konspekt opracowany na podstawie:

1. 02. Historia źródeł dawnego prawa polskiego: Rzeczpospolita obojga narodów (1569/1572-1795).Prawo miejskie, wiejskie, elementy prawa kanonicznego konspekt opracowany na podstawie: 1/ W. Uruszczak, Historia państwa i prawa polskiego, t. I, WoltersKluwer 2013 (opracowanie podstawowe) 2/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. I, Kraków 2002 (opracowanie pomocnicze) Konspekt jest pomocą dydaktyczną, nie zastępuje podręcznika, wykładu i ćwiczeń, w szczególności nie zawiera wszystkich informacji zamieszczonych w zalecanym podręczniku.

2. Prawa fundamentalne, ustawy zasadnicze (1) Artykuły henrykowskie • sejm elekcyjny 12 V 1573 r. dla elekta Henryka Walezego w formie przywileju generalnego, zaprzysiężony w Paryżu, odmówił ponownej przysięgi po koronacji – więc nie obowiązuje • 1576 zaprzysiężenie Stefana Batorego • podstawowe zasady ustrojowe państwa • końcowy artykuł De non praestandaoboedientia • od 1632 wraz z osobistymi zobowiązaniami króla, całość zwana Pacta conventa • Pacta conventa – suigeneris konstytucja do 1791 r.

3. Prawa fundamentalne, ustawy zasadnicze (2) Prawa kardynalne z 1768 r. • część traktatu z Rosją, która gwarantem; walor ustawy zasadniczej • niezmienne prawa kardynalne i materie status, które można było zmienić jednomyślnie na sejmie • [wykaz za: W. Uruszczak, op.cit., s. 223-224] prawa kardynalne: • władza ustawodawcza sejm walny trzech stanów sejmujących • panująca religia katolicka, apostazja przestępstwem • elekcja viritim • nietykalność osobista szlachty osiadłej • dożywotność urzędów państwowych • unia Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego • zasada równości szlacheckiej • uznanie innych wyznań • liberum veto ale nie w sprawach ekonomicznych • własność ziemska i zwierzchność nad chłopami dla szlachty ale bez ius vitae acnecis • równość kary za zabójstwo i zranienie umyślne materie stanu: • nowe podatki • powiększenie wojska • umowy międzynarodowe • wypowiedzenie wojny • nowa moneta

4. Prawa fundamentalne, ustawy zasadnicze (3) Prawa kardynalne z 1775 r. poszerzenie wcześniejszych, gwarancje państw zaborczych Prawa kardynalne z 1791 r. oblata 8 I 1791 r.; deklaracja niepodległości [wykaz za: W. Uruszczak, op.cit., s. 224-225] • katolicyzm rzymski i grecki panującą religią • król i królowa katolikami • apostazja przestępstwem • uznanie innych wyznań • unia Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego • suwerenność państwa • nieważność gwarancji obcych państw • sejm wyłącznym organem prawodawczym, zasada legalizmu organów państwa • gwarancja praworządności • zasada nietykalności osobistej ograniczona tylko w ustawach szczególnych • wolność słowa Prawa kardynalne z 1793 r. część traktatu z państwami zaborczymi, powrót do rozwiązań z 1768 i 1775 r.

5. Prawa fundamentalne, ustawy zasadnicze (4) Konstytucja 3 Maja - brak równości wobec prawa, utrzymana stanowość, zasada nadrzędności konstytucji - rola Ignacego Potockiego i Stanisława Małachowskiego, króla i Hugona Kołłątaja - wstęp, 11 at., zakończenie [wykaz za: W. Uruszczak, op.cit., s. 225-226] - stosunki społeczne 4 artykuły a) zachowanie praw szlachty osiadłej b) równość, wolność osobista, własność, bezpieczeństwo osobiste szlachty c) panująca religia rzymsko-katolicka d) uznanie innych religii e) uznanie Prawa o miastach królewskich z 18 IV 1791 za część Ustawy rządowej – prawa osobiste jak szlachta, ułatwienia nobilitacji, dobrowolność przyjęcia tych regulacji w miastach prywatnych f) niejasna opieka państwa, zachęta dla szlachty regulowania powinności umowami g) brak regulacji statusu Żydów - ustrój polityczny 7 artykułów 1) suwerenność narodu, 2) podział władzy 3) parlamentarno-gabinetowy system rządów 4) tron dziedziczny w dynastii Wettynów, elekcja w wypadku wygaśnięcia 5) władza wykonawcza król i straż praw z kolegialnymi ministerstwami (komisjami) 6) przewaga Izby Senatorskiej nad Izbą Poselską w dwuizbowym sejmie obradującym pod przewodnictwem króla 7) brak liberum veto i sejmów skonfederowanych 8) rewizja konstytucji co 25 lat

