T.K.B. A.Ş ENERJİ YATIRIMLARINDA RİSK VE YÖNETİMİ

1. T.K.B. A.ŞENERJİ YATIRIMLARINDA RİSK VE YÖNETİMİ FARUK DAĞLI

2. ABSTRAK İster fosil kaynaklı ister yeşil olsun, enerji yatırımları genelde hem büyük olmaları hem de çoğunun önemli derecede tabiata ve insana bağlı olmaları nedeni ile ciddi riskler taşımaktadır. Bu riskler projelendirme safhasında başlar, inşaat yapımında, makine-teknoloji-kapasite seçiminde ve işletme safhasında devam eder. Risklerin kaynakları doğa, enerjinin türü, yatırımcının yönetim anlayışı, kredilendirme şartları, çevresel ve sosyal sınırlamalar ve tepkiler, piyasa ve teknoloji olarak gruplandırılabilir. Çevresel ve sosyal risklere en çok maruz kalabilecek enerji türleri fosil yakıt kullanan, yeşil enerji dışındakiler olacaktır. Her enerji türü kendi niteliklerinden kaynaklanan risklere maruz kalırlar. Ayrıca, son zamanlarda gittikçe artan bir şekilde yeşil enerji diğer türlere göre desteklenmektedir; buda diğer türler için ayrı bir risk olarak ele alınmalıdır. Ancak fosil enerji kaynakları bugün dünyadaki toplam enerji arzının en büyük kısmını oluşturmaktadır. Bu durumun 21. Yüzyılın ortaların kadarda süreceği tahmin edilmektedir. Doğadan kaynaklanan riskler; su, rüzgâr, jeotermal gibi kaynakları kullanan enerji üretim tesisleri için söz konusudur. Bu kaynaklar doğaya bağlıdır ve doğada sürprizlerle doludur. Kaynak olarak gaz, petrol, kömür kullananlar paralarını ödedikleri sürece bunları rahatça bulabilirler. Yatırımcının verdiği kararlardan kaynaklanan riskler her tür enerji yatırımın her safhasında söz konusudur. Özellikle stratejik hatalar çok ciddi maddi ve manevi hasarlara yol açar. Kredi riski konusunda; uygun bir kredi bulmak kadar işin tabiatını dikkate alan bir sözleşme yapmak da önemlidir. Bu gün belki yok ama ileride enerji piyasasında vadeli işlemler, takaslama (clearing) ve benzeri işlemlere ihtiyaç olabilecektir. Tabiata fazlaca bağlı olan enerji kaynaklarının risk değerlendirilmesinde ‘’güvenilir enerji’’ ve ‘’ortalama enerji’’ kavramlarının çok iyi anlaşılması gerekir.

3. Çevresel ve sosyal sınırlamalarda kaynaklanan riskler günümüzde çok popüler olup kamuoyunun en çok aşina olduğu konulardandır. Piyasa riski; enerjinin ve kullandıkları kaynakların fiyatlarındaki dalgalanmalardan kaynaklanmaktadır. Ancak bu piyasa, tam rekabet şartlarının olduğu bir piyasa değildir ve olmayacaktır da. Düzenlenen bir piyasadır. Karbon piyasası, yeşil enerji konularına yapılan destekler bu piyasanın oluşmasında çok önemli rol oynamaktadır. Teknoloji riski; hem aynı türden hem de farklı türden enerji üretim tesisleri için söz konusudur. Daha iyi teknolojiyi geliştirenler ya da seçenler diğerlerine karşı önemli bir rekabet silahı elde etmiş olurlar. Bazı türlere; meselâ güneş enerji konusuna yoğun bir biçimde beyin gücü ve para tahsis edilmektedir. Bu da bu türün önünü açacaktır. Ayrıca enerjinin etkin kullanımı konusu da maliyeti düşürmesi ve çevreye olan zararı azaltması açısından önemli bir husustur. Bir enerji firması, sıralanan risklerin herhangi bir birleşimini bünyesinde barındırabilir. Yukarıda ifade edilen hususlardan dolayı enerji sektöründe ciddi risk analizleri ve yönetiminin gerektiği açıkça ortadadır.

