Filozofia, ekonomia i metoda Karola Marksa

1. Filozofia, ekonomia i metoda Karola Marksa Ks. dr hab. Adam Olszewski dr Marcin Gorazda Listopad 2012

2. Karol Marks - biografia • 1818 – 1883 • Urodził się w Trevirze (Trier – Nadrenia Palatynat). Pochodził z rodziny zasymilowanych żydów aszkenazyjskich. Jego ojciec przeszedł na luteranizm. Był względnie zamożnym właścicielem winnic. Odebrał świeckie wykształcenie i od 1815 r. pracował jako adwokat. • 1835 – rozpoczyna studia prawnicze w Bonn. Prowadzi dość hulaszcze życie studenckie (Landmannschaft der Treveraner) . Ojciec przenosi go na Uniwersytet w Berlinie. Tam wiąże się z grupę młodych heglistów (Ludiwg Feuerbach i Bruno Bauer). • 1836 – zaręczyny z Jenny von Westphalen, baronessa z arystokratycznej rodziny (ślub 1843 r.) • 1841 – doktorat na Uniwersytecie w Jenie (Berlin nie zaakceptował jego pracy jako zbyt kontrowersyjnej) • 1842 – Kolonia – Rheinische Zeitung – gazeta zmknięta przez władze pruskie w 1843 r. po krytycznym artykule dot. monarchii w Rosji. • 1843 Deutsche – Franzozische Jahrbucher - wydawany w Paryżu, gdzie przeprowadza się wraz z rodziną. • 1844 r. – w Paryżu poznaje F. Engelsa. Jest pod wrażeniem jego książki (Sytuacja klasy robotniczej w Anglii w 1844 r. ) • 1845 – 47. Po zamknięciu kolejnego czasopisma (Vorowarts! – związany z Ligą Komunistyczną) zostaje wygnany z Francji i przeprowadza się do Brukseli, ale zobowiązuje się nie publikować niczego związanego z bieżącą polityką. • 1848-49 – Kolonia – próby założenia partii komunistycznej w Niemczech. • 1849-1883 – emigracja do Londynu. Tam przenosi się także główna kwatera Ligi Komunistycznej. Żyje w skrajnej biedzie. Głównym źródłem dochodu są donacje od Engelsa. • 1864 – pierwsza międzynarodówka. • 1867 – pierwszy tom Kapitału. • Po śmierci Marksa, Engels obdarowuje jego dwie żyjące córki istotną częścią swojego majątku Filozofia, ekonomia i metoda Karola Marksa

3. Karol Marks - bibliografia • Zur Kritik der Hegelschen Rechtsphilosophie 1844, Krytyka hegeliańskiej filozofii państwa i społeczeństwa w tym między innymi roli religii (opium ludu). • Ökonomisch-philosophische Manuskripte aus dem Jahre 1844, 1844 • Die heilige Familie, , 1844 wystąpienie przeciwko młodemu hegliście Bruno Bauer • Die deutsche Ideologie, 1844 • Thesen über Feuerbach, 1845, zarys materialistycznej filozofii społecznej Marksa. „Die Philosophen haben die Welt nur verschieden interpretirt, es kömmt drauf an sie zu verändern” • Das Elend der Philosophie, 1847, • Manifest der Kommunistischen Partei, 1848 , podstawowy program polityczny Marksa i Engelsa. • Lohnarbeit und Kapital,1849, Pierwsze dzieło z zakresu ekonomii politycznej, zaczątki teorii wartości opartej na pracy. • Grundrisse der Kritik der politischen Ökonomie 1857/58, • Zur Kritik der politischen Ökonomie,1859 • Lohn, Preis und Profit 1865, • Das Kapital, • Bd. 1: Der Produktionsprocess des Kapitals,1867 • Bd. 2: Der Circulationsprocess des Kapitals, red. F. Engels, 1885, • Bd. 3: Der Gesammtprocess der kapitalistischen Produktionred. F. Engels, 1894, • Die Klassenkämpfe in Frankreich 1848 bis 1850, 1850 • Der achtzehnte Brumaire des Louis Bonaparte,1852 • Der Bürgerkrieg in Frankreich, 1871, Tekst dot. komuny Paryskiej. Pojawia się w nim koncepcja dyktatury proletariatu. • Kritik des Gothaer Programms,1875, jedyny względnie szczegółowy opis społeczeństwa socjalistycznego i komunistycznego. Filozofia, ekonomia i metoda Karola Marksa

