Türk Dili I

1. Türk Dili I Bölüm - 9

2. Bölüm - 9 Noktalama İşaretleri Okumayı ve anlamayı daha kolay hale getirmek, duygu ve düşünceleri daha belirgin bir şekilde ifade etmek, cümlenin yapısını ve duraklama noktalarıyla sözün vurgu ve ton gibi özelliklerini belirtmek için kullanılan işaretlere noktalama işaretleri denir. Türk Dili - I

3. 9. Noktalama İşaretleri ve Uygulaması9.1. Noktalama İşaretleri • Okumayı ve anlamayı daha kolay hale getirmek, duygu ve düşünceleri daha belirgin bir şekilde ifade etmek, cümlenin yapısını ve duraklama noktalarıyla sözün vurgu ve ton gibi özelliklerini belirtmek için kullanılan işaretlere noktalama işaretleri denir. Türk Dili - I

4. Nokta ( . ) • 1. Tamamlanmış cümlelerin sonuna konur: Çivit gibi mavi göğün sarı toprağa değen uçlarından güneşin ulvi dalgaları köyü kıpkızıl sarmıştı. • (Halide Edip Adıvar) • 2. Kısaltmaların sonuna konur: Prof., tic. (ticaret), Cad., T. (Türkçe), Fr. (Fransızca), Arş. Gör. (araştırma görevlisi) • 3. Sayılardan sonra sıra bildirmek için kullanılır: 4. (dördüncü), 8. (sekizinci) kat, 20. Sokak, III. Selim • 4. Tarihlerin yazılışında kullanılır: 29.09.1985, 29.X.1923 • 5. Saat ve dakika gösteren sayıları birbirinden ayırmada kullanılır: Otobüs 09.15’te hareket etti. • 6. Bibliyoğrafik künyelerin sonuna konur: Ahmet BicanErcilasun, Türk Dili Tarihi, İstanbul: Akçağ Yayınları, 2006. • 7. Matematikte çarpma işareti olarak kullanılır: 6.4=24 • 8. Beş ve beşten çok rakamlı sayılar sondan sayılmak üzere üçlü gruplara ayrılır ve araya nokta konur: 856.748, 68.222.457 Türk Dili - I

5. Virgül ( , ) • 1. Birbiri ardınca sıralanan eş görevli kelime ve kelime grupları arasına konur: • Senede yüz yirmi bin kilo soğan, on beş bin kilo bakla, seksen bin kavun, bir o kadar karpuz, buğday ve mısır veren adada incir fidanı niçin yetiştirilmesin? • (Kenan Hulusi Koray, İncir Fidanları) • 2. Sıralı cümleleri birbirinden ayırmak için kullanılır: • Abbas sabahları, talim saatinden bir saat evvel, beni uyandırır, leğeni ibriği getirir, elime su döker, sonra kahveyi pişirirdi. • (Cahit Sıtkı Tarancı, Abbas) • 3. Cümlede özel olarak vurgulanması gereken ögelerden sonra konur: • Binaenaleyh, biz her vasıtadan, yalnız ve ancak, bir noktainazardan istifade ederiz. • (Atatürk) • 4. Uzun cümlelerde yüklemden uzak düşmüş olan ögeleri belirtmek için konur: Türk Dili - I

6. Saniye Hanımefendi, merdivenlerde oğlunun ayak seslerini duyar duymaz, hasretlisini karşılamaya atılan bir genç kadın gibi, koltuğundan fırlamış ve ona kapıyı kendi eliyle açmaya gelmişti. • 5. Cümle içinde ara sözleri ve ara cümleleri ayırmak için konur: • Şimdi, efendiler, müsaade buyurursanız, size bir sual sorayım. • 6. Anlama güç kazandırmak için tekrarlanan kelimeler arasına konur: • Bir merhamettir yanan, daracık odaların • İsli lambalarında, isli lambalarında • Gizli bir akis kalmış gelip geçen her yüzden • Küflü aynalarında, küflü aynalarında • (Necip Fazıl Kısakürek) • 7. Tırnak içinde olmayan alıntı cümlelerden sonar konur: • Merhaba Tahsin Efendi, dedim. • (Ahmet Hamdi Tanpınar, Erzurumlu Tahsin) Türk Dili - I