4. SUMMARY Risk is a very wide concept spanning into ever aspect of life. Our framework is energy investments and its risks. In this study, related risks in energy are described. Then, ways of handling and manipulating the energy investment risks are explained. Main context is the risks related to firms investing in energy. We do not deal with investors trading in stock markets, funds and derivatives exchange. Although risk and insurance are closely related each other, we did not included insurance of energy investments in this study. But techniques and arguments used here might have being exploited by insurance companies. It is possible to classify and describe risks in different ways depending on the purposes of your study. For convenience of the situation of firms investing in energy sector; risks start in project phase and continue in implementation and operation phases. To analyze and handle these risks, first of all we have to identify their sources. Then it will be possible to treat and manage risks.

5. GİRİŞ • Enerji, zamanımızın en önemli konularının başında gelir. Enerji dediğiniz zaman akan sular durur.. Çok büyük kazançların ve kayıpların olduğu; uğruna hükümetlerin yıkıldığı, savaşların, ihtilâlların, istilâların yapıldığı bir sektördür. • İster fosil kaynaklı ister yeşil olsun, enerji yatırımları, genelde hem büyük olmaları hem de çoğunun önemli derecede tabiata ve insana bağlı olmaları nedeni ile ciddi riskler taşımaktadır. Bu riskler projelendirme safhasında başlar, inşaat yapımında, makine-teknoloji-kapasite seçiminde, montaj ve işletme safhalarında devam eder. • Risklerin kaynakları doğa, enerjinin türü, yatırımcının yönetim anlayışı, kredilendirme şartları, çevresel ve sosyal sınırlamalar, piyasa ve teknoloji olarak gruplandırılabilir. • Yatırımcı, gönüllü olarak risk alan kimsedir. Fırsatları değerlendirebilmek için risklerin iyi analiz edilmesi gereklidir. Hayat bir risktir. Ancak risk engellenebilen, azaltılabilen ve yönetilebilen bir şeydir. Ölüm risk değildir; çünkü bütün canlılar ölecektir ve bu engellenemez. Meselâ, trafik kurallarına uyarak kaza riskini engelleyebilir ya da hafifletebilirsiniz. Riske karşı bir şeyler yapabilmek için önce riskin analizini yapmak gerekir. • Risk analizi,amaçlara ulaşmakiçin tehlikelerin, tehditlerin ve belirsizliklerin sistematik olarak mahiyetlerinin araştırılıp belirlenmesi ve değerlendirilmesi olarak tanımlanabilir. Daha sonra söz konusu projenin olası tehditlere karşı kırılganlıklarını ortadan kaldırmak, hafifletmek ya da kontrol altına almak amacı ile rasyonel ve makul stratejiler geliştirmek gerekmektedir. • Risk analizi, tehlikelerin olma ihtimaline karşı önleyici tedbirlerin tanımlanmasına yardımcı olur. Ayrıca rekabetçi bir ortam içinde rakiplere karşı alınacak tedbirler, karşı aksiyon ve operasyon planları yaparak stratejiler geliştirmek gerekir.

6. Riskin Matematik Ölçümü • Riskler hem kalitatif hem de kantitatif olarak değerlendirilebilirler. Kantitatif değerlendirmede trend analizi, regresyon, standart sapma gibi yöntemlerden yararlanılır. Biz burada özellikle standart sapma üzerinde duracağız ve tabiata bağlı olan HES projelerinde biraz detaya gireceğiz. • Riskin matematik olarak ölçümü ‘standart sapma’ formülü ile yapılmaktadır. • ‘Standart Sapma’ belirli bir şeye ait değişken bir özelliğin, bu özelliğin ortalama değeri etrafında saçılma-yayılma ölçüsüdür. Buna örnek verilirse; bir nehrin debisi (birim zamanda nehirden akan su miktarı) yıllar, aylar ve günler itibarı ile değişir. Bu değişen debi değerlerinin ortalama debi etrafında saçılması standart sapma ile hesaplanır. Standart sapması daha büyük olan proje; küçük olana göre daha risklidir. • Benzer şekilde rüzgârın ve güneşin yılda kaç gün ve ne miktarda olduğu da değişkenlik gösterir. Bu değişkenlikler de riski gündeme getirir. Meselâ, hidroelektrik santrallerde ilgili akarsuyun en az son 20–30 yıla ait her aya isabet eden ortalama debileri hesaplanır. Aylık ortalama debilerden de yıllık ortalama debiler bulunur. Yıllık ortalama debilerden hareketle; yıllık ortalama enerji üretimi hesaplanır.