4. Tło społeczne • The Hungry Forties – gwałtowna industrializacja i urbanizacja po okresie wojen napoleońskich. „To były najgorsze czasy. Gdy Karol Dickens wrócił z Ameryki ze swojej triumfalnej podróży w lipcu 1842 r. widmo głodu nawiedza Anglię. Cena chleba wzrosła dwukrotnie po okresie złych zbiorów. Miasta były zatłoczone zubożonych emigrantów ze wsi, poszukujących bezskutecznie pracy lub wsparcia charytatywnego.” (Sylwia Nasser) • Fryderyk Engels, Położenie klasy robotniczej w Anglii. Opisuje sytuacje głównie robotników w Manchesterze, jednym z najbardziej uprzemysłowionych miast Anglii (1773 – 24 tys. mieszkańców, 1841 – 217 tys. W okresie 1821 – 1831 wskaźnik wzrostu populacji wyniósł – 45%). Szczególna konstrukcja urbanistyczna miasta – oddzielenie dzielnic biedoty (są niezauważalne – takich opisów brak u de Tocqueville’a czy u Jane Austen) • Wyraźne klasowe podziały – radykalizm burżuazyjnych przedsiębiorców – robotniczy radykalizm czartystów. • Ogromny przyrost ludności w innych wielkich metropoliach – Londyn 1811 – 1 mln, Paryż 1846 – 1 mln. W okresie 1831 – 1851 populacja Francji wzrosła o 9% a populacja Paryża o 55%! • Karol Dickens, Opowieść wigilijna – polemika z Malthusem • W Polsce – opis warszawskiego Powiśla w Lalce i przemysłowej Łodzi w Ziemi Obiecanej. • Do 1833 r. nie istniało żadne ustawodawstwo dot. pracy. Pierwsze ubezpieczenia społeczne to reformy Bismarcka w Prusach i spontanicznie organizowane kasy chorych (II połowa XIX w.). • „William Wood , lat 9, zaczął pracować mając 7 lat i 10 miesięcy … Przychodził do pracy we wszystkie dni tygodnia o szóstej rano i opuszczał ją około dziewiątej wieczorem. „ - liczne takie przykłądy w Kapitale. • „… jego (Marksa) płomienny protest przeciwko tym zbrodniom, które wtedy nie tylko były tolerowane, ale nawet znajdowały obrońców zarówno wśród ekonomistów jak wśród duchownych, zapewni mu po wszystkie czasy, zaszczytne miejsce wśród bohaterów walki o wyzwolenie ludzkości” (Popper) Filozofia, ekonomia i metoda Karola Marksa

5. Metoda naukowa – heglizm – dialektyczny materializm • Marks określany jest w filozofii jako tzw. lewica heglowska. Filozofia Hegla była dla niego zasadniczo inspiracją. Znacznie później zapoznał się z dziełami ekonomistów klasycznych (głównie Smith i Ricardo). • Hegel – filozofia idealistyczna (u Marksa materialistyczna). Wissenschaft der Logik – rozwija metodę dialektyczną. Kantowskie kategorie umysłu stają się kategoriami absolutnej myśli – kategoriami rzeczywistości, a badające je logika staje się metafizyką. Logika heglowska wyjawia naturę myśli absolutnej, która to myśl przejawia się w przyrodzie i w dziejach. • Podstawową metodą logiki jest dialektyka. Rozwój myśli absolutnej następuje w rytmie triady dialektycznej: teza, antyteza i synteza. Triadyczny rozwój myśli przejawia się na wielu etapach i poziomach. Właściwa analiza tego rozwoju daje dostęp do wiedzy pewnej, bez konieczności żmudnych badań empirycznych. (por. M. Heller, Filozofia przyrody) • W nauce współczesnej dążmy raczej do eliminowania sprzeczności - u Hegla sprzeczność była pożądana bo jest twórcza i rozwojowa i nie chodzi tu tylko o rozwój argumentacji ale o sprzeczność przejawiającą się w samej badanej naturze. • Historyczne doktryny Hegla w badaniu społeczeństw: • Tylko wtedy gdy osoba czy państwo znajduje się w rozwoju i tylko śledząc jego historię, możemy dowiedzieć się czegoś o ukrytej i nierozwiniętej jego esencji • Zmiana, ujawniając to co jest ukryte w nierozwiniętej istocie, może tylko ujawnić istotę, możności, zarodki, które od początku tkwiły w zmieniającym się przedmiocie • Aby stać się realną i aktualną istota musi rozwijać się poprzez zmianę. • Dla Hegla rzeczywistością w której dokonują się zmiany są idee – dla Marka – materia, ale sposób analiza pozostaje taki sam. „Heglizm postawił zmiany rzeczywistości na głowie, i dlatego trzeba je postawić z powrotem na nogach”. • Marks rozpoczyna swoją analizę od całego społeczeństwa i gospodarki i bada jaki wpływ wywierają na poszczególne części, dokładnie odwrotnie jak robili to klasyczni ekonomiści. Filozofia, ekonomia i metoda Karola Marksa

