy ówczesny właściciel Wituchowa Jan Samuel Kube ( od niego pochodzi nazwa wsi ) przeprowadził tzw. Plan separacyjny. Dwóch pośledników i dziewięciu chałupników z Wituchowa oddało swoje grunty i budynki a otrzymało nowe, tworząc kolonię Kubowo z gruntami o powierzchni 908 mórg. W 1987 r. wykopano w Kubowie spod powierzchni ziemi duży głaz narzutowy i przy pomocy dziewięciu ciągników przetransportowano w sąsiedztwo głównej drogi wsi. Głaz ten pochodzenia polodowcowego o obwodzie 9 m – różowy, gruboziarnisty granit skandynawski, jest jednym z największych głazów narzutowych w Wielkopolsce.

20. K u r n a t o w i c e Duża wieś, licząca ok.. 350 mieszkańców ( czwarta w gminie co do liczby mieszkańców ) położona przy skrzyżowaniu lokalnych szos Kwilcz – Śrem – Sieraków i Upartowo – Prusim, w pagórkowatym terenie na wysokości 76 – 92 m n.p.m. 4 km na pn. wschód od Kwilcza. Sołectwo. Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna. Kaplica. Sklep GS. W dokumentach Kurnatowice wymieniono po raz pierwszy w 1391 r., stanowiły własność szlachecką. Wieś z gospodarstwami rolników powstała w 1851 r. z podziału majątku szlacheckiego. W 1976 r. powstała w Kurnatowicach spółdzielnia produkcyjna. Zabudowania wsi w większości rozciągają się wzdłuż szosy Kwilcz – Śrem – Sieraków. Na północny zachód od Kurnatowic rozciąga się teren o bardzo bogatej rzeźbie m.in.. głęboka dolina biegnąca dalej ku północy do Jeziora Śremskiego ( w gminie Sieraków ). Zbocza doliny w części porośnięte są lasami bukowymi.

21. L e ś n i k Osada pracowników leśnictwa, leżąca 2 km na pn. wschód od Kwilcza, na skraju doliny Potoku Kwileckiego, w pagórkowatej okolicy, na wys. 80 m n.p.m. Należy do sołectwa w Kwilczu. Około 50 mieszkańców. Leśnictwo. Do połowy XX w. znajdował się tutaj młyn wodny napędzany wodami Potoku Kwileckiego, nalężący do majętności kwileckiej, zwany Starym Młynem. Ok.. 1 km poniżej znajdował się drugi młyn wodny, zwany Leśnik. Na wschód od Leśnika ciągnie się bardzo urozmaicony teren pagórków moreny czołowej, sięgający do Józefowa i Pólka. Z Leśnika do szosy sierakowskiej wiedzie ładna aleja kasztanowców ( o obwodach do 200 cm ), długości ok.. 500m.

22. L u b o s z Duża wieś, druga w gminie co do liczby mieszkańców- około 830 osób. Leży na zachód od jeziora Luboszek ( pow. 58 ha ) na wysokości 96-102m n.p.m. przy szosach nr 24 oraz lokalnych do Sierakowa, Chorzewa i Chudobczyc. Sołectwo. Szkoła. Kościół. Poczta. W źródłach pisanych Lubosz wymieniono po raz pierwszy w 1379r. jako własność Maczka z Lubosza. W 1 połowie XV w. wieś należała do Nałęczów, od 1457r. do Ostrorogów, na początku XIX w. do Bnińskich. W XIX w. przeszła w ręce niemieckiej rodziny Bardtów, którzy byli właścicielami majątku luboskiego do 1945r. Kościół parafialny powstał w Luboszu w XIV w., obszar parafii obejmującej również wsie Chorzewo i Chudobczyce wyłączono z parafii pniewskiej. Obecny kościół parafialny pod wezwaniem Nawiedzenia NPM zbudowany został w skromnych formach klasycystycznych w roku 1818 z fundacji Bnińskich.

23. W sąsiedztwie kościoła położony jest rozległy zespół dworsko- folwarczny. W parku krajobrazowym założonym w poł. XIX w. o powierzchni 1,0 ha rozciągającym się wzdłuż zachodniego brzegu jeziora Luboszek. W parku przy dworze kilka sędziwych drzew m.in.. Uznanych za pomniki przyrody, dwustuletnie cisy ( o obwodach 40 i 80cm ), trzy dęby szypułkowe oraz buk zwyczajny odmiany purpurowej ( o obwodzie 230cm ). Na południu od parku i dworu rozciąga się folwark z zabudową budynkami w większości z końca XIX w. i początku XX w. Godnymi uwagi są budynki spichlerza, stodół i gorzelni. Z Lubosza prowadzi nad jezioro Białokoskie i dalej doliną Strumienia Białokoskiego przez Łężeczki do Chrzypska Wielkiego zielony szlak turystyczny ( długości 17,7 km), jeden z najładniejszych szlaków Pojezierza Międzychodzko- Sierakowskiego.