7. Standart Sapmanın matematik ifadesi: • Burada: • Xi: i zamanına ait veri, • : Tüm verilerin ortalaması, • N: Toplam veri sayısı.

8. HES projeleri ile ilgili debiler ve standart sapma Şekil-1

9. Güvenilir Enerji, Ortalama Enerji ve bunlara karşılık gelen Debiler: %5 %5 Şekil-2

10. HES’LERDE ORTALAMA ENERJİ VE GÜVENİLİR ENERJİ Şekil–1 standart sapmayı açıklamak için verilmiştir. Şekil–2 de aynı projeler üstünde akarsuların debileri ve bunların olasılıkları olsun. Projelerin sol tarafı riske sağ tarafları ise fırsata . Bu tip yatırımlarda projenin fizibilitesi ve tesisin işletmesi açısından ortalama enerji ve güvenilir enerji kavramları çok önemlidir: • Ortalama Enerji tesisinkullandığı kaynağın ortalama değeri-ortalama debi (debi-hız-radyasyon) esas alınarak bir yılda üreteceği enerji miktarıdır. • Güvenilir Enerji tesiste en az %90-95 ihtimalle yılda üretilebilecek enerji miktarıdır. Yatırımın fizibilitesi, üreteceği ortalama enerji temel alınarak hesaplanır. Ancak yatırım fizıbıl çıksa bile eğer ortama enerji ve güvenilir enerji birbirinden önemli ölçüde farklı ise proje riskli demektir; bu iki değer ne kadar birbirine yakın olursa risk o kadar azalır. Güvenilir enerji, ortalama enerjiden daima daha küçüktür. Eğer bir yatırım güvenilir enerji düzeyinde bile kârlı ise; bu proje çok iyi demektir. Büyük baraj rezervuarları da riske karşı bir mühendislik önlemidir. Optimum kurulu kapasiteyi seçerken, her birim ilave kapasitenin getireceği ek maliyet ve sağlayacağı ek gelir hesaplanır. Eğer ek gelir ek maliyetten fazla ise; bu iki unsur eşit olana kadar kapasite arttırılır. Proje gelirlerinin, proje maliyetlerine eşit olduğu başa baş ya da kâra geçiş noktasına karşılık gelen debi miktarının ortalama debiden fazla olması gerekir. Debi ile ilgili hesaplarda, can suyu, tribünün çalışabildiği minumum ve maksimum debi değerleri dikkate alınmalıdır.

11. RiskKaynakları 1. Doğadan kaynaklanan Riskler: Jeotermal, akarsu, rüzgâr, güneş gibi yenilenebilir enerji türlerinde tabiattan kaynaklanan riskler gündeme gelmektedir. Bilindiği gibi doğa olaylarında belirli trendler gözlenmiş ve kaydedilmiştir. Söz konusu kaynakların doğa tarafından arzında zamana (mevsimine) ve yerine göre değişiklikler ve ciddi belirsizlikler gözlenmektedir. Bunlara ait enerji projeleri, bu kaynaklarla ilgili geçmişe ait istatistik verilere dayanarak yapılır. Belirsizlikler ve sapmalar otomatik olarak riski doğurmaktadır. Ancak jeotermal enerji de ise kaynak bulma riski vardır. Konvansiyonel jeotermal sistemlerde ancak sınırlı sahalarda enerji üretimi mümkün olmaktadır. Bu riske karşı geliştirilmiş jeotermal sistemler (Enhanced Jeothermal Sistems – EGS) bulunmaktadır. 2. Proje ve Uygulama Riski: İyi bir proje için sağlıklı ön çalışmaların yapılması, doğru verilerin toplanması, doğru analizlerin yapılması, doğru bir yer seçilmesi en önemli unsurlardır. Teknolojinin ve kapasitenin uygun ve doğru bir şekilde belirlenmesi, proje safhasının en önemli işlerindendir. Fizibilite hazırlanırken kötümser, iyimser ve normal olmak üzere en az üç senaryo düşünülmelidir. Hatta sistem simüle edilerek proje denenebilir.

