Marek Piechowiak Tomasz z Akwinu o prawie naturalnym

1. Marek PiechowiakTomasz z Akwinu o prawie naturalnym Instytut Tomistyczny Warszawa 13 grudnia 2012

2. Problematyka prawa u św. Tomasza • I. Prawo w ogólności • II. Prawo jako lex • Lex aeterana / lex Dei • Lex naturalis • Lex positiva / lex humana • ius gentium • ius civile • Lex divina: • lex vetus • lex nova • III. Prawo jako ius • Ius naturale • ius naturale strictissimo modo accipiendo • iusgentium • Ius positivum

3. Definicja prawa naturalnego • Prawo naturalne nie jest niczym innym, jak uczestniczeniem prawa wiecznego w stworzeniu rozumnym. • lex naturalis nihil aliud est quam participatio legis aeternae in rationali creatura Sth, 1-2, q. 91, a. 2, co. • I. Stworzenia rozumne - osoby • II. Prawo • III. Prawo wieczne • IV. Partycypacja • V. Prawo naturalne dziś

4. I. Stworzenia rozumne - osobyGodność podstawą bycia osobą • nazwa «osoba» oznacza jednostkową substancję, ze względu na to, że jest podmiotem właściwości, którą zwie się godnością • hoc nomen persona significatsubstantiamparticularem, proutsubjiciturproprietati quae sonatdignitatem In I Sent., d. 23, q. 1, a. 1 co.

5. I. Stworzenia rozumne - osobyO definicji osoby (1) • Odpowiadam, że chociaż to, co ogólne, i to, co poszczególne, występuje we wszystkich rodzajach, to jednak w szczególny sposób to, co indywidualne występuje w rodzaju substancji. • Respondeodicendum quod licet universale et particulareinveniantur in omnibus generibus, tamenspecialiquodammodoindividuuminvenitur in generesubstantiae. Sth, I, q. 29 a. 1 co.

6. I. Stworzenia rozumne - osobyO definicji osoby (2) • Byty substancjalne indywidu-alizowane są same w sobie, natomiast przypadłości indywidu-alizowane są przez podmiot, którym jest substancja. Powiada się bowiem o danej białości, o ile jest w danym podmiocie. • Substantia enim individuatur per seipsam, sedaccidentiaindividuantur per subiectum, quod est substantia, dicitur enim haec albedo, inquantum est in hoc subiecto. Sth, I, q. 29 a. 1 co.

7. I. Stworzenia rozumne - osobyO definicji osoby (3) • Stosownie też do tego, indywidualne substancje mają pewną specjalną nazwę wyróżniającą ją od innych; zwane są bowiem „hipostazami” lub „substancjami pierwszymi”. • Unde etiam convenienterindividuasubstantiaehabentaliquodspecialenomenpraealiis, dicuntur enim hypostases, velprimaesubstantiae. • Sth, I, q. 29 a. 1 co.

8. I. Stworzenia rozumne - osobyO definicji osoby (4) • W jeszcze bardziej wyjątkowy i doskonały sposób mamy do czynienia z tym, co poszczególne, i tym, co indywidualne, u jestestw rozumnych, • Sedadhucquodamspecialiori et perfectiorimodoinveniturparticulare et individuum in substantiisrationalibus, Sth, I, q. 29 a. 1 co.

9. I. Stworzenia rozumne - osobyO definicji osoby (5) • które mają władzę nad swymi działaniami i nie tylko coś się z nimi dzieje, jak i z innymi, ale działają same przez się; a działania dokonują się w tym, co jednostkowe. • quae habent dominium sui actus, et non solumaguntur, sicut alia, sed per se agunt, actiones autem in singularibussunt. Sth, I, q. 29 a. 1 co.

10. I. Stworzenia rozumne – osobyO definicji osoby (6) • I dlatego też wśród innych substancji jednostki natury rozumnej mają specjalną nazwę. Tą nazwą jest, mianowicie, „osoba". • Et ideo etiam inter ceterassubstantiasquoddamspecialenomenhabentsingulariarationalis naturae. Et hoc nomen est persona. Sth, I, q. 29 a. 1 co.