7. 8. Kendisinden sonraki cümleye bağlı olarak ret, kabul ve teşvik bildiren hayır, yok, yoo, evet, peki, pekâlâ, tamam, olur, hayhay, baş üstüne, öyle, haydi, elbette gibi kelimelerden sonar konur: • Tamam, sen nasıl istersen… • Elbette, ben de geliyorum. • 9. Bir kelimenin kendisinden sonra gelen kelime veya kelime gruplarıyla yapı ve anlam bakımından bağlantısı olmadığını göstermek için kullanılır: • Yaşlı, adama bağırmaya başladı. • Yaşlı adama bağırmaya başladı. • 10. Hitap için kullanılan kelimelerden sonra konur: • Sayın Vali, • Sevgili Anneciğim, • 11. Sayıların yazılışında, kesirleri ayırmak için konur: • 21,6 (yirmi bir tan onda altı) • 1,9 (bir tam onda dokuz) • 12. Bibliyografik künyelerde yazar, eser, basım evi vb. maddelerden sonra konur: • Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil 1, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1987. Türk Dili - I

8. Noktalı virgül ( ; ) • 1. Cümle içinde virgüllerle ayrılmış tür veya takımları birbirinden ayırmak için konur: • -an/-en, -ası/-esi, -dık/-dik sıfatfiil ekleri; -mak/-mek, -ma/-me, -ış/-iş isimfiil ekleridir. • Pazardan elma, armut, muz; kabak, pırasa, ıspanak aldım. • 2. Ögeleri arasında virgül bulunan sıralı cümleleri birbirinden ayırmak için konur: • Kel ölür, sırma saçlı olur; kör ölür, badem gözlü olur. Türk Dili - I

9. İki nokta ( : ) • 1. Kendisinden sonra örnek verilecek, açıklama yapılacak cümlenin sonuna konur: • Göz kökünden türeyen kelimelere örnek verelim: gözlük, gözlükçü, gözlem… • 2. Edebî eserlerdeki karşılıklı konuşmalarda, konuşma bölümünden önce konur: • Bir aralık koltukta oturan, kanepede yatandan sordu: • - Sen Hamit’i nasıl bulursun? dedi. • - Hangi Hamit’i? • (Memduh Şevket Esendal, Hamit İçin Bir Yazı) • 3. Alıntı yapılan cümlelerden önce konur. • Necip Fazıl bir şiirinde tabutu şöyle anlatır: • “Tahtadan yapılmış bir uzun kutu • Baş tarafı geniş, ayakucu dar.” • 4. İnternet adreslerinde kullanılır: http://www.cumhuriyet.edu.tr • 5. Matematikte bölme işareti olarak kullanılır: 50:5=10 Türk Dili - I

10. Üç nokta ( ... ) • 1. Tamamlanmamış cümlelerin sonuna konur: • İçim öyle dolu, öyle dolu ki… • 2. Kaba sayıldığı için veya bir başka sebepten ötürü açıklanmak istenmeyen kelime ve bölümlerin yerine konur: • O konuşmada … Bey’in de lafı edildi. • Abdalın yağı çok olursa gâh borusuna çalar, gâh g…ne. • 3. Sözün bir yerde kesilerek geri kalan bölümün okuyucunun muhayyilesine bırakıldığını göstermek veya ifadeye güç katmak için konur: • Teselli edemiyor beni ne gül ne bahar… • Şu öksüzlük acısı derin… çok derin anne, • En sonra işte çıktı söylediklerin anne… • (Ömer Bedrettin Uşaklı) Türk Dili - I

11. 4. Karşılıklı konuşmalarda, yeterli olmayan, eksik bırakılan cevaplarda kullanılır: • — Ne oldu? Nasıl oldu? • — Düştüm. • — Nasıl düştünüz? • — Düştüm, acıyor. • — Çok mu fena? • — … • (Bektaş Ağaoğlu) Türk Dili - I

12. Soru işareti ( ? ) • 1. Soru bildiren cümle veya sözlerin sonuna konur: • Şakaklarıma kar mı yağdı ne var? • Benim mi Allah’ım bu çizgili yüz? • Ya gözler altındaki mor halkalar? • Neden böyle düşman görünürsünüz, • Yıllar yılı dost bildiğim aynalar? • (Cahit Sıtkı Tarancı) • 2. Bilinmeyen yer, tarih veya şüpheyle karşılanan, kesin olmayan bilgilerin verildiği durumlarda kullanılır: • Asıl adı Yusuf Sinan olan Şeyhi (?-1429) Kütahyalıdır. • Yunus Emre’nin mezarının halk inanışına göre Sarıköy’de (?) olduğu kabul edilir Türk Dili - I