6. Wizja człowieka i natury ludzkiej • W swojej wizji człowieka i natury ludzkiej Marks czerpie z trzech głównych źródeł inspiracji – etyki heglowskiej (Fenomenologia ducha – świadomość, samowiedza i rozum – dialektyka pana i niewolnika), klasycznej ekonomii Smitha i Ricarda i współczesnej mu biologii (1859 – K. Darwin, On the Origin of Species). • Z filozofii materialistycznej oraz z klasycznej ekonomii czerpie przeświadczenie o materialnym i biologicznym podłożu natury ludzkiej. Człowiek jest istota materialną, biologiczną - żywą (jest zwierzęciem), dążącą do zaspokajania własnych potrzeb – niemniej istnieje szereg istotnych czynników wyróżniających go od pozostałej części przyrody. • Egoistyczna natura człowieka jest jednak produktem społecznym – efektem kapitalizmu jako ustroju o ograniczonych zasobach, o które trzeba konkurować. W komunizmie te cechy natur zanikną. • Ludzka natura nie jest stabilna – zmienia się i ewoluuje. Podstawowym czynnikiem zmiany są zmiany stosunków społecznych (obiektów materialny – środków produkcji czyli bazy jak i ideologii – nadbudowy społecznej). • Zmiana może także dokonywać się wewnętrznie. Człowiek rozpoznaje u siebie zarówno jaźń aktualną jak i potencjalną. Tzw. samorealizacja rozpoczyna się od tzw. doświadczenia alienacji (wyobcowania) , które sprowadza się do rozpoznania tych dwóch jaźni, i świadomego dążenia do realizacji jaźni potencjalnej. • Kształtowanie natury ludzkiej dokonuje się głównie poprzez pracę. Aby podmiot mógł osiągnąć swój wyobcowany przedmiot (jaźń potencjalną), musi wpierw wykonać pracę, której przedmiotem są obiekty świata materialnego, zewnętrznego. • Praca którą wykonujemy kształtuje naszą świadomość i determinuje nasz sposób postrzegania rzeczywistości. • Człowiek jako homo faber kształtujący swoje otoczenie. Czyni to także wtedy gdy nie jest zdeterminowany fizjologicznymi potrzebami – kieruje się potrzebami estetycznymi. • Rezygnacja z wykonywania pracy jest rezygnacją z możliwości przekształcania świata i wyobcowaniem się od własnej natury. „Fetyszyzm produktowy” – przedmioty ludzkiej pracy nabierają pozornie własnego życia do którego człowiek się adaptuje. Jest przejawem „fałszywej świadomości”. Filozofia, ekonomia i metoda Karola Marksa

7. Ekonomia marksowska – główne pojęcia • Siły wytwórcze – labourforces– technologia stosowana w wytwarzaniu dóbr materialnych. Kwalifikacje siły roboczej, wiedza naukowa, narzędzia itp. • Stosunki produkcji – relation of production– zasady obowiązujące na danym etapie rozwoju społecznego odnoszące się do procesu wytwarzania dóbr. Istnieją stosunki między ludźmi i między ludźmi a rzeczami (stosunki własności). • Praca abstrakcyjna - labour-power– całość zasobów pracy, którymi dysponuje społeczeństwo dal celów produkcji towarowej. Marks nie rozróżnia różnych kwalifikacji pracy. • Kapitał stały – constantcapital (dalej oznaczany jako C) – wydatki kapitalistów na zakupy surowców i odpisy amortyzacyjne z kapitału trwałego. • Kapitał zmienny – variablecapital- (dalej oznaczany jako V) – wydatki na płace i uposażenia • Wartość dodatkowa - Surplusvalue (S) – reszta pozostała po odjęciu nakładów na kapitał stały i zmienny od przychodów brutto kapitalisty. • Stopa wartości dodatkowej – rate of surpusvalue(S’) – relacja wartości dodatkowej do nakładów kapitału zmiennego. S’=S/V • Organiczny skład kapitału: Q= C/(C+V) • Stopa zysku: P=S’(1-Q) • Minimum egzystencji – dolna granica do której mogą być spychane płace. Ma charakter kulturowy a nie biologiczny. To co w danym społeczeństwie uchodzi za kulturowe minimum. Filozofia, ekonomia i metoda Karola Marksa