6. Inne akty prawne (1) Ustawy – konstytucje sejmowe • inicjatywa, rola instrukcji sejmikowych i artykułów poselskich na sejmie, opracowanie w deputacji i ostateczny kształt w Kancelarii królewskiej, odczytanie podczas konkluzji, pieczętowanie i oblata w księgach grodzkich od 1613 z podpisem przedstawicieli obu izb w tym marszałka • drukowanie konstytucji • sprawy ogólne i indywidualne • od końca rządów Zygmunta III rezygnacja z osobnych uniwersałów poborowych, na końcu informacja o zgodzie na podatki z poszczególnych ziem Ustawy konfederackie • „Akty prawodawcze uchwalane przez zgromadzenie uchwałodawcze konfederacji, czyli związku szlachty utworzonego w celach politycznych”. ([wykaz za: W. Uruszczak, op.cit., s. 228] • - średniowiecze • - w okresie bezkrólewia: wojewódzkie (kapturowe) i ogólnopaństwowe • - do 1764 r. moc prawna po zatwierdzeniu przez króla • - Konfederacja warszawska 1573 r. • - sejmy konfederackie, konfederacja wojewódzka --> konfederacja generalna z marszałkiem, za zgodą króla w sejm, brak liberum veto; 1673, 1710, 1717, 1767-8, 1773-5, 1776, 1788-91 • - szczególna forma s.k. to sejmy pacyfikacyjne: 1673, 1698, 1699, 1717, 1735 • - 1717 nieprzestrzegany zakaz sejmów konfederacyjnych

7. Inne akty prawne (2) Uchwały sejmikowe • brak ścisłej terminologii • pełna moc po zatwierdzeniu przez króla • rola instrukcji sejmikowych • sprawy lokalne, „rządy sejmikowe” II poł. XVII w.- I poł. XVIII w. (do 1717 r.) także podatki i sprawy wojskowe • 1768 konstytucja „Porządek sejmikowania”: zakaz uchwał podatkowych Senatusconsulta • Artykuły henrykowskie: rada senatorów, od 1607 SC na piśmie – pomocnicze źródło prawa Traktaty międzynarodowe • dokumenty spisane, ratyfikacja konstytucją sejmową, niekiedy po kilku latach (1686-->1710; 1772-->1775) • podział ze względu na treść: [wykaz za: W. Uruszczak, op.cit., s. 232] • przymierza polityczno-wojskowe – np. 1683 z Austrią • protekcyjne – np. 1768, 1773 z Rosją • rozejmy – np.1667 z Rosją • pokojowe – np. 1634 z Rosją • handlowe – np. 1775 z: Prusy, Rosja, Austria • rozbiorowe – 1773-1775 • małżeńskie • układy hetmańskie w związku z prowadzonymi walkami (rozejm, wymiana jeńców), np. 1621 Chocim • druk traktatów – Maciej Dogiel

8. Inne akty prawne (3) Akty królewskie • do 1775 r. edykty, dekrety, ordynacje, przywileje; po 1775 władza wykonawcza za aprobatą Rady Nieustającej Rezolucje Rady Nieustającej – od 1776 wiążąca wykładnia prawa Akty prawodawcze inny władz administracyjnych i sądowych centralnych i lokalnych - artykuły marszałkowskie (1678 zatwierdzone przez sejm) - artykuły hetmańskie (1609 zatwierdzone przez sejm, z taksą na towary dla wojska); XVIII hetmańskie regulaminy wojskowe - II poł. XVIII w. komisje wojska, skarbu i policji podstawą działania przepisy konstytucji; wyjątki: 1774 ordynacja KEN, 1792 ordynacja Komisji Policji - ordynacje trybunalskie – regulaminy wewnętrzne (skład sędziowski, adwokaci, porządek w miejscu sądów) - regulaminy wewnętrzne sądu sejmowego, Trybunału Skarbowego, sądów konfederackich i skarbowych, regulaminy starostów dla urzędów grodzkich - taksy wojewodzińskie