12. 3. KrediRiski Kredi riski genel olarak borçlunun yükümlülüklerini yerine getirememesinden kaynaklanır. Borcun ödenmemesi durumunda neler olabileceği analiz edilmelidir. Borçlunun, kredi şartlarına göre borç ödeme gücü hesaplanmalı; ne kadar kredi kaldırabileceği kestirilmelidir. Özellikle yukarıda bahsettiğiz tabiattan kaynaklanan riskler dolayısı ile meselâ az yağış düşmesi yüzünden yatırımcı o yıl borcunu ödeyemeyebilir. Bu gibi durumlarda yatırımcı ek kredi arayabilir, ortaklar arayabilir, futures, options, VOB gibi işlemlere başvurabilir.

13. 4. Ekonomik (Dışsal) Riskler: • Ekonomideki dalgalanmaların (krizler, enflasyon, durgunluk) olumsuz etkisi, faiz hareketleri, para riski (devalüasyon, revalüasyon, likidite durumu), çevre riski, hammadde (kaynak) fiyatlarındaki istikrarsızlık, yatırım ya da işletme safhasında önemli risk kaynaklarındandır. Bu riskler enerji yatırımcıları tarafından dikkatle izlenmeli ve yönetilmelidir. • Yasa ve yönetmelikler de hem risk hem de fırsat kaynağı olabilir. Meselâ yeşil enerjiyi desteklemek ve çevreyi korumak amacıyla yapılan düzenlemeler, diğer enerji türleri için önemli bir dezavantaj olmaktadır.

14. 5. Politik Risk: • Bu risk enerjinin öneminin en açık kanıtıdır. Ülkelerdeki kamulaştırma ve millileştirme politikaları yatırımcıları hep ürkütmüştür. Ayrıca, politik kargaşa ve çatışmaların olduğu yerlerden yatırım kaçar. Enerji sektörü, sadece ulusal politikalar açısından değil aynı zamanda küresel politikalar açısından da çok önemlidir. Enerji yüzünden hükümetlerin değiştiği, ihtilalların olduğu, savaşların çıktığı, ülkelerin istilaya uğradığı herkesçe malumdur. Bu konu çok derin ve karmaşıktır; ancak firmaların bu riske dikkat etmeleri açısından kısaca değinilmiştir. Örnekler: • Rusya’nın OPEC benzeri bir doğal gaz karteli kurma projesi vardı. ABD son yıllarda geliştirdiği yeni teknoloji sayesinde arttırdığı doğal gaz üretim ile Rusya’yı neredeyse geçmiştir. Bu da Rusya’nın projesinin sonu olmuştur. • Nükleer teknoloji riskinin en son örnekleri Kuzey Kore ve İran’dır. • Ülkelerdeki enerji konusundaki yasa ve yönetmelikler de sektör için çok önemlidir. Türkiye de enerji için devletin satın alma garantisi vardır. Bu garanti, riske karşı çok önemli bir politikadır.