24. M e c h n a c z Wieś leżąca na pd. od szosy nr 24 w paśmie wzgórz moreny czołowej, 4km na zachód od Kwilcza, na wysokości 102-105m n.p.m. Liczy około 210 mieszkańców, posiada sołectwo. Mechnacz wymieniony jest w dokumentach w 1593r. W 1599r. należał do majątku w Mnichach, w 1700r. do folwarku w Rozbitku. W 1784r. założono na terenie Mechnacza tzw. wieś olęderską. W 1880r. wieś miała 33 budynki mieszkalne i liczyła 268 mieszkańców. Wieś zbudowana jest wzdłuż drogi pn-pd, ma charakter ulicówki. Na pn. od wsi, przy szosie nr 24, znajduje się samotny budynek- dawna rogatka drogowa na trakcie Poznań- Berlin, gdzie w połowie XIX w. pobierano opłaty drogowe. Na pd. od wsi położone są nie zalesione pagórki morenowe o wysokości dochodzącej do 110m n.p.m.

25. M i ł o s t o w o Wieś na skraju płaskich pól sandrowych zalegających na pd. od wsi, 5 km na pd. zach. od Kwilcza. Leży na wysokości 92-95m n.p.m. Szosa do Kwilcza. Około 220 mieszkańców. Sołectwo. Miłostowo jest wsią o najstarszej w obecnej gminie kwileckiej metryce: wymieniono ją w dokumentach w 1218r. Na mocy dokumentu biskupa Radwana i księcia Mieszka Starego dziesięcina z Miłostowa płacona była kościołowi i szpitalowi św. Michała w Poznaniu. W 1257r. Miłostowo lokowane na prawie średzkim należało do klasztoru w Paradyżu. W 1439r. Miłostowo i Mnichy drogą zamiany przeszły na własność Sędziwoja Ostroroga, wojewody poznańskiego. Później właściciele wsi często się zmieniali. W końcu XVIII w. Miłostowo składało się z wsi zaciężnej ( pańszczyźnianej ) i folwarku. W 1791r. Krzysztof Unrug sprzedał ludności miłostowskiej zajmowane przez nią grunty oraz folwark nadając prawa i ustrój osady olęderskiej. Był to jeden z nielicznych przypadków zamiany ustroju wsi z pańszczyźnianego na olęderski bez zmiany mieszkańców wsi. Powstała w 1896r. parafia ewangelicka w Miłostowie liczyła 767 dusz z Miłostowa i sąsiednich wsi.

26. Zabudowa wsi usytuowana jest wzdłuż drogi wschód-zachód. Większość domów pochodzi z przełomu XIX i XX w. W zachodniej części wsi stoi neogotycki kościół Podwyższenia Krzyża św. zbudowany w 1902r. jako zbór ewangelicki, obecnie filialny parafii w Kwilczu. Przy kościele znajduje się dawna pastorówka również z 1902r. Na wzgórzu na północ od wsi położony jest dawny cmentarz ewangelicki, założony w XIX w., obecnie w zarządzie kościoła katolickiego.

27. M o ś c i e j e w o Wieś położona 5,5 km na pn.wsch. od Kwilcza, przy szosie Lubosz-Sieraków, na pd. skraju doliny Lutomki, w pagórkowatym terenie, na wysokości 75-82m n.p.m. Liczy około 200 mieszkańców. Jest siedzibą sołectwa. W 1423r. wieś wymieniona została po raz pierwszy w dokumentach, należała do Nałęczów z Szamotuł. W 1763r. kaplicę postawił tu Józef Sczanecki, starosta średzki. Od początku XX w. do 1939r. właścicielem Mościejewa był Konstanty Chłapowski ( 1883-1939 ), w czasie Powstania Wielkopolskiego dowódca odcinka powstańczego Międzyrzecz- Międzychód- Wieleń. W obniżeniu nad strumieniem płynącym do Lutomki położony jest zespół parkowo- folwarczny. W parku krajobrazowym założonym w XIX w. na powierzchni 8,0 ha rosną w większości drzewa liściaste. Szereg z nich osiągnęło wymiary pomnikowe, m.in. lipy drobnolistne, topole czarne, olsze czarne, buk zwyczajny i świerki pospolite. Na wzgórzu wznosi się zbudowany na początku XX w. eklektyczny dwór.