13. Ünlem işareti ( ! ) • 1. Sevinç, kıvanç, acı, korku, şaşma gibi duyguları anlatan cümlelerin sonuna konur: • Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen Alsancak • Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. • O benim milletimin yıldızıdır parlayacak! • O benimdir, o benim milletimindir ancak! • (Mehmet Akif Ersoy) • 2. Seslenme, hitap ve uyarı sözlerinden sonra konur: • Zengin renklerini ufkuma dök, ey bahar! • (Ahmet Muhip Dıranas) • Seni bir daha buralarda görmeyeyim! • Garson! • 3. Bir söze alay, kinaye veya küçümseme anlamı kazandırmak için ayraç içinde ünlem işareti kullanılır: • Saçlarınız çok güzel (!) olmuş. • Yemekleri o kadar lezzetliydi ki parmaklarımızı yedik (!) Türk Dili - I

14. Kısa çizgi ( - ) • 1. Satıra sığmayan kelimeler bölünürken satır sonuna konur: • ……………………………………………………….be- • nim………………………………………………….gel- • diği…………………………………………………….. • 2. Ara sözleri ve ara cümleleri ayırmak için kullanılır: • Hayatımdaki en önemli adamı -babamı- asla unutamıyordum. • 3. Dil bilgisinde ek ve kökleri birbirinden ayırmak için kullanılır: • bir-le-ş-tir-mek • sev-i-nç • 4. Kelimeler arasında “-den... -a, ve, ile, ila, arasında” anlamlarını vermek üzere kullanılır: • Sivas-Ankara karayolu. • Hami-Sami dilleri. Türk Dili - I

15. Uzun çizgi ( – ) • Yazıda satır başına alınan konuşmaları göstermek için kullanılır. Buna konuşma çizgisi de denir. • –Ne zaman bitecek şu Allah’ın belası ayın boyaması? • –Anlamadık, kesin bir şey söylemiyor. • –Kaç gündür çalışıyor bu adam? • –Bir aydır efendim. • (Sevgi Soysal, Ay'ı Boyamak) Türk Dili - I

16. Eğik çizgi ( / ) • 1. Şiirlerden yapılan alıntılarda, mısraların yan yana yazılması gereken durumlarda mısraları belirlemek için kullanılır: • Geceleyin bir ses böler uykumu/ İçim ürpermeyle dolar: –Nerdesin? • (Ahmet Kutsi Tecer) • 2. Adres yazarken kullanılır: • Kemalöz Mah. Çiğdem Sok., 20/1 UŞAK • 3. Dil bilgisinde eklerin farklı şekillerini göstermek için kullanılır: • -ı /-i, -dık / -dik, -malı / -meli Türk Dili - I

17. Tırnak işareti (" ") •  1. Başka bir kimseden veya yazıdan olduğu gibi aktarılan sözler tırnak içine alınır: • Necip Fazıl bir şiirinde tabutu şöyle anlatır: • "Tahtadan yapılmış bir uzun kutu, • Baş tarafı geniş, ayakucu dar • Çakanlar bilir ki bu boş tabutu • Yarın kendileri dolduracaklar" • 2. Özel olarak belirtilmek istenen sözler tırnak içine alınır: • Bu aralar karşına hep "kültürlü" insanlar çıkıyordu. • 3. Cümle içinde geçen kitap ve yazı adlarının başlıkları tırnak içine alınır. • Talat Tekin’in "Orhon Türkçesi Grameri" adlı eseri çok yararlı bir kaynaktır. Türk Dili - I

18. Tek Tırnak İşareti ( ' ' ) • Tırnak içinde verilen ve yeniden tırnağa alınması gereken bir sözü belirtmek için kullanılır: • Babam her zaman: "Necip Fazıl’ın ‘Çile’sini okumadan edebiyatçı olunmaz" derdi. Türk Dili - I

19. Yay Ayraç ( ( ) ) • 1. Cümlenin yapısıyla doğrudan ilgili olmayan açıklamalar için kullanılır: • Timurtaş sağlığında çeşitli gazete ve dergilerde yayınlanmış olan bu makalelerinden dil ile ilgili olanların bir kısmını Türkçemiz ve Uydurmacılık (İstanbul 1977), üniversite reformu ile ilgili görüşleri ihtiva edenlerinden bazılarını da Milli Üniversite ve Reform (İstanbul 1972) adı altında bir araya getirmiş ve neşretmişti. • 2. Tiyatro eserlerinde konuşanın hareketlerini, durumunu açıklamak ve göstermek için kullanılır: • (YÜZBAŞI bir iskemlede oturur WOYZECK onu tıraş eder.) • YÜZBAŞI: Yavaş, Woyzeck, yavaş! Her şey sırayla. Başımı döndürüyorsun. Bu kadar erken bitirirsen bugün geri kalan on dakikayı ne yaparım sonra ben? Woyzeck, düşün: daha yaşanacak otuz güzel yılın var, otuz yıl! Üç yüz altmış ay eder bu! Günler! Saatler! Dakikalar! Bütün bu koca zamanı ne yaparsın sonra? Kendini ayarla, Woyzeck! • WOYZECK: Evet yüzbaşım. • (GeorgBuchner) Türk Dili - I