15. 6. Teknoloji riski: En önemli risklerden birisidir. Teknoloji Riski; Teknolojisi olmayanın ya da teknolojisi geri olanın riskidir. Yeşil, fosil, biyomas, nükleer, hidrojen gibi farklı türlerdeki enerji sektörlerinden herhangi birinde ki teknolojik gelişmeler hem kendi sektörü ile alt sektörlerini hem de diğer sektörleri etkiler. Onun için teknolojik gelişmeleri yakından takip etmek gerekir. Enerji yoğunluğu, mal ve hizmet olarak bir birim gayri safi milli hasıla üretmek için harcanan enerji miktarı olarak tanımlanır. Bu kriter sadece ülkeleri değil aynı zamanda farklı ülkelerdeki aynı sektörleri de kıyaslamak için kullanılır. Enerji yoğunluğu ne kadar düşükse sektörün ya da ülkenin teknolojisi o kadar yüksektir.

16. Enerji Kaynakları ve ilgili Teknoloji Riskleri: Kömür • Son zamanlarda Termik Santraller için önerilen yatırım projeleri büyük çoğunlukla reddedilmektedir. Dünyanın birçok ülkesinde termik santraller kapanmaktadır. • Fakat bu arada temiz kömür üretimi, kömürden gaz ve petrol üretimi konularında çalışmalar devam etmektedir. Temiz kömür üretimi, henüz teori ve laboratuar safhasındadır; piyasada ticari uygulaması yoktur, çözülmemiş ciddi problemleri vardır. 1500 MW’lık orta ölçekli bir termik santralden çıkacak üç milyar ton karbondioksit nereye ve nasıl gömülecektir. Temiz kömür teknolojisi çalışsa bile kömürden elektrik elde etmenin maliyeti %78 daha artacaktır. ABD’li araştırmacılar bu konuyu hayata geçirebilmek için 15- 20 yıllık bir süreç öngörmektedirler. • Kömürden petrol üretimi onlarca yıldan beri bilinmektedir. Hem yüksek maliyetler bu petrolün ticari kullanımının yaygınlaşmasına engel olmuştur hem de atmosfere karbondioksit emisyonu problemi halledilememiştir. Ancak kısa bir zaman önce, ABD Teksas Arlington Üniversitesi (UTA) mühendislik fakültesi dekanı geliştirdikler teknoloji ile sıfır emisyonla linyit kömüründen benzin ürettiklerini açıklamıştır. Üretim maliyeti varil başına 28,84 $ olarak belirtilmiştir. Maliyet düşürme çalışmaları sürdürülmektedir. ABD hükümeti, Üniversitenin 2010 yılı sonuna kadar faaliyete geçecek küçük bir rafineri kurmasını onaylamıştır. Bu teknoloji ‘micro-fluidic reaktörler’ kullanmaktadır. Proses önce CO₂’i CO’e çevirmekte sonra da yenilenebilir bir kaynaktan (meselâ kömürün içinde sıkışmış sudan) H₂ eklemektedir. Elde edilen ham ürün kurulması çok daha ucuz olan mikro rafinerilerle etkin bir biçimde benzine dönüştürülmektedir.

17. Doğal gaz ABD, tortulu şist denen kaya tipine uygulanan yeni bir delme tekniği ile son üç yılda doğal gaz üretiminde Rusya’yı geçerek birinci olmuştur. Bu teknoloji, siyasi risk bölümünde bahsedilen doğal gaz karteli projesini rafa kaldırmıştır. Bunun yanında ABD, Kanada, Çin gibi ülkelerde ciddi miktarda kaya ve kum petrolü bulunmuştur. Güneş Güneş enerjisi en bol ve çevreye zararı olmayan bir enerji türüdür. Güneşin dünya yüzüne bir saate gönderdiği enerji, fosil enerjilerden bir yılda alınan enerjiden çok daha fazladır. Günümüzde güneş enerjisinden elektrik üretmenin maliyeti çok yüksektir . Ayrıca teknolojik problemleri vardır. Güneş enerjisinin maliyetini 0,25–0,40 $/kwh‘dan 0,02–0,10 $/kwh’e düşürerek piyasa için çok cazip hale getirecek devrim niteliğinde teknolojik gelişmelere ihtiyaç vardır. Güneş enerjisi de su ve rüzgâr enerjileri gibi tabiata bağlı olduğu için üretimde risk taşır. Fotovoltaik pillerle bu risk kısmen de olsa düşürülmeye çalışılmaktadır. Güneş enerjisinden elektrik üretimi konusunda Türkiye ve benzeri ülkelere önerebileceğimiz; ar&ge çalışmalarının sürdürülmesi, dünyadaki gelişmelerin yakından takip edilmesi, uygulama için şimdilik desteklerin sınırlı tutulmasıdır. Rüzgâr Denizdeki rüzgâr santrallerinde ciddi yapım maliyeti, bakım ve onarım sorunları vardır. Hava şartları kötü olduğu zaman ulaşım ve müdahale riskli olabilmektedir. Rüzgâr santralleri HES’ler gibi tabiatları icabı işletme safhası risklerine çok açıktır. Nükleer Bunun en yakın örneği Çernobil’de görülmüştür.