28. Kościół parafialny p.w. Matki Boskiej Częstochowskiej zbudowany w latach 1925-30, jest obiektem bezstylowym. Parafia mościejewska wyodrębniona została z parafii Chrzypsko Wielkie w 1924r. Przy południowym skraju wsi stoi murowana kapliczka z końca XIX w. z figurą św. Józefa.

29. N i e m i e r z e w o Wieś leżąca na wysokości 95 m n.p.m, przy szosie Lubosz – Sieraków, 6 km na wschód od Kwilcza. Liczy około 190 mieszkańców.Sołectwo. W dokumentach miejscowość występuje od 1404 r., pierwotnie pod nazwą Niemirzewo. W XIX w. przeszła w ręce niemieckiej rodziny Bardt z Lubosza. We wschodniej części znajduje się zespół parkowo – folwarczny. W niewielkim parku o powierzchni około 5 ha dominuje drzewostan liściasty. Dwór – willa z ok.. 1930 r. trzykondygnacyjna, bezstylowa należy do administracji Lasów Państwowych. Na terenie folwarku wznoszą się m.in. Kamienny spichlerz z XIX w. i dawny dwór, zapewne z końca XVIII w. W północnej części wsi, przy szosie, stoi zbudowany w 1907 r. z czerwonej cegły budynek szkolny o ładnej formie architektonicznej. Nieopodal neogotycka kapliczka z 1947 r.

30. N o w a D ą b r o w a Osada leżąca 3 km na pd. Od Kwilcza, na wys. 100 m n.p.m. Liczy około 40 mieszkańców, należy do sołectwa w Kwilczu. Wśród zabudowy folwarku na uwagę zasługuje wzniesiony w 1923 r. z ciosanych kamieni spichlerz dworski. Naprzeciw budynek z początku XX w. z cegieł i kamieni, tzw. sześciorak o ciekawej kompozycji architektonicznej oraz podobny w stylu budynek gospodarczy. W niewielkim parku z drzewostanem liściastym około 65 – 85 – letnim, obecnie zdewastowanym, wznosi się modernistyczny dwór z lat ok..1930 r. dwukondygnacyjny.

31. N o w y M ł y n Osada, najmniejsza na terenie gminy, położona 4 km na pn. wsch. Od Kwilcza, w dolinie Lutomki, licząca 3 mieszkańców. Należy do sołectwa w Mościejewie, oddalonego o 2 km na wschód. W XVIII w. były tu młyn i folwark należące do majętności kwileckiej. W dolinie Lutomki Powstały stawy rybne z hodowlą karpi.

32. O r z e s z k o w o Wieś licząca około 200 mieszkańców, położona 1 km na wschód od Kwilcza, przy szosie nr 24. Leży przy wschodniej krawędzi doliny Potoku Kwileckiego na wysokości 96 – 103 m n.p.m. Należy do sołectwa w Kwilczu. Po raz pierwszy wymieniona w 1393 r., należała wówczas do Dobiesława z Kwilcza. W 1404 r. lokowana na prawie średzkim. Od początku XVI w. należała do Kurnatowskich, w XVII w. do Bronikowskich. Od 1837 r. folwark w Orzeszkowie należał do majętności kwileckiej. W 1880 r. było w Orzeszkowie 14 domów i 262 mieszkańców. Orzeszkowo od XVII w. było znaczącym w Wielkopolsce ośrodkiem kalwinów. W 1646 r. zbudowano w Orzeszkowie zbór kalwiński, do którego przeniesiono nabożeństwa z kościoła w Kwilczu, przywróconego katolikom. Drewniany zbór spłonął w 1721 r. i po wielu trudnościach ze strony władz kościoła katolickiego w 1788 r. zbudowany został nowy zbór, murowany z cegły na planie ośmioboku. Przebudowany w 1861 r. czynny był do 1945 r. Obecnie opuszczony chyli się ku ruinie. Wśród ministrów i pastorów ( duchownych ) zboru w Orzeszkowie było wielu wybitnych przedstawicieli reformacji w Wielkopolsce m.in. w XVII i w 1 połowie XIX w. trzech przedstawicieli rodziny Kassyuszów ( Cassius‘zów). W latach 1810 – 1848 z przerwą pastorem w Orzeszkowie był wybitny działacz patriotyczny, nauczyciel gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu, szermierz nowoczesnego rolnictwa, Jan Wilhelm Kassyusz. W 1896 r. wyłączono z parafii w Orzeszkowie protestanckie parafie w Miłostowie i Mechnaczu. W 1904 r. parafia w Orzeszkowie liczyła 506 dusz. W Orzeszkowie urodziła się Maria Trąbczyńska ( 1875 – 1967 ) wybitna śpiewaczka operowa.