11. I. Stworzenia rozumne - osobyO godności w Sth, 2-2, q. 64, a. 2, ad 3 • Człowiek przez grzech odstępuje od porządku rozumu, i dlatego odstępuje od ludzkiej godności, mianowicie od tego, że człowiek z natury swej • [a] jest wolny • [b] i istniejący dla siebie samego. • homo peccando ab ordine rationis recedit; et ideo decidit a dignitate humana, prout scilicet homo est naturaliter liber et propter seipsum existens. "dignitasperpetuo in naturamanet", In 3 Sent., dist. 20, q. 1, a. 1B, ad 2

12. I. Stworzenia rozumne - osobyWolność • z natury wszyscy ludzie są jednakowo wolni • naturaomneshominesaequales in libertatefecit • żaden człowiek nie jest ze swej natury przyporządkowany do innego jako do celu. In 2 Sent., dist. 44, q. 1, a. 3, ad 1

13. I. Stworzenia rozumne - osobyWolność u Arystotelesa • "(...) wolnym człowiekiem nazywamy tego, który istnieje [żyje / działa] dla siebie samego, a nie dla kogoś innego..." Arystoteles, Metafizyka, 982 b 25 ff.

14. I. Stworzenia rozumne - osobyIstniejący dla siebie samego – Propter seipsumexistens (1) • "godność określa dobroć czegoś, co jest dobre ze względu na samo siebie„ • “Dignitassignificatbonitatemalicuius propter seipsam”, In III Sent., dist. 35, q. 1, a. 4 A, co.

15. I. Stworzenia rozumne - osobyIstniejący dla siebie samego – Propter seipsumexistens(2) • celem istot rozumnych jest realizowanie siebie nie tylko według tego, co gatunkowe, jak jest w przypadku zwierząt, ale także według tego, co indywidualne, CG, III, 111-114 • „Sola autem creaturarationalis est capaxdirectionis qua dirigitur ad suosactus non solum secundum speciem, sed etiam secundum individuum” Summa contra gentiles, III, cap. 113.

16. I. Stworzenia rozumne - osobyIntelekt a wolny wybór (1) Są takie byty, które nie działają z jakiegoś sądu, ale są gnane i poruszane do działania przez innych, tak jak strzała jest puszczona do celu przez łucznika. quaedam sunt quae non agunt ex aliquo arbitrio, sed quasi abaliisacta et mota; sicutsagitta a sagittantemovetur ad finem. Sth, I, q. 59, a. 3, co.

17. I. Stworzenia rozumne - osobyIntelekt a wolny wybór (2) Są i takie, co wprawdzie działają z jakowegoś wyboru czy osądu, ale nie wolnego; tak jest z nierozumnymi zwie-rzętami; np. owca ucieka przed wilkiem z jakowegośosądu: ocenia nim wilka jako szkodliwego dla siebie; aliści ów osąd nie jest w niej wolny, ale wrażony przez naturę. Quaedam vero agunt quodam arbitrio, sed non libero; sicut animalia irrationalia. Ovis enim fugit lupum ex quodam iudicio, quo existimat eum sibi noxium; sed hoc iudicium non est ipsi liberum, sed a natura inditum. Sth, I, q. 59, a. 3, co.

18. I. Stworzenia rozumne - osobyIntelekt a wolny wybór (3) Jedynie ten, kto ma intelekt, może działać z wolnego wyboru, jako że poznaje ogólne pojęcie dobra, z czego może sądzić, iż to czy owo jest dobrem. Zatem tam, gdzie jest intelekt, tam jest wolność wyboru. Sed solum id quod habet intellectum, potest agere iudicio libero; inquantum cognoscit universalem rationem boni, ex qua potest iudicare hoc vel illud esse bonum. Unde ubicumque est intellectus, est liberum arbitrium. Sth, I, q. 59, a. 3, co.