18. Jeotermal • Jeotermal enerji, yeşil enerji türleri içinde daha istikrarlı, daha ucuz ve yatırım maliyeti de nispeten ucuzdur. Jeotermal enerji yatırımlarında asıl risk kaynağın bulunması ve gerekli test ve analizlerin yapılması safhasına kadar sürer. Bu safhadan sonra projenin gerçekleştirilmesi ile kararlı ve düzenli bir enerji üretimi yapılır. En büyük risk arama safhasındaki risktir. • Jeotermal Enerjiyi Dönüştürme Teknolojileri: 1. Buhar sistemi; gayzerler için kullanılır. 2. Flash Sistemi; 177°C ile 260°C arasındaki kaynaklar için kullanılır. 3. İkili Sistem; 74°C ile 177°C arasındaki kaynaklarda kullanılır. • Jeotermal enerji konusundaki son teknolojik gelişmeler, arama safhasındaki riskleri büyük ölçüde ortadan kaldırmıştır. Günther Bassfeld, jeotermal bir sıvı kaynağı, ya da ‘sıcak kuru kaya’ bulmadan da enerji üreten bir teknoloji geliştirmiştir. Böylece teknoloji kaynak arama sürecindeki riskleri de büyük ölçüde azaltılmıştır. Geliştirilmiş Jeotermal Sistemler (EHS), Jeotermal Isı Pompaları bu konudaki diğer yeniliklerdir. Aşağıdaki şekillerde Bassfeld sistemi şematik olarak gösterilmiştir:

19. Yatay geçirgenlik dikey geçirgenlikten daha önemlidir. Yerin altına doğru giderken ortalama olarak her 100 m. de sıcaklık 3- 4 °C artar. Ancak bazı yerlerde bu artış 15-20°C ya da daha fazla olabilir. Elektrik üretiminde ve ısıtmada kullanılan sıvı, şekildeki mavi boru sistemi ile yere enjekte edilir. Sıvı ısınarak aşağı doğru iner. Aşağıda iyice ısınan su kırmızı boru vasıtası ile jeotermal pompa tarafından yukarı çekilir. Santrale gelen su elektrik üretmek ve ısıtmak için kullanılır.

20. Tüm Sistem 70° C kadar soğuyan su, çakıl ve moloz doldurulmuş sondaj kuyusundan Yandaki mavi borularla aşağı basılır ve aşağı doğu gittikçe su ısınır. Isınmış ve basınç altındaki su ortadaki izole edilmiş kırmızı boru vasıtası ile yukarıya pompalanır. 155° C ‘ye ulaşan su ile elektrik üretilir ve mekanlar ısıtılır.