33. Przy zborze stoi dawna pastorówka z ok. 1788 r., przebudowana gruntownie w 1979 r. na budynek mieszkalny. Także przy zborze rosną dwa stare drzewa : lipa o obwodzie 570 cm i kasztanowiec o obwodzie 420 cm jedno z najstarszych drzew tego gatunku w Wielkopolsce. Przy zborze położony jest cmentarz kalwiński, założony w tym miejscu na początku XIX w. Zdewastowany w okresie powojennym, w latach 1983 – 86 został staraniem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków uporządkowany i zamieniony na lapidarium – zbór nagrobków protestanckich. Część nagrobków odrestaurowano, przeniesiono też nagrobki ze starego cmentarza w Czempiniu. Najokazalszym nagrobkiem jest obelisk J. W. Kassyusza ( 1787 – 1848 ) .Oprócz pomnika Kassyusza na cmentarzu znajduje się kilka innych bardziej okazałych nagrobków i grobowców z XIX w. m.in.. Kurnatowskich i Bronikowskich. We wschodniej części wsi znajduje się dawny folwark, w obrębie którego stoją m.in. Dwór z 1 połowy XIX w., jednokondygnacyjny, nakryty dachem naczółkowym oraz kamienna stodoła z XIX w. Przy dworze rośnie lipa o obwodzie 350 cm.

34. P ó l k o Osada przy szosie nr 24, 3 km na wschód od Kwilcza . Leży na skraju lasu i pagórkowatych terenów na wysokości 105m n.p.m. Około 10 mieszkańców. Należy do sołectwa w Kwilczu. Nazwa wymieniona w księgach grodzkich poznańskich w 1599r. Na północ od Pólka rozciąga się teren moreny czołowej o bardzo bogatej konfiguracji. Wśród pagórków położonych jest parę niedużych , bezodpływowych jeziorek. Jest to obszar najwyżej wyniesiony w gminie kwileckiej. Na północny zachód od Pólka, około 1,5 km, znajduje się najwyższe wzniesienie gminy: wzgórze o wysokości 126m n.p.m.

35. P r u s i m Wieś w pięknej, pagórkowatej okolicy, w dolinie nad jeziorem Kuchennym ( powierzchnia 33 ha ) i jeziorem Młyńskim ( powierzchnia 18 ha ), na wysokości 54- 60m n.p.m., najniżej położona miejscowość w gminie, około 140 mieszkańców. Leży 6km pn. zach. od Kwilcza. Sołectwo. Metryka pisana wsi sięga 1386r. kiedy jej właścicielem był Michał Prusimski. W końcu XVIII w. Prusim został zakupiony przez gen. Roberta Taylora, wojskowego komendanta garnizonu poznańskiego. Po śmierci R. Taylora w 1793r. i wkrótce jego żony Prusim stał się własnością ich syna Karola. Zachowały się wiadomości dotyczące postępowania spadkowego z tamtych czasów. Ruchomości podzielone zostały między syna i dwie córki R. Taylora. Wartość majątku Prusim wynosiła w ówczesnych cenach 205 tyś. zł. Karol Taylor, dosłużywszy się stopnia porucznika walczył w 1792r. na froncie ukraińskim w dywizji księcia Józefa Poniatowskiego, a później w dywizji Tadeusza Kościuszki. W 1840r. Prusim wraz z folwarkiem Zielona Choina koło Międzychodu przeszedł w ręce niemieckiej rodziny von Reiche, których główna siedziba znajdowała się w Rozbitku.