8. Ekonomia marksowska – wartość oparta na pracy • Klasyczni ekonomiści byli zgodni co do tego, że wartość określonych dóbr jest zdeterminowana długoterminowo kosztami ich wytworzenia a krótkoterminowo relacją popytu i podaży. Nie ma jednak zgody co do tego jakie czynniki są decydujące dla tych kosztów. Marks podobnie jak Ricardo jako podstawowy- jedyny czynnik postrzega wartość pracy niezbędnej do wytworzenie danego dobra. • Praca o kwalifikacjach wyższych od przeciętnych zostaje w rachunku matematycznym sprowadzone do przeciętnej poprzez poprawkę na jej produktywność. • Kapitał jest zmagazynowaną pracą. Teoria pomija jednak np. różnice w wydajności ziemi (ziemia to też pewien kapitał). • Wartość towaru = C + V + S • Nakłady kapitału stałego dają kapitalistom przychody równe tym nakładom. Tylko praca (siła robocza) tworzy wartość w tym wartość dodatkową dla kapitalisty. • Zatem stopa zysku kapitalisty zależy od wartości dodatkowej i od całości nakładów kapitałowych: P=S/(C+V). W konkluzji – dążący do zysku kapitalista może zwiększać swoją stopę zysku poprzez zmniejszania nakładów kapitału zmiennego (wynagrodzenie lub długość dnia pracy lub wzrost produkcyjność związany z technologią). Postęp technologiczny zwiększa jednak C według Marksa. • Organiczny skład kapitału (Q) określa intensywność kapitałową przedsiębiorstwa. Czym jest wyższy tym przedsiębiorstwo jest bardziej chłonne co do kapitału stałego i tym mniej rentowne w dłuższej perspektywie. Filozofia, ekonomia i metoda Karola Marksa

9. Analiza kapitalizmu • Marks przede wszystkim był analitykiem systemu którego doświadczał. O zapowiadam przez niego socjalizmie i komunizmie nie miał nic do powiedzenia poza kilkoma komunałami (każdemu według potrzeb itp.) • Rezerwowa armia bezrobotnych. Odrzucając teorię Malthusa Marks twierdzi, że na rynku istnieje zawsze nadwyżka podaży siły roboczej nad jej popytem. Skutkiem tego wzrost plac jest hamowany a wartość dodatkowa i zyski utrzymywane są na dodatnim poziomie. • Stały spadek stopy zysku. W równaniu P = S’(1-Q) jeśli założymy, że stopa wartości dodatkowej nie zmienia się w czasie, każdy wzrost składu organicznego kapitału wyrazi się w spadku stopy zysku. Organiczny skład kapitału będzie wzrastał wraz z rozwojem technologicznym, który ma prowadzić do większej produkcyjności. Rozwój technologiczny wymusza bowiem wzrost nakładów kapitału stałego i spadek udziały kapitału zmiennego (kosztów pracowniczych) w P. • Teoria kryzysów ekonomicznych. Periodyczne recesje stanowią przejaw sprzeczności tkwiących w systemie pomiędzy siłami wytwórczymi i stosunkami produkcji. Odrzucał prawo Saya i uważał, że możliwa jest permanentna nadprodukcja. To prowadzi do problemu alokacji zasobów. Marks twierdził, że system jest nie jest zdolny do ich sprawnego dokonywania. Niesprawna alokacji produktów w danej gałęzi przemysłu może rozprzestrzenić się na całą gospodarkę (kryzys dysproporcjonalności) • Wraz z rozwojem gospodarczym siły konkurencyjne słabną i wzrastają siły monopolu. To prowadzi do wzrostu koncentracji kapitału. Konkurencja między większymi przedsiębiorstwami doprowadzi do wyeliminowania z rynku mniejszych. Tworzą się monopole i oligopole. • Postępujące zubożenie proletariatu. Jest efektem stałej tendencji do zwiększania stopy zysku poprzez technologie, która zastępuje pracę. • Powyższe musi prowadzić do napięć które doprowadzą do rewolucji społecznej i zmiany własności środków produkcji. Filozofia, ekonomia i metoda Karola Marksa