21. Bassfeld Sisteminin Özellikleri: • Mekan: suya doymuş kayaların tüm coğrafik yerlerde bulunması; hidrotermal enerjinin bu teknoloji ile akmasını sağlar. Artık sıcak buhar/sıcak su rezervi ya da sıcak kuru kaya bulmak şart değildir. • Enerji Verimi: kapalı çevrim sistemlerinden daha yüksektir. Ticari olarak enerji üretilebilmektedir. •Riskin minimize edilmesi: kuyu açarak sıcak su rezervuarı bulma riski ortadan kalkar. ‘Sıcak kuru kaya sisteminde’ gerekli olan ikili kuyu yerine, bu teknoloji tek kuyu ile çalışır. Enerji çıktısı tesis yerinin jeolojik profiline bağlı olarak güvenilir ve istikrarlıdır. •Maliyet: Enerji veriminin yüksek oluşu, az sayıda kuyu açmanın düşük maliyeti bu teknolojiyi ‘sıcak kuru kaya’ sistemine göre daha ucuz ve ticari olarak daha geçerli kılar. Kapalı çevrim sistemlerine göre daha az derinlikte kuyu kazılır ve bu da kazı maliyetini düşürür. •Ömür: Mevcut tesisler 20 yıldır gözlenmekte olup kayda değer bir aşınma ve verim düşüklüğü gözlenmemiştir. Ancak diğer yandan çok derin kuyular kazmak gerekebilmektedir; bu da çok büyük maliyet ve risk demektir. .

22. 7. İşletme Riski: Başlangıçta Enerji yatırımları yüksek kârlar, satın alma garantileri ve benzeri teşviklerle desteklenmiştir. Ancak önümüzdeki dönemde bu sektörde hem ulusal hem de uluslar arası platformlarda çok ciddi rekabetler gündeme gelecektir. Türkiye’de 2013 yılında bireysel tüketiciler üreticilerini seçebilecektir. Hatta kendi elektriklerini üretebileceklerdir. Firmalar işletme politikalarında, ürettikleri enerjileri satarken kimlerle hangi sürelerle anlaşacaklarını, satış fiyatlarını zamana ve müşteriye göre nasıl tespit edeceklerini, taahhütlerini yerine getirememe riski karşısında ne yapacaklarını, farklı rakip hareketlerine karşı ne yapacaklarını, nasıl bir pazarlama politika ve stratejileri kullanacaklarını düşünmeli; hatta simülasyon modelleri geliştirmelilerdir. 8. Tüm Firma Riski: Yukarıda açıklanan riskler, zamana ve zemine göre tek başlarına ya da herhangi bir kombinasyon halinde toplam firma riskini oluştururlar. Bu riskler iyi ve doğru analiz edilerek firma için bir risk yönetimi oluşturulmalıdır.

23. SONUÇ VE ÖNERİLER • Enerji yatırımlarına başlamadan önce ciddi araştırmalar yapılmalı; özellikle stratejik bilgilerin ve konuların çapraz kontrolleri yapılmalıdır. Proje sağlam ve sağlıklı bilgiler ile, doğru ve ileriye dönük biçimde tasarlanmalıdır. Bir proje alternatif senaryolar ile denenmelidir. Mümkünse simülasyon yapılmalıdır. • Yeni teknolojiler dikkatle takip edilmelidir. Ancak, yeni bir teknolojinin teoride ve laboratuarda başarılmış olması başka bir şeydir, bu teknolojinin piyasada ticari olarak kabul görmesi başka bir şeydir. Bu hususa çok dikkat edilmelidir. • Projenin finansmanı için kredi kullanımında, sözleşme yaparken projenin niteliklerini dikkate alarak bazı farklı talepler yapılabilir. • İcabında kredi sözleşmeleri esnek yapılmalıdır. Gerektiğinde ödemeler için swap, futures, options gibi finansal araçlar düşünülmelidir. • Farklı enerji türlerine yatırım yapanlar bu türlerin biri birini kompanse etme özelliklerine dikkat etmelidirler. Girişimcilere Hibrid Güç Üretim sistemleri üzerine proje geliştirmeleri ve yatırım yapmaları önerilir. Örneğin; güneş+jeotermal, arabalar için petrol+lityum pili,….. • Kojenarasyon yatırımları da risklere karşı önemli bir stratejidir. Ancak yer ve kapasite doğru seçilmelidir. Enerjinin boşa harcanması da böylece önlenmiş olur. • En ucuz enerjinin, tasarruf edilen enerji olduğu unutulmamalıdır. • İktisatçılar derki kaynaklar sınırlıdır. Mühendisler de kaynaklar sonsuzdur der. Aslında ikisi de doğrudur; ancak birincisi kısa dönemde ikincisi de uzun dönemde. • Bu gün teşvik ediliyor olsa bile, enerji üreticilerini ilerde hem ulusal hem de uluslar arası piyasalarda çok ciddi rekabetler beklemektedir. Bunun için iyi proje seçilmeli, mutlaka enerji yatırımı yapmak konusunda ısrarcı olmamalıdır.