36. W południowej części wsi znajduję się rozległe założenie folwarczne, w części z zabudowaniami z końca XIX w. z kamieni polnych i cegieł. Dwukondygnacyjny spichlerz zbudowano w 1846r. Na skraju założenia, nieopodal jeziora Kuchennego stoi dawny dwór zbudowany w 2 połowie XIX w. przebudowany na początku XX w. Parterowy z piętrową częścią środkową, nakryty dachem mansardowym. Nad wejściem kartusz z herbami rodziny von. Reiche. Między dworem a jeziorem pozostałości dawnego parku z kilkoma drzewami ok. 100- letnimi. W centrum wsi dom z początku XX w. dawna gospoda obecnie mieszkania. Przy północnym krańcu wsi ślady dawnego cmentarza protestanckiego m.in. 4 lipy o obwodach 220 – 240 cm oraz 2 żywotniki zachodnie o obwodach 140 – 150 cm. Nad jeziorem Młyńskim niewielkie kąpielisko i pole biwakowe. 1km na północny zachód od wsi położona jest kolonia prywatnych domków letniskowych i ośrodek wczasowy. 1,5km na zachód, nad strugą płynącą z jeziora Młyńskiego do jeziora Lubiwiec znajduję się gospodarstwo z budynkiem dawnego młyna wodnego czynnego do około 1960r. Przy drodze do położonej 2km na południe do wsi stacji kolejowej rośnie aleja wiązów i jesionów z drzewami o obwodach do 220cm. Z drogi tej, około 1km od wsi rozległy widok w kierunku północno- zachodnim, m.in. na bory Puszczy Noteckiej. Stojące przy szosie nr 24 budynki stacji kolejowej , murowane z cegły, nietynkowane, pochodzą z końca XIX w. Zbudowano je dla uruchomionej w 1888 r. linii kolejowej Poznań – Międzychód.

37. R o z b i t e k Wieś położona 1,5 km na zachód od Kwilcza, na pd. Od szosy nr 24 . Leży na wysokości 97 -100 m. n.p.m. Zamieszkuje w niej około 260 osób. Siedziba solectwa. Wieś znana od 1399 r. kiedy należała do Dobiesława z Kwilcza. Pierwotna nazwa wsi brzmiała Rozbratanie. W 1512 r. mieszkało tu 12 kmieci i mieścił się folwark z dworem. W 1580 r. własność Elżbiety Rozbickiej, a w XVIII w. Unrungów. W 1827 r. Rozbitek przeszedł w ręce niemieckiej rodziny von Reiche. Nowi właściciele pobudowali w Rozbitku okazałą rezydencję – neogotycki pałac oraz duży zespół folwarczny. W 1880 r. Rozbitek liczył 20 domów i 351 mieszkańców. W okresie międzywojennym majątek w Rozbitku obejmował 1414 ha ziemi. Park krajobrazowy o powierzchni 13,3 ha pochodzący z połowy XIX w. jest największym w gminie Kwilcz. Rośnie tu około 2700 drzew 29 gatunków, z przewagą buków, olszy czarnych, jaworów, jesionów, brzóz, m.in. pomniki przyrody: buki odmiany purpurowej o obwodach do 380cm. Od szosy do stojącego w parku pałacu prowadzi czterorzędowa aleja platanów.

38. Pałac zbudowany został w latach 1856- 58 dla Gorga von Reiche w formach neogotyckich, z licznymi detalami „zamkowymi”; wieżami, wykuszami, ozdobnymi szczytami. Po 1945r. zamieniony na mieszkania, zdewastowany. W parku na południe od pałacu położona jest kaplica grobowa, zbudowana w końcu XIX w. w formach neogotyckich. Na zachód od parku, za niewielkim stawem rozciąga się rozległe założenie folwarczne. W połowie XIX w. zabudowane ono zostało budynkami z cegieł i kamieni w okazałych formach eklektycznych. Duża część budynków w ostatnich latach popadła w ruinę. Zachowała się m.in. gorzelnia i część tzw. stajni wyjazdowej. Za podwórzem dawna leśniczówka z 1906r.

39. S t a r a D ą b r o w a Wieś 3km na pd. wsch. od Kwilcz w sąsiedztwie lasów, położona na wysokości 100m n.p.m. Liczy około 40 mieszkańców. Należy do sołectwa w Kubowie. W 1590r. znana jest wieś Dombrowka istniejąca na terenie obecnych wsi Stara i Nowa Dąbrowa. W księgach grodzkich poznańskich wymieniona w 1627r. W XVIII w. nazywana była Dąbrową Kwilecką lub Folwarkiem i należała do majętności kwileckiej.