10. Filozofia społeczna- rozwój społeczeństwa • Marks, podobnie jak Ricardo i Malthus tworzy prognozy dotyczące rozwoju gospodarczego (długoterminowy spadek zysków przedsiębiorstw, rozwój technologiczny, ubożenie proletariatu). Nie ogranicza się wyłącznie do sytuacji gospodarczej. Tworzy długoterminową wizję rozwoju społecznego. • Środki produkcji kształtują naszą świadomość i prowadzą do wytworzenia określonej ideologii – nadbudowy ideologicznej. Zasadniczo jest ona dostosowana do danego etapu rozwoju środków produkcji. W stanie pierwotnym nadbudowa nie jest niezbędna – całość produkcji jest konsumowana przez producenta – gospodarka naturalna. • Społeczeństwo pierwotne przechodzi następnie do kolejnych etapów – pierwszy społeczny podział pracy – pierwsza akumulacji dóbr (ziemi rolnej) – społeczeństwo niewolnicze – społeczeństwo feudalne - druga akumulacja dóbr (kapitał produkcyjny) – rewolucja burżuazyjna - społeczeństwo kapitalistyczne – rewolucja proletariatu – zmiana własności środków produkcji - socjalizm i komunizm. • Rewolucje są koniecznym elementem przejścia pomiędzy etapami. Marks zasadniczo odrzuca inżynierię społeczną – zmiany społeczne są wynikiem rozwoju środków produkcji a nie elementem świadomej działalności człowieka (W tym kontekście jego aktywna działalność polityczna pozostaje w sprzeczności). • Komunizm stanowi w tej propozycji swoisty koniec historii – człowiek wolny od pracy przymusowej realizuje wyłącznie tą pracę które prowadzi do jego ostatecznej samorealizacji – kończy się alienacja. Filozofia, ekonomia i metoda Karola Marksa

11. Krytyka: Wewnętrzna niespójności teorii • Teoria wartości oparta na pracy ma ogromny problem z ujęciem w niej pracy o różnych kwalifikacjach, którą cechuje się rożną produkcyjnością. Marks rozwiązał to poprzez pojęcie pracę abstrakcyjną i sprowadzenie każdej pracy do wspólnego mianownika. Jeśli jednak pracownicy stają się bardziej produkcyjni poprzez podnoszenie swoich kwalifikacji to stopa zysku kapitalisty rośnie pomimo że wszystkie elementy równania pozostają niezmienione. • Istotny założeniem całej teorii jest stała stopa wartości dodatkowej oraz stała stopa zysku dla wszystkich przedsiębiorstw wymuszona konkurencją. Takie założenie powoduje jednak że organiczny skład kapitału też musi być stały. (z równania P=S’(1-Q)). To zaś byłoby sprzeczne z koncepcją rozwoju technologicznego, spadającego udziału V w Q oraz spadających zysków. • Trudności te znane są pod nazwą problemu transformacji • Krytyka taka pojawiła się bardzo wcześniej – 1898 – V.K. Dimitriev, 1906 Ladislaus von Bortkiewicz. • 1961 – N. Okishio przeprowadził dowód twierdzenia że, w przypadku kapitalistów dążących do redukcji kosztów i przy stałych wynagrodzeniach realnych stopa zysku musi rosnąć. • Inny zarzut. W równaniu P=S’(1-Q) to czy P będzie stale spadać zależy od tępa zmian S’ i Q. A to nie są kwestie teoretyczne ale empiryczne. • Spornym jest na ile błędy w ekonomii marksowskiej przekładają się na jego filozofie społeczną i predykcje Filozofia, ekonomia i metoda Karola Marksa

