Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW

1. Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 5): Społeczna organizacja „etniczności”: granice etniczne, włączanie i wykluczanie etniczne.

2. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 5 1. Granice a skala dystansu społecznego (E. Bogardus): • czy zgodziłby się Pan/ Pani dopuścić członków inne grupy etnicznej do: • bliskiego pokrewieństwa przez małżeństwo; • swojego klubu lub kręgu bliskich przyjaciół; • jako sąsiada z tej samej ulicy; • jako współpracownika w miejscu pracy; • jako współobywatela w swoim kraju; • tylko jako gościa w swoim kraju; • usunąłbym go z mojego kraju. • charakter skali – liniowe uporządkowanie ze względu na rosnącą wartość pozytywnych związków emocjonalnych; • dystans społeczny: normatywny, interakcyjny, kulturowy, zwyczajowy.

3. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 5 2. Grupa etniczna a społeczne aspekty „etniczności”: • etniczność – przynależność do grupy oraz samoidentyfikacja; • problem granic etnicznych: • podstawową funkcją zasady „etniczności” jest porządkowanie świata społecznego rzez wydzielanie i tworzenie klasyfikacji grup etnicznych, to stąd pytanie o kryteria i formę dzielących je granic?; • granice między poszczególnymi grupami etnicznymi nie mają jedynie charakteru kulturowego i terytorialnego, są one także (a nawet muszą być) „efektywnie społeczne”; • kiedy oraz w jakich sytuacjach społecznych tożsamości etniczne ludzi staja się dla nich oraz „innych” społecznie znaczące?; • jakie elementy kultur i odrębności etnicznych stają się ważne , aby czynić „różnice „ między ludźmi? • zjawisko (renesans) „ukrytej etniczności”.

4. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 5 3. Pojęcie „granicy” w naukach społecznych: • granica - czy to jest tylko „linia” rozdzieląjąca „coś” od „czegoś”?; • pojęcie „granicy” a inne zbliżone terminy socjologiczne: • dystans społeczny, podział , różnica, dystynkcja społeczna; • pogranicze. • Georg Simmel: • granica a „poczucie obcości” - jest to szczególny rodzaj relacji (więzi) społecznej, inny od tej, jaka powstaje między tymi, którzy uznają się za „swoich”. • „granica” w badaniach klasycznej socjologii (Ezra Park i Louis Wirth); • „granica” w badaniach polskiej socjologii: • F. Znaniecki,J. Chałasiński, J. Obrębski, S. Ossowski, E. Nowicka, J. Kurczewska; • artykuł Frederika Bartha „Grupy i granice etniczne… ”: • pytania o społeczną efektywność „granic etnicznych” oraz ich charakter w sytuacjach mniejszościowych?

5. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 5 4. Koncepcja „granic etnicznych” Frederika Bartha: • grupa etniczna a cechy kultur etnicznych; • błędem jest utożsamiać grupę etniczną z każdą odrębną grupą kulturową (nie każda kultura stanowi o odrębności grupowej)– więc pytania: • w jaki sposób zjawia się „etniczność?; • co staje się tutaj ważne – treści kultury („zawartość kulturowa”) czy też interakcje i organizacja społeczna?; • nacisk na granice etniczne, które opierają się na społecznych procesach „wyłączania” i „włączania” określonych osób do grupy oraz jej społecznych praktyk: • jak członkowie istniejącej grupy definiują to, co ich łączy i to, co ich oddziela od innych?; • jak definiują granice między „swoimi” i „obcymi”?; • jakimi działaniami mają oni podtrzymywać te granice, a w jaki sposób pozwalają na ich przekraczanie?

6. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 5 5. F. Barth: społeczny kontekst funkcjonowania grup etnicznych: • grupy etniczne są „kategoriami społecznymi” wynikającymi z przypisywania, samoprzypisywania i samoidentyfikowania się działających w ich obrębie osób (podmiotów): • są kategoriami organizowania przez ludzi interakcji w obrębie grupy i między grupami; • grupy etniczne to „całości przypisania”, gdzie istnienie „granic” zapewnia przetrwanie grupy; • Frederick Barth: • przypisywanie osoby do jakiejś kategorii staje się etniczne wówczas, gdy klasyfikuje ono dana osobę z punktu widzenia jej tożsamości, a która – jak się zakłada - jest określona przez jej pochodzenie i „podłoże” kulturowe; • wspólne pochodzenie i kultura mają znaczenie, ale głównie świadomościowe;

7. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 5 6. Społeczny kontekst funkcjonowania grup etnicznych (II): • nie są dane z góry cechy kulturowe, lecz wartości i charakterystyki społeczne świadomie dobierane przez ludzi tworzą granice grupowe; • zdaniem Bartha: • świadczą o tym te sytuacje, w których małe różnice kulturowe pomiędzy grupami etnicznymi nie są związane ze zmniejszaniem się istotności tożsamości etnicznych („załamywaniem” się granic międzygrupowych); • jego podejście badawcze: • co jest „społecznie skuteczne „w stosunkach między-etnicznych? • F. Barth: • etniczność jest „kategorią przypisania”, która klasyfikuje ludzi w ich najbardziej ogólnych tożsamościach; • członkostwo w grupie etnicznej musi być uznane przez same jednostki, aby było społecznie skuteczne. Brak ciągłości tożsamości jest wynikiem braku społecznej ciągłości, a nie kulturowej.

8. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 5 7. Społeczny kontekst funkcjonowania grup etnicznych (III): • dwie logiki tworzenia granic: • wewnętrznej (samo-potwierdzania) i zewnętrznej (przypisania). • kulturowe różnice mają znaczenie dla „etniczności” tylko wtedy, gdy mają znaczenie dla stosunków społecznych: • mogą być skutkiem, a nie przyczyną granic etnicznych. Jeżeli odrębności między grupami staną się znaczące społecznie, to inne aspekty kultury będą stawały się ważne; •  „granice” pozwalają wyjaśnić zjawisko „ukrytej etniczności” lub też jej renesansu (odrodzenia): • granice etniczne (etniczność) ma zarówno znaczenie symboliczne, jak i użyteczne (umożliwia dostęp do zasobów). • koncepcja granicy etnicznej stawia w centrum badań problem relacji między grupami etnicznymi: • granica, choć „niewidoczna”, tworzy i rozgranicza linię graniczną między nimi.

9. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 5 8. Grupy etniczne a „granice etniczne”: • dwa aspekty granicy etnicznej: • rozgranicza i tworzy własną tożsamość; • tworzy odrębność w stosunku do innych. • zmienność granicy etnicznej – w skrajnych przypadkach mamy przypisaną nazwę (służy do klasyfikacji ludzi), która determinuje całość życia jednostki; • poziomy społeczne „granic etnicznych”: • społeczeństwa (podział pracy, „etniczna” struktura społeczeństwa); • stosunków międzygrupowych (poziom organizacji i stowarzyszeń oraz stosunków władzy); • życia codziennego (podziały etniczne w codziennych spotkaniach, „interpersonalnych” relacjach).

10. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 5 9. Wyrażanie „granic” (zróżnicowań) etnicznych: • „widoczne”: • upozowana, paradna, na pokaz, nad-komunikowana (over-communicated), jasne, głośne i widoczne wyrażanie identyfikacji etnicznych, podkreślanie etniczności w różnych formach i sytuacjach społecznych, głównie publicznych (np. w sztuce); • „ukryta” („niedo-komunikowana”): • etniczność nie jest uważana za coś ważnego dla sfery publicznej, jednostki nie uważają jej za coś istotnego, co warto przekazywać.   • granice etniczne wiążą się z takimi zjawiskami społecznymi: • taksonomia etniczną (dystans społeczny wobec innych – „my” i „oni”, skala Bogardusa); • procesy dychotomizacji oraz współpracy („uzupełniania”) w życiu społecznym (codziennym);   • stereotypami etnicznymi; • stygmatyzacją etniczną (naznaczanie „gorszością”, może to być początkiem odrodzenia etnicznego).

11. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 5 10. Czynniki zwiększające widoczność różnic - granice etnicznych 10a. Czynniki zmniejszające widoczność różnic – granic etnicznych • „przeszła” obecność tożsamości etnicznych w społecznych relacjach; • grupy „inne” są względnie duże liczebnie wobec dominującej populacji; • ich praktyki kulturowe (język, wyznanie etc.) różnią się w dużym stopniu od większości społeczeństwa; • członkowie tych grup zajmują podobne pozycje klasowe (zawód); • grupy te cechuje duży kapitał społeczny; • maja one rozbudowany repertuar symboliczny. • brak „przeszłości” w obecności tożsamości etnicznych w społecznych relacjach; • grupy „inne” są względnie małe liczebnie wobec dominującej populacji; • ich praktyki kulturowe (język, wyznanie etc.) nie różnią się od większości społeczeństwa; • członkowie tych grup nie zajmują podobnych pozycji klasowych (zawód); • grupy te cechuje mały kapitał społeczny; • maja one słabo rozbudowany repertuar symboliczny.

12. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 5 11. Krytyka koncepcji F. Bartha: • ekskluzywność i inkluzywność granic: • dyskusja na temat „centrów identyfikacyjnych” osób (kto pragnie należeć i gdzie?) • granice są sztywne, ale bywają także przekraczalne (w jaki sposób i pod jakimi warunkami?); •  czy nie ma możliwości „bycia” ponad granicami?; • „otwartość” zasobów grupy na rzecz innych społeczności; • ewolucja granic i grup etnicznych: • grupa etniczna przechodzi od stadium wspólnoty pokrewieństwa, przez wspólnotę interesu, następnie – zamiennie – wspólnotę instytucji i kultury, by zamknąć to wszystko powrotem do wspólnoty pokrewieństwa.

13. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 5 12 Badanie „granic” etnicznych: • Anthony Cohen – „granice symboliczne”: • granice symboliczne (obrzędy, obyczaje itp.) są obecnie wyrazem odrębności i podziałów kulturowych; • zanik podziałów strukturalnych a zwiększona rola granic symbolicznych; • Służą one ideologii „budowy wspólnoty kulturowej” (są one „maską” na rzecz zewnętrznego świata); • wspólnoty oraz ich granice są tworzone symbolicznie i dyskursywnie przez ludzi, nadając ich działaniu sens i tworząc poczucie „wspólnoty”. • istnieją w społecznej świadomości. • granice a „nacjonalizm banalny” (różnice etniczne i narodowe na poziomie lokalnym i życia codziennego); • antropologia i socjologia „granic państwowych” i pogranicz etnicznych.

14. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 5 12. Podsumowanie – granice etniczne: • granice etniczne służą organizacji (uporządkowaniu) życia społecznego; • są one rozumiane jako bariery utrudniające (uniemożliwiające) wchodzenie w określone stosunki społeczne przez osoby pochodzące z odrębnych kategorii (grup) etnicznych: • w praktyce realizują się one przez unikanie wchodzenia w określone relacje i sytuacje społeczne z osobami z innych grup. • granice te mogą przyjmować różne formy, od „szerokiej” (obejmującej większość dziedzin życia społecznego) do „wąskiej” (dotyczą niektórych, wybranych fragmentów życia społecznego); • granice te ulegają instytucjonalizacji – są obwarowane normami i sankcjami społecznymi; • granice ulegają zmianom wraz z upływem czasu; • granice - dzielenie (dychotomizacja) i łączenie (uzupełnianie).

15. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 5 13. Granice a skala dystansu społecznego (E. Bogardus): • czy zgodziłby się Pan/ Pani dopuścić członków inne grupy etnicznej do: • bliskiego pokrewieństwa przez małżeństwo; • swojego klubu lub kręgu bliskich przyjaciół; • jako sąsiada z tej samej ulicy; • jako współpracownika w miejscu pracy; • jako współobywatela w swoim kraju; • tylko jako gościa w swoim kraju; • usunąłbym go z mojego kraju. • charakter skali – liniowe uporządkowanie ze względu na rosnącą wartość pozytywnych związków emocjonalnych; • dystans społeczny: normatywny, interakcyjny, kulturowy, zwyczajowy.