9. Kodyfikacje partykularne (1) • Statuty mazowieckie – 1529 gwarantowane odrębności prawa sądowego w przywileju inkorporacyjnym; statuty średniowieczne 1377 Ziemowit III, Janusz I 1387-1426 trzynaście; 1529 na sejmie polecenie akcji kodyfikacyjnej – Wawrzyniec Prażmowski, Statut Mazowiecki I = Zwód Prażmowskiego (1532; luki i sprzeczności); 1540 nowy statut Zwód Goryńskiego wiceregens woj. maz. Piotr Goryński (25 statutów, prawo zwyczajowe, przywilej z 1529 r., trzy dekrety króla z 1532 r., konstytucja dla Mazowsza z 1540 r., dekret króla z 1540 zatwierdzający Statut; modyfikacja prawa zwyczajowego, łagodzenie p. karnego, usprawnienie procesu); 1576 ekscepta mazowieckie 46 art. odmiennych od prawa koronnego, do 1795 r. • Landfryd Śląski – dla Księstwa Oświęcimsko-Zatorskiego; obowiązuje landfryd z 1513 r. w języku czeskim; 1569 inkorporacja do Królestwa i rozciągnięcie prawa ziemskiego; w biskupim Księstwie Siewierskim przywileje generalne biskupów (1529 r.), landfryd z 1513 r. i prawo polskie • Statut ormiański – 1519 r. dla Ormian z Lwowa i Kamieńca Podolskiego; 134 duże art., podstawą wcześniejszy zbiór Datastanagirk z XIII w.; 1528 tłumaczenie polskie • Statuty litewskie – z lat 1529, 1566, 1588 • I Statut inicjatywa sejmu wileńskiego w 1514 do hospodara Zygmunta I, prace koordynuje Olbracht Gasztołd kanclerz WKs.L; ogłoszenie 1522 i poprawki, wejście w życie 1529, w języku zachodnioruskim, 1530 tłumaczenie na łacinę, brak wersji drukowanej; 244 artykułów, 13 tytułów; prawo zwyczajowe, prawodawstwo wielkiego księcia, konstytucje XV i XVI w., polskie prawo ziemskie; wiele przepisów karnych, niewiele procesowego, brak systematyki w zakresie prywatnego; w przypadku luk odesłanie do prawa zwyczajowego; uzupełniany w 1534 i 1536 r.

10. Kodyfikacje partykularne (2) • II Statut – w wyniku potrzeby poprawy, zgłaszanej w 1544 i 1547 r.; 1551 specjalna komisja, największe znaczenie Augustyn Rotundus Mielewski i Piotr Rojzjusz; zatwierdzenie projektu 1566 przez króla; 14 rozdziałów 366 art.; język zachodnioruski, tłumaczenie na język polski w 1568 i łacinę w 1576 r.; modyfikowany jako Statut Wołyński stosowany na zadnieprzu do 1917 r. • III Statut – konsekwencja unii w 1569 r.; wpływ podkanclerzego Lwa Sapiehy; zatwierdzenie Stefana Batorego; 488 art., 14 rozdziałów; język zachodnioruski, także przepisy sprzeczne z unią z 1569 r. – dyskryminacja szlachty koronnej; druk, 1614 tłumaczenie polskie; obowiązuje do 1840 r., problem recepcji prawa rzymskiego, stosowany w Koronie jako posiłkowe źródło prawa, wpływ na Sobornojeułożenije z 1649 r. • Korektura pruska z 1598 r. • 1569 zniesiona odrębność Prus Królewskich; szlachta domaga się prawa odrębnego od miejskiego prawa chełmskiego; uchwalenie przez sejm – kodyfikacja częściowa, autorzy prawnicy Rajnold Heidenstein i Mikołaj Niewieściński; 158 art. w 7 tytułach; sądy, proces, prawo spadkoweh