12. Krytyka: Sprzeczność z danymi doświadczenia • 1842 – 1824 • Angielski ekonomista. Zbudował podstawy współczesnej ekonomii – do dzisiaj wykładane. • W latach 1870 – 79 analizuje przyczyny niskich płac w przemyśle. Obserwuje, że przeciwnie do tezy Marksa, iż długoterminowe płace dążyć będą do poziomu minimum egzystencji, niezależnie od kwalifikacji robotników, płace są bardzo zróżnicowane. Wykwalifikowani pracownicy zarabiają 2 – 4 krotnie więcej od niewykwalifikowanych. • W analizie przemysłu zastosował metodę bezpośredniej obserwacji i wywiadu, która uzupełniała tradycyjne analizy teoretyczne, historyczne i statystyczne. Obserwacja była konieczna do weryfikacji hipotez. I am greedy for facts. (Marks nigdy nie odwiedził żadnej fabryki!) • Skutkiem tych obserwacji jest zupełnie inna wizja przedsiębiorstwa – to organizm który ewoluuje konkurując o klientów lub pracowników aby przetrwać na rynku. • Twierdzi, że kapitaliści gotowi są płacić więcej za kwalifikacje, ze względu na fakt, że tacy pracownicy w większym stopniu przyczyniają się do ich wyników finansowych i ich liczba jest ograniczona. Jest to teza całkowicie sprzeczna z Marksem. Płace kształtuje bowiem nie tylko podaż i „rezerwowa armia bezrobotnych” ale także popyt. • Zjawisko to określa mianem „produktywności”, które jest silnie związana z postępem technologicznym, edukacją i lepszą organizacją pracy. Wraz ze wzrostem produktywności mogą rosnąć także i płace. • Ekonomiczną funkcją przedsiębiorstwa na konkurencyjnym rynku jest nie tylko zapewnianie dochodu dla właścicieli ale także tworzenie lepszych standardów życia dla klientów i pracowników. Dokonuje się to poprzez produkowanie coraz większej ilości, coraz tańszych dóbr z zaangażowaniem coraz mniejszych zasobów., co z kolei wymuszone jest przez nieustanną presje konkurencyjną. • Różnicowanie się płac ze względu na kwalifikacje powoduje z kolei mobilność społeczną pionową. Robotnicy dążą do wyższych zarobków i podwyższają swoje kwalifikacje. To ogranicza biedę, redukuje napięcia społeczne i w dłuższej perspektywie likwiduje podziały klasowe. • Społeczeństwo otwarte na takie ewolucyjne zmiany społeczne nie degraduje się, jak zapowiadał to Marks, ale edukuje i doskonali moralnie (USA). Filozofia, ekonomia i metoda Karola Marksa

13. Krytyka: Droga do zniewolenia • Austriacki ekonomista i filozof ze szkoły Mengera i von Misesa. Ojciec współczesnego liberalizmu politycznego. • W latach politycznego i ekonomicznego ‘wygnania’ w okresie II wojny światowej, tworzy najbardziej ostrą i trafna krytykę ustrojów totalitarnych, twierdzą, że ich źródło tkwi w skądiną szczytnych i chwytliwych ideach ekonomicznych socjalizmu. • Jego główne ostrze krytyki skierowane jest przeciwko „kolektywizmowi” – jest to prosta konsekwencja realizacji postulatu „produkcji dla użyteczności” a nie dla zysku – czyli postulatu który legł u podstaw rewolucji proletariatu u Marksa i miał stać się podstawą organizacji społeczeństwa socjalistycznego i komunistycznego. • Tak rozumiany kolektywizm prowadzi nieuchronnie do problemu alokacji zasobów i rozwiązuje go poprzez „gospodarkę planową” – gospodarkę centralnie sterowaną przez grupę planistów podejmujących świadome decyzję komu, ile i gdzie. • Centralne rozwiązanie problemu planowania (alokacji zasobów) zdaniem Hayeka nie jest możliwe. Na poparcie tej tezy proponuje złożoną filozofię społeczną i epistemologię. • Próby takiego planowania wymagają arbitralnego określenia celów (w tym także moralnych) przez grupę planistów. Tym samym jedne moralne wybory muszą przeważać nad innymi. • Niezależnie od tego, że system takie jest gospodarczo nieefektywny, prowadzi on nieuchronnie do zwiększania władzy politycznej planistów a ograniczania swobód obywateli. Niegospodarni muszą być dyscyplinowanie poprze przymus państwowy: „Podczas gdy ostatnią instancją gospodarki konkurencyjnej jest komornik, to ostateczną sankcją gospodarki planowej jest kat.” Filozofia, ekonomia i metoda Karola Marksa