20. 3. Alıntıların aktarıldığı eseri veya yazarı göstermek için kullanılır: • Ne zaman seni düşünsem • Bir ceylan su içmeye iner • Çayırları büyürken görürüm. • (İlhan Berk) • 4. Bir yazının maddelerini gösteren rakam ve harflerden sonra kapama ayracı konur: • I) 1) A) a) i) • II) 2) B) b) ii) Türk Dili - I

21. Köşeli Ayraç ( [ ] ) • 1. Ayraç içinde ayraç kullanılması gereken durumlarda yay ayraçtan önce köşeli ayraç kullanılır: • I Süleyman [Kanuni Sultan Süleyman (1494-1566)] Osmanlı Devletinin onuncu  padişahıdır. • 2. Bibliyografik künyelere ilişkin bazı ayrıntıları göstermek için kullanılır: • Yakup Kadri [Karaosmanoğlu], Kiralık Konak, 1928. Türk Dili - I

22. Kesme İşareti ( ' ) • 1. Özel adlara getirilen durum, iyelik ve bildirme eklerini ayırmak için konur: • Kişi adları soyadları ve takma adlar: Mustafa Kemal Atatürk’e, Halit Ziya Uşaklıgil’in, Esra’dır… • Millet, boy, kavim adları: Türk’üm, Alman’sınız… • Devlet isimleri: Türkiye Cumhuriyeti’nden… • Din ve mitoloji ile ilgili özel isimler: Allah’ım, Tanrı’ya, Hades’tir, Zeus’un… • Coğrafyayla ilgili yer adları (kıta, deniz, nehir, göl, dağ, boğaz, geçit, yayla; ülke, bölge, il, ilçe, köy, semt, bulvar, cadde, sokak): Karadeniz’in, Ağrı Dağı’ndan, Atatürk Bulvarı… • Gök bilimiyle ilgili isimler: Küçükayı’da, Merkür’ün… • Saray, köşk, han, kale, köprü, anıt vb. isimler: Dolmabahçe Sarayı’na, Tonyukuk Anıtı’dır… Türk Dili - I

23. Kitap, dergi, gazete ve sanat eseri adları: Nobel Ödülü’nü, Cumhuriyet’te, Kiralık Konak’ın… • Hayvanlara verilen özel isimler: Tekir’in, Karabaş’ın, Minnoş’a… • Kanun, tüzük, yönetmelik, yönerge ve genelge adları: Yükseköğretim Kanunu’nda… • 2. Kişi adlarından sonra gelen saygı sözlerine getirilen ekler kesmeyle ayrılır: • Mustafa Kemal Paşa’ya, Ayşe Hanım’a, Akif Bey’den, Selim Beyefendi’nin… • 3. Kısaltmalara getirilen ekleri ayırmada kullanılır: • AB’nin, TDK’nin, TV’ye, THY’nin, NATO’ya… • 4. Sayılara getirilen ekleri ayırmak için konur: • 1985’te, 5’inci bölüm, 2’nci ders… • 5. Bir harf veya ekten sonra gelen ekleri ayırmak için kullanılır: e’lerini’yedönüşmesi • 6. Seslerin vezin dolayısıyla şiirde veya konuşma sırasında düştüğünü göstermek için konur: • Karac’oğlan, n’eylesin, varm’ola… Türk Dili - I

24. 9.2. Noktalama İşaretleriyle İlgili Uyarılar • ►Saat ve dakika sayılarını ayırmak için iki nokta işareti kesinlikle kullanılmaz. • 08:30 (yanlış) • 08.30 (doğru) • ►İkilemelerde kelimeler arasına herhangi bir işaret konmaz. • ►Metin içinde ve, veya, yahut bağlaçlarından önce de sonra da virgül konmaz. • ►İki nokta üst üste şeklinde bir adlandırma yanlıştır. • ►Üç nokta yerine iki nokta veya daha çok nokta kullanılmaz. • ►mı / mi eki -ınca / -ince anlamında zarf-fiil işleviyle kullanıldığı zaman soru işareti kullanılmaz: Sabah oldu mu caddeler şenlenmeye başlar. • ►Soru ifadesi taşıyan sıralı ve bağlı cümlelerde soru işareti en sona konur: Türk Dili - I