11. Próby kodyfikacji prawa w epoce Oświecenia (1) idee prawa natury (humanitaryzacja prawa karnego, prawa podmiotowe w prawie cywilnym) Voluminalegum – inicjatywa Stanisław Konarski, Józef Załuski 1732-1739 (5 tomów), 1782 t. VII i VIII (1764-1780); 1809 uznane za oficjalne źródło prawa polskiego; 1859-60 przedruk; 1889 t. IX (1782-1792), 1950 r. t. X (1793). Zbiór praw sądowych z 1778 tzw. Kodeks Andrzeja Zamoyskiego • dyskusja 1768, podstawą kodeksu miały być: Statut Łaskiego, III Statut Litewski (1588), Korektura pruska (1598), prawo rzymskie, prace zaniechane • 1776 powierzenie prac byłem kanclerzowi Andrzejowi Zamoyskiemu, współpraca m.in. prawnik Józef Wybicki, zwolennik prawa natury, autor Listów patriotycznych oraz Myśli polityczne o wolności cywilnej • prace poprzedzone odezwą do społeczeństwa, nadsyłanie materiałów i uwag • projekt ogłoszony drukiem w 1778 r. • systematyka wg personae, res, actiones ale nieklarowna, w cz. I prawo publiczne i sądowe • odzwierciedla brak ścisłego podziału na przepisy prawa materialnego i procesowego • kodeks umiarkowanie konserwatywny • nadal nierówność stanowa, ale opieka rządu nad kmieciami i kontrola państwa nad wiejskim wymiarem sprawiedliwości • prawo mieszczan do dóbr ziemskich i niektórych urzędów państwowych, a szlachty do zajmowania się rzemiosłem • uprzywilejowani szlachta-posesjonaci, wyeliminowanie szlachty nieposiadającej jako klientów magnatów, precyzyjne zasady nobilitacji (albo majątek albo zasługi w nauce, wynalazczości) • 1780 odrzucenie na sejmie, sprzeciw posłów litewskich przywiązanych do III Statutu litewskiego, opozycja duchownych przeciw utracie stanowiska uprzywilejowanego, działanie przedstawicieli mocarstw (Otto von Stackelberg)

12. Próby kodyfikacji prawa w epoce Oświecenia (2) Kodeks Stanisława Augusta Poniatowskiego • 30 VI 1791 deputacja do opracowania kodeksu dla Korony i osobna dla Litwy; podstawa Statut łaskiego, III Statut litewski, prawo natury; Deputacja ma zorganizować konkurs na projekt • przewodniczący deputacji Jacek Małachowski i Hugo Kołłątaj • 1792 zawieszenie obrad w obliczu wojny z Rosją • cząstkowe opracowania ustroju sądów ziemiańskich i Trybunału Koronnego – są o ustawy z 10 i 21 I 1792 r. • miał wykorzystać myśl humanitarną w prawie karnym (domniemanie niewinności, nullumcrimen sine lege) i koncepcję praw podmiotowych

13. Prawo niemieckie: rewolucja prawna na wsi i w miastach prawo niemieckie w Polsce – problem lokacji na prawie niemieckim i kolonizacji; pomniki prawne: • Zwierciadło saskie (SpeculumSaxonum – spisał ok. 1225 Eike von Repkov, saskie prawo zwyczajowe, tłumaczenia łac. w Polsce: ok. 1280 VersioVratislaviensis, 1359 Konrad z Sandomierza VersioSandomiriensis) • Weichbildmagdeburski (IusMunicipale, tłumaczenie łac. Konrad z Opola pocz. XIV w. dla miasta Krakowa); • problem ortyli i sądów wyższych – 1356 założenie sądu wyższego prawa niemieckiego na zamku królewskim w Krakowie; I IusCulmense – przywilej dla Chełmna 1233 r., rola tamtejszego sądu ławniczego; podstawowy zbiór der Alte Kulm – Stare prawo chełmińskie, uzupełniona przeróbka ortyli magdeburskich, też przepisy zwierciadła szwabskiego, 386 art. w 5 księgach, niepełny; zbiory prywatne, najpopularniejszy LandläufigesKulmischeRecht Gdańsk 117 art.: prawo zwyczajowe, Zwierciadło saskie i Weichbild; prawo lubeckie – Elbląg (zbiór z 1240), Chojnice, Tczew, Hel, Braniewo; zbiory i pouczenia z Lubeki; przywileje miejskie: dla całej gminy lub cechowe, dokumenty polityczno-społeczne (Kraków prawo nabywania dóbr ziemskich 1377, 1378; Gdańsk 1454 używanie herbu z wizerunkiem korony królewskiej) i gospodarcze (kapelusznicy krak. 1365) wilkierze– statuty miejskie, Kraków 1336, 1342, 1363, 1364 (sprawy policyjno-targowe); wilkierze cechowe