24. Halen Türkiye’de Proje alım ve satımları için bir piyasa vardır. Fakat bu piyasa çok aksak ve sakat bir piyasadır ve risklidir. Bu projelerin, verileri, kabulleri, hesap yöntemleri çok iyi araştırılmalı ve irdelenmelidir. • Bir zamanlar ABD’deki altına hücum benzeri, Türkiye’de son zamanlarda, enerji yatırımlarına hücum görülmektedir. Uluslar arası yatırım fırsatları açısından enerji yatırımlarını mutlaka en cazip yatırım olarak görmek yanlıştır. Ancak risklerin fırsatlarla birlikte var olduğunu unutmamak gerekir. SON

25. Notlar: İleriye dönük iki öngörü: • Akıllı Şebekeler(Smart Grid): Bunlara yeni bir bir internet (ağ/şebeke) ortaya diyebilirsiniz. Bununla eposta-resim-dosya gönderemezsiniz, chat yapamazsınız, web sitesi, v.s kuramazsınız. Bu internet enerjiyi güç santralleri ve müşteriler arasında mümkün olan en etkin biçimde yönlendirir. Akıllı Şebeke kurmak demek; gerekli altyapıyı hazırlayarak elektrik şebekesine bilgisayar ve iletişim teknolojisini entegre etmek demektir. Digital teknoloji şebekenin daha etkin ve daha güvenli işlemesini sağlar. Akıllı şebeke bilgiyi ve bilgi işleme teknolojisini kullanarak elektriğin dağıtımını-akışını optimize eder. Etkinliği arttırmak, şebeke kayıplarını azalmak ( daha az yol kat ederek) tepe yükü düşürmek sureti ile güç istasyonları daha az yakıt tüketir. Bu da çevre için daha az emisyon demektir. Akıllı şebekelerle ilgili altyapı, malzeme v.b ile ilgilenen firmalar çok prim yapacaklardır.

26. Lityum: • Periyodik cetvelin 3.elementi; şimdiye kadar sağlık sektöründe ve elektronikte kullanılan çok fazla talebi olmayan bir madde. Bir yandan siparişleri ve üretimleri devam ederken diğer yandan üzerinde ciddi ar&ge çalışmaları sürdürülmektedir. • Çevreci elektrikli arabaların yaygınlaşması ile milyarlarca varil petrole ikame olacak bir madde. • Direk ve dolaylı olarak Lityumla uğraşan firmaların, Akıllı Şebeke işi ile ilgili firmaların önümüzdeki yıllarda kârları ve değerleri roketlenecektir.

27. KAYNAKLAR • 34.034.134.2"Program Facts,"Department of Energyfactsheet, accessed April 2008 (PDF File). • ICCI, Bildiriler Kitabı, Mayıs 2009. • ↑"LightingtheWay: Toward a SustainableEnergyFuture", InterAcademyCouncil, 2007. • EnergyInformationAdministration, InternationalEnergy Outlook 2007, Chapter 5. • ^Renewables Global StatusReport 2009 (PDF). • H. Direskeneli,,‘’Enerji söyleşileri’’, Tmmob, Kasım 2008. • Dünya Enerji komitesi Türk Milli Komitesi, 2007–2008 Türkiye Enerji Raporu, Aralık 2008. • M.A. Taylor, ‘’TheState of GeothermalTechnology’’, U.S. Depatrment of Energy, november 2007.