19. I. Stworzenia rozumne - osobyDwie sfery poznania moralnego • 1. Poznanie tego, co niesłuszne – prowadzi do jednoznacznego określenia tego, czego nie wolno. • 2. Poznanie tego, co słuszne – w danej sytuacji prowadzi zwykle do poznania wielu możliwości działania słusznego. • UWAGA: w niektórych sytuacjach tylko jedno określone działanie może być poznane jako słuszne – gdy wszelkie inne działania okazują się niesłuszne (np. gdy w danej sytuacji jestem jedynym, kto może skutecznie pomóc tonącemu – wszelkie inne działanie niż pomoc, jest niesłuszne.

20. I. Stworzenia rozumne - osobyDoskonalące funkcje woli • Doskonaląca funkcja wolnych wyborów nie wyczerpuje się w odrzuceniu czynów moralnie niesłusznych, ale polega także na – urzeczywistniającym godność jako szczególną jednostkowość i indywidualność – wyborze między różnymi możliwościami słusznego działania.

21. II. Prawo w ogóle • Prawo nie jest niczym innym, jak racją działania, wszelka zaś racja działania zawiera się w celu. • lex nihil aliud sit quam ratio operis, cuiuslibet autem operis ratio a fine sumitur. CG, 3, cap. 114, n. 5.

22. III. Prawo wieczne Prawo wieczne u św. Augustyna • Prawem wiecznym jest Boski umysł, inaczej wola Boża, nakazujący zachować porządek naturalny i zakazujący go przekraczać • Lex vero aeterna est, ratio divina vel voluntas Dei, ordinem naturalemconservariiubens, perturbarivetans. Contra Faustum, xxii, c. 27 (PL 42, col. 418) Por. Tomasz z Akwinu, De veritate, q. 17 (1257-1258)

23. III. Prawo wieczneśw. Tomasz (prima-secundae,1270-1271) • zamysł bożej mądrości,o ile porusza wszystko do właściwego celu, posiada charakter prawa. • ratio divinae sapientiae moventisomnia ad debitum finem obtinetrationemlegis Sth, 1-2, q. 93, a. 1, co.

24. III. Prawo wieczne św. Tomasz (prima-secundae,1270-1271) • prawo odwieczne nie jest niczym innym jak zamysłem bożej mądrości, o ile ukierunkowuje wszystkie akty i poruszenia ... wszystkie akty i poruszenia pojawiające się w poszczególnych stworzeniach • lex aeterna nihil aliud est quam ratio divinae sapientiae secundum quod est directiva omnium actuum et motionum … omnium actuum et motionum quae inveniuntur in singulis creaturis Sth, 1-2, q. 93, a. 1, co.

25. III. Prawo wiecznePoznanie prawa wiecznego • „To, co Boskie, nie może być samo w sobie przez nas poznawane. Ukazuje się to nam jednak w swoich skutkach, w myśl słów Pawłowych (Rz 1, 20): To bowiem, co było w Nim niewidzialne (...) stało się (...) poznawalne dzięki dziełu stworzenia” Sth, 1-2, q. 93, a. 2, ad 1.

26. IV. Partycypacja Wszystkie istoty • wszystko w jakimś stopniu ma udział w prawie wiecznym, w tym znaczeniu, że na skutek wrażenia (tego prawa w każdą rzecz), rzecz ta ma w sobie skłonność do właściwych jej czynności i do celu • manifestum est quod omnia participant aliqualiterlegemaeternam, inquantum scilicet ex impressioneeiushabentinclinationes in propriosactus et fines Sth, 1-2, q. 91, a. 2, co.

27. IV. PartycypacjaPartycypacja istot rozumnych • Spośród zaś wszystkich rzeczy, w jakiś doskonalszy sposób opatrzności Boskiej podlega stworzenie rozumne. Ma bowiem udział w tejże opatrzności przez to, że samo siebie opatruje, a także i innych. • Inter cetera autem rationaliscreaturaexcellentioriquodammodo divinae providentiaesubiacet, inquantum et ipsa fit providentiaeparticeps, sibiipsi et aliisprovidens. Sth, 1-2, q. 91, a. 2, co.