14. Prawo miejskie i wiejskie Prawo miejskie (do 1795 r.) • rozwój polonizacji; nowa redakcja łacińska Weichbildu i Zwierciadła Mikołaj Jaskier 1535 r.; opracowania Bartłomieja GroickiegoArtykuły prawa majdeburskiego (1559), Porządek sądów prawa majdeburskiego (1559), Postępek z praw cesarskich (1559), Tytuły prawa majdeburskiego (1567); tłumaczenie na j. polski Weichbildu i Zwierciadła Paweł Szczerbic 1581 r.; w XVIII w. popularny podręcznik Jakuba Czechowicza Praktyka kryminalna, to jest wzór rozumnego i porządnego spraw kryminalnych sądzenia (1769) • próba kodyfikacji – projekt Macieja Śliwnickiego 1523 SigismundinaiuraconstitutionesqueSigismundinae • Rewizje prawa chełmińskiego – komisja powołana przez króla 1552-1554 I rewizja lidzbarska, po dyskusjach w 1566 ogłoszona jako II rewizja lidzbarska, 1580 rewizja Nowomiejska – IusCulmense Polonicum – miasta Mazowsza, południowych Prus, ziemi dobrzyńskiej; 1594 Rewizja Toruńska (Gdańska), przygotowana przez syndyka gdańskiego Henryka Lemckiego i burmistrza Malborka Grzegorza Heese – miasta północnych Prus • inne źródła prawa: prawodawstwo królewskie (przywileje i inne dokumenty), wilkierze (np. proces sądowy w Krakowie 1544 r.), konstytucje sejmowe w sprawach miejskich (np. legessumptuariae1613, 1620, 1629, 1655), ortyle; wyroki precedensowe sądu asesorskiego, 1627 wydał Andrzej Lipski w Practicaobservationum ex iure civili et saxonico...; prawodawstwo dla miast prywatnych autorstwa właścicieli, w duchu oświeceniowym 1786 dla Kocka i Siemiatycz księżny Anny Jabłońskiej zatwierdzone przez sejm • wpis czynności prawnych do ksiąg: radzieckich (acta consularia), ławniczych (acta scabinalia), wójtowskich (acta advocatalia); księgi karne – librimaleficorum, acta niga • II poł. XVIII w. podniesienie miast z upadku: Komisje policji (centralne), komisje dobrego porządku (w terenie); ustawa o miastach królewskich z 18 IV 1791 r. Prawo wiejskie (do 1795) • XVI w. większość wsi iusteutonicum, w praktyce – zwyczaj, prawo karne ze Zwierciadła saskiego, uzupełnienie ustawy wiejskie; księgi wiejskie od 1408 r. (Krościenko Wyżne); brak ksiąg dla Wielkopolski; w formie czystopisów; ordynacje prywatnych właścicieli

15. Prawo lenne prawo lenne – układ lenny i jego podmioty; występowanie: Ruś Czerwona i Podole; XII kodyfikacja Iurafeudorum, weszło do Corpus Iuris Civilisz XII w. w Bolonii; w Polsce za pośrednictwem Lehnrecht w Zwierciadle Saskim; na podstawie lennej stosunki Królestwa z: księstwa mazowieckie (1355, 1359), ziemia bełska (1396), Mołdawia (1387, 1393), Prusy zakonne (1466), Prusy Książęce (1525)

16. Prawo kanoniczne prawo kanoniczne powszechne (Tripartitum, CollectioCracoviensis, Corpus iuris Canonici), i partykularne (1. bule papieskie – z 1000 r. i 1136 r. tzw. „złota bulla”; 2. ustawy synodów prowincjonalnych – 18 z XIII i XIV w., Synodyk Jarosława zbiór 18 statutów; akty państwowo-kościelne: 1361 Arbitraż Jarosława, 1359 Ordynacja Bodzanty – dotyczą dziesięcin); znaczenie prawa kanonicznego dla rozwoju prawa polskiego: podmiotowość prawna, zasady prawne, likwidacja ordaliów, dekretał z 1193 r. w sprawie sprawstwa kierowniczego, nauka prawa magister Salomon w kolegiacie sandomierskiej profesor iuris Prawo kościelne (do 1795) • pomniki prawa: 1/ 1420 synod kalisko-wieluński tzw. Statut Mikołaja Trąby; 2/ 1510-1525 inicjatywa abp Jana Łaskiego, przygotowanie Jerzy Myszkowski i Jan Chojeński – 1525 Statut Jana Łaskiego; oba wysoka technika prawodawcza; 1577 Kodeks Stanisława Karnkowskiego; 1620 Kodeks Jana Wężyka z 1620 r.; kon. XVIII w. kodeks Krzysztofa Żórawskiego; • powszechne prawo to Corpus Iuris Canonici oraz prawodawstwo soboru trydenckiego przyjęte w 1577 r. • księgi kościelne: acta episcopalia, acta officialia, acta capitularia(podzielone rzeczowo, w tym acta actorum zawierające protokoły czynności, w szczególności posiedzeń i uchwał); księgi parafialne po 1563 r. • prawo kościoła prawosławnego: gwarancje przywilejami królewskimi (W. Uruszczak, HPiPP, s. 247)