40. U p a r t o w o Wieś o rozproszonej zabudowie położona 3,5km na pn. od Kwilcza, na zach. od szosy do Sierakowa, przy lokalnej szosie Upartowo- Kurnatowice. Leży na wysokości 98-101m n.p.m. Liczy około 120 mieszkańców. Sołectwo. W 1627 r. wieś nazywająca się Spartowo wchodziła w skład majętności kwileckiej. W 1851r. powstały tu gospodarstwa chłopskie z podziału dóbr należących do majątku w Kurnatowicach. Na południowy wschód od rozwidlenia szos z Kwilcza do Sierakowa i do Wronek, przy drodze do Nowego Młyna, nieopodal skarpy doliny Lutomki rośnie dąb o obwodzie 470cm i wysokości około 20m. Na drzewie otoczonym drewnianym płotkiem obraz Matki Boskiej Częstochowskiej.Przy dębie granitowy głaz narzutowy o obwodzie 330 cm.

41. U r b a n ó w k o Osada 4 km na południowy zachód od Kwilcza, położona na wysokości 95 m n.p.m., na skraju większego kompleksu leśnego, przy drodze Rozbitek – Tuczępy. 10 mieszkańców. Należy do sołectwa Mechnacz. Leśnictwo. Początek osady wiąże się z istniejącym w 1775 r. nowym folwarkiem rozbickim o nazwie Urbanówko.

42. W i t u c h o w o Wieś 4km na południowy wschód od Kwilcza, przy lokalnej szosie Wituchowo- Pólko (szosa nr24) 1,5km na południe od byłej linii kolejowej Poznań- Międzychód i szosy nr 24. Leży na wysokości 98-100m n.p.m. Liczy około 130 mieszkańców. Sołectwo. W 1251r. wymieniona jest wieś Vitakowo być może taka była wówczas nazwa dzisiejszego Wituchowa. W 1401r. dokument podaje właściciela Wituchowa- Olbrachta. W 1427r. Wituchowo posiadało wiejskie prawo średzkie. Nazwa pochodzi od witucha- narzędzia do zwijania kłębki grubszej przędzy. Własność szlachecka, często zmieniała właścicieli. W 1880r. wieś liczyła 10 domów i 168 mieszkańców. W okresie międzywojennym właścicielem Wituchowa była Zofia Mycielska z Gałowa, obszar majątku wynosił 764 ha. W końcu stycznia 1945r. na polach Wituchowa powstało radzieckie lotnisko wojskowe, z którego startowały samoloty do zadań bojowych nad Odrą i Berlinem. Lotnisko istniało do kwietnia 1945r.

43. Centralnym elementem rozplanowania wsi jest zespół dworsko- folwarczny. W parku krajobrazowym założonym około 1866r. na powierzchni 2,0 ha, dominuje drzewostan liściasty. Rosną tam drzewa 26 gatunków, m.in. lipy, dęby, platany. Najstarsze okazy sięgają wieku 200 lat. Na skraju parku i folwarku stoi pałac zbudowany w 1866r. i przebudowanym w 1906r. dla ówczesnego właściciela wsi Paula Fussá. Jest to budowla jednokondygnacyjna o rozczłonkowanej bryle, ozdobiona m.in. Ładnymi blaszanymi hełmami wieżyczek. W części południowej do pałacu przylega dawna kaplica. Fronton dworu ozdobiony jest herbem Stopa. Obecnie w pałacu znajdują się mieszkania. Bardzo ciekawy jest zespół budynków folwarcznych wzniesionych około 1865r., w dużej części z łamanych kamieni polnych, m.in. Kuźnia, spichlerz, dawny gołębnik, obora, stajnia. Jest to jeden z najlepiej zachowanych i najciekawszych zespołów budynków folwarcznych w Wielkopolsce. Wśród budynków mieszkalnych dawnych robotników folwarku wyróżnia się tzw. sześciorak, całkowicie wzniesiony z kamieni polnych. Na północ od wsi, do stacji kolejowej prowdzi aleja dębowa, licząca około 160 drzew o obwodach do 200 cm. Na południe, do leśnictwa Wituchowo wiedzie długa na około 1 km aleja kasztanowców z drzewami o obwodzie do 220 cm. Na podwórzu leśniczówki rośnie dąb o obwodzie pnia 420 cm.

44. Z a w a d a Część wsi Kurnatowice, położona na zachód od Kurnatowic przy asfaltowej drodze do Prusimia, 4km na północny zachód od Kwilcza. Leży na wysokości 90m n.p.m. W XIX w. znajdował się tu folwark kurnatowski. Na północ od Zawady położony jest bardzo urozmaicony obszar wzgórz i dolin polodowcowych ciągnący się do jeziora Śremskiego w gminie Sieraków.