28. IV. PartycypacjaOpatrzność • Opatrzność to zamysł przyporządkowania do celu • "Ratio (...) ordinandorum in finem proprieprovidentia est" STh, 1, q. 22, a. 1, co.

29. IV. PartycypacjaInklinacje cnoty moralnej • „Inklinacja cnoty moralnej pod pewnym względem podobna jest do inklinacji natury, a pod innym jest od niej różna. Podobna jest w tym, że każda z nich ma określony cel, różni się zaś tym, że w naturze zdeterminowany jest tak cel, jak i to, co do niego prowadzi; w przypadku dzielności moralnych cel jest zdeterminowany, natomiast nie droga do niego prowadząca.” In 3 Sent., dist. 33, q. 2, a. 3, ad 3.

30. IV. PartycypacjaInklinacje gatunkowe • W stworzeniu rozumnym występuje wiele działań, do których określenia nie wystarczają skłonności gatunku. • In rationali creatura apparent multae actiones ad quas non sufficit inclinatio speciei. CG, 3, cap. 113, 4.

31. V. Prawo naturalne dziśJan Paweł II – prawo naturalne prawo naturalne to uporządkowany zespół „‘dóbr dla osoby’, które służą ‘dobru osoby’ - dobru, jakim jest ona sama i jej doskonałości”. Jan Paweł II, Veritatis splendor (1993), 79.

32. V. Prawo naturalne dziśJan Paweł II – moralność • "Racjonalne skierowanie ludzkiego czynu ku dobru w jego prawdzie oraz dobrowolne dążenie do tego dobra, poznanego przez rozum - oto na czym polega moralność". Jan Paweł II, Veritatis splendor, 72.

33. Podsumowanie (1)Wyjątkowość - godność człowieka jako podmiotu prawa naturalnego • Polega przede wszystkim na szczególnie doskonałym sposobie istnienia • szczególnej jednostkowości i indywidualności • byciu celem samym w sobie • wolności (w sensie Arystotelesowskim) • Wyjątkowość ta jest aktualizowana poprzez wolne wybory (możliwe dzięki intelektowi)

34. Podsumowanie (2) • Prawo naturalne to przede wszystkim zespół celów (dóbr), których realizacja spełnia człowieka • Poznanie tych celów dokonuje się • 1. przez poznanie stworzenia – natury człowieka • ponieważ poznanie to nie wystarcza do określenia konkretnych celów, poznawane są one dopiero • 2. przez poznanie wolnych wyborów • Krótko: Promulgacja prawa naturalnego odbywa się poprzez stworzenie oraz przez wolne wybory dokonywane przez człowieka

35. Wybrane publikacje Autora dotyczące Tomasza z Akwinu • Tomasza z Akwinu egzystencjalna koncepcja osoby i jej godności. Komentarz do Summy teologii, część I, kwestia 29, artykuł 1, w: Szkice o godności człowieka, red. M. Piechowiak i T. Turowski, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego: Zielona Góra 2012, s. 35-47. • - Tomasza z Akwinu koncepcja godności osoby ludzkiej jako podstawy prawa. Komentarz do rozdziałów 111-113 księgi III. Tomasza z Akwinu Summa contra gentiles, "Poznańskie Studia Teologiczne" vol. 14, 2003, s. 219-242. • - Klasyczna koncepcja osoby jako podstawa pojmowania praw człowieka. Wokół Tomasza z Akwinu i Immanuela Kanta propozycji ugruntowania godności człowieka, w: Prawo naturalne – natura prawa, red. Piotr Dardziński, Franciszek Longchamps de Bérier i Krzysztof Szczucki, Wyd. C. H. Beck: Warszawa 2011, s. 3-20; w języku niemieckim: Auf der Suche nach einer philosophischen Begründung der Würde des Menschen bei Thomas von Aquin und Immanuel Kant, in: Würde – dignité – godność – dignity. Die Menschenwürde im internationalen Vergleich, hrsg. v. Ch.Baumbach und P.Kunzmann, Herbert Utz Verlag: München 2010, s. 289-319. • - Filozofia praw człowieka, Towarzystwo Naukowe KUL, s. 265-341.