25. ►Konuşmalar tırnak içinde verildiği zaman uzun çizgi kullanılmaz. • ►Aynen alınmayan söz ve yazılar tırnak içine alınmaz. • ►Özel olarak belirtilmek istenen sözler tırnak içine alınmadan koyu yazılarak veya altı çizilerek de gösterilebilir: • ►Sonunda p, ç, t, k harflerinden biri olan özel isimlere getirilen eklerdeki son ses tonlu olarak söylenir: • Sinop’u (yazılış) Sinobu (söyleyiş) • ►Özel adlar için ayraç içinde yapılan açıklamada kesme işareti ayraçtan sonra konur, ama cins isim için ayraç içinde yapılan açıklamadan sonra kesme işareti kullanılmaz. • II. Osman (Genç Osman)’ın doğum tarihi 3 Kasım 1604’tür. • Zarffiiller (ulaçlar)ın ekleri oldukça fazladır. • ►Kurum ve kuruluş adlarından sonra gelen ekler ayrılmaz: • Türk Dil Kurumundan, Uşak Üniversitesi Rektörlüğüne. Türk Dili - I

26. ►Akım, çağ ve dönem adlarına getirilen ekler ayrılmaz: • Eski Çağın, Millî Edebiyat Akımının. • ►Özel adlar yerine kullanılan “o” zamiri cümle içinde büyük harfle yazılmaz ve kendisinden sonra gelen ekler kesme işaretiyle ayrılmaz. Yabancı özel adlar dışındaki özel adlara getirilen yapım ekleri ve çokluk eki kesmeyle ayrılmaz: • Türklük, Ahmetler, Avrupalı, Konyalı, Kayserili. • ►Özel adlara getirilen ve kesme işaretiyle ayrılan ek, satır sonuna denk geliyorsa sadece kesme işareti kullanılır. • ………………………………………………Atatürk' • e……………………………………………………… • ►Gelenekleşmiş olan T.C. (Türkiye Cumhuriyeti) ve T. (Türkçe) kısaltmalarının dışında büyük harfle yapılan kısaltmalarda nokta kullanılmaz. • ►Büyük harflerle yapılan kısaltmalara getirilen eklerde kısaltmanın son harfinin okunuşu esas alınır: • BM’ye, TTK'de, TRT’nin, TV'den, TL’ye. Türk Dili - I

27. ►Ancak kısaltması büyük harfle yapıldığı hâlde bir kelime gibi okunan kısaltmalara getirilen eklerde kısaltmanın okunuşu esas alınır: • ASELSAN'da, BOTAŞ'ın, NATO'dan, UNESCO'ya. • ►Sonunda nokta bulunan kısaltmalar kesmeyle ayrılmaz. Bu tür kısaltmalarda ek, noktadan sonra ve kelimenin okunuşuna uygun olarak yazılır: • vb.leri, mad.si, Alm.dan. Türk Dili - I

28. 9.3. Kısaltmalar • Kuruluş, kitap, dergi ve yön adlarının kısaltmaları genellikle her kelimenin ilk harfinin büyük olarak yazılmasıyla yapılır: • TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi) • TTK (Türk Tarih Kurumu) • TK (Türk Kültürü) • KD (kuzeydoğu) • SGK (Sosyal Güvenlik Kurumu) • Elementlerin ve ölçülerin uluslararası kısaltmaları kabul edilmiştir: • P (fosfor) • Ca (kalsiyum) • He (helyum) • cm (santimetre) • l (litre) • kg (kilogram) Türk Dili - I

29. Kuruluş, kitap, dergi ve yön adlarıyla element ve ölçülerin dışında kalan kelime veya kelime gruplarının kısaltılmasında, ilk harfle birlikte kelimeyi oluşturan temel harfler dikkate alınır. Kısaltılan kelime veya kelime grubu; özel ad, unvan veya rütbe ise ilk harf büyük; cins ismi ise ilk harf küçük olur: • Alm. (Almanca) • Yzb. (Yüzbaşı) • ant. (antropoloji) • sf. (sıfat) • age (adı geçen eser) Türk Dili - I