Sławomir Łodziński Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego i mniejszości

1. Mniejszości narodowe w Polsce w nowych warunkach ustrojowych po 1989 roku. Czy przykład „europeizacji” polityki? Sławomir Łodziński Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego i mniejszości (semestr zimowy, środy, godz. 10-12, sala 401 wykład nr 11

2. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 11 1. Powtórzenie - europejski model ochrony mniejszości narodowych po 1989 roku: • zasady obecnej ochrony mniejszości: • odejście od zasady nie-dyskryminacji; • ochrona mniejszości jako jedna z zasad demokracji; • szerokie rozumienie pojęcia “mniejszości”; • subiektywne samo-zaliczenie do mniejszości; • prawa indywidualne; • większa ochrona praw kulturalnych (w oświacie, kulturze itp.), zaś mniejsza praw politycznych lub językowych; • „umiędzynarodowienie” ochrony mniejszości. • zróżnicowanie poziomu i zasad ochrony mniejszości w Europie.

3. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 11 2. „Europeizacja” ochrony mniejszości narodowych: • socjologia stosunków międzynarodowych; • ewolucja zainteresowań problematyką mniejszości narodowych w literaturze naukowej: • od obaw przed powrotem konfliktów etnicznych („nacjonalizmów”) poprzez podkreślanie roli systemu demokratycznego i społeczeństwa obywatelskiego do „umiędzynarodowienia” („europeizacji”) tej ochrony. • dlaczego rola norm i instytucji międzynarodowych znajduje się obecnie w centrum zainteresowań badaczy polityki mniejszości?: • dyskusja na temat rozumienia „europeizacji” – jako wpływ UE i jako szerzej „powrót do Europy”; • skupienie się na roli instytucji międzynarodowych w ochronie mniejszości w krajach Europy Środkowej, a szczególnie ich roli w procesie akcesyjnym do UE; • pozytywne zmiany polityk wobec mniejszości w tych krajach były nie tylko efektem procesu demokratyzacji życia publicznego, ale także zaangażowania instytucji międzynarodowych.

4. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 11 3. Instytucje międzynarodowe a ochrona praw mniejszości narodowych (mechanizmy wpływu): • instytucje międzynarodowe: • Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Rada Europy i Unia Europejska. • dyskusja na temat oceny wpływu międzynarodowego (jak badać?): • „racjonalny aktor” i podejście „konstruktywistyczne”; • wpływ „normatywny” i „warunkowość” (członkostwo w UE). • problemy: • czy tylko wpływ zewnętrzny?; • rola kontekstu krajowego; • sytuacja po procesie akcesji do UE. • hipotezy: • „ścieżka krajowa”; • „ścieżka zewnętrznych zachęt”; • „ścieżka wycofania”.

5. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 11 4. Proces akcesyjny i ochrona mniejszości narodowych: • „umiędzynarodowienie” („europeizacja”) polityki wobec mniejszości: • przejmowanie rozwiązań międzynarodowych (europejskich) w zakresie ochrony mniejszości narodowych - na poziomie norm prawnych i wprowadzania ich w życie („robienia polityki”). • znaczenie kryteriów kopenhaskich (1993); • członkostwo w UE decydowało o kierunku zmian politycznych, a Rada Europy i OBWE dostarczały „konkretnych” wskazówek; • wspólne e obszarze „mniejszości” dla krajów Europy Środkowej efekty rozszerzenia UE to: • przyjęcie Ramowej Konwencji RE o Ochronie Mniejszości Narodowych; • ustalenie ciał rządowych odpowiedzialne za politykę wobec mniejszości; • przyjęcie rozwiązań anty-dyskryminacyjnych; • programy pomocy dla społeczności romskiej. • czy zmniejszenie roli UE po zakończeniu akcesji ?.

6. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 11 5. Skutki wpływu instytucji międzynarodowych na prawa mniejszości narodowych (mechanizmy wpływu): • zróżnicowanie polityk mniejszościowych w krajach Europy Środkowej, mimo przyjęcia tych samych dokumentów międzynarodowych (Konwencja Ramowa) i nacisku instytucji międzynarodowych – dlaczego?; • doświadczenia krajów Europy Środkowej: • Czechy - „liberalny indywidualizm” (wobec Romów „narodowy ekskluzywizm”); • Węgry - „narodowy pluralizm” (znaczenie węgierskiej diaspory); • Słowacja i Rumunia – „narodowy ekskluzywizm”. • ocena: • trudny do oceny nacisk instytucji międzynarodowych, ale wspólne dla tych krajów było dążenie do włączenia mniejszości w obręb państwa (społeczeństwa) i wykorzystanie „praktycznych” rozwiązań „pro-pluralistycznych”.

7. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 11 6. Zmiana polityki wobec mniejszości w Polsce po 1989 r.: • „łatwe” uznanie mniejszości po 1989 r.: • zasada subiektywnego samookreślenia narodowego; • umiarkowane „upolitycznienie” polityki wobec mniejszości. • dwutorowość prac nad ochroną mniejszości: • działania o charakterze międzynarodowym (traktaty dwustronne); • zmiany w prawie wewnętrznym (ustawa oświatowa, RTV). • Konstytucja z 1997 r. (Preambuła, art. 35 i 27); • Konwencja Ramowa RE o Ochronie Mniejszości Narodowych; • akcesja do Unii Europejskiej i „kryteria kopenhaskie”; • program romski; • ustawa o równym traktowaniu (2010).

8. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 11 7. Ustawa z 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym: • fundamentalna zmian z perspektywy mniejszości, ale i „słabe” punkty ustawy; • lista uznanych mniejszości, ale spory o: • uznanie grupy śląskiej (projekt ustawy o języku śląskim jako regionalnym); • podział na mniejszości narodowe i etniczne. • Komisja Wspólna Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych (wybór członków, kompetencje, atmosfera polityczna); • prawa językowe: • używanie języka mniejszości (próg 20%, rozszerzenie zakresu używania); • dwujęzyczne nazwy (próg 20% i rola Rady Gminy, nazwy fizjograficzne).

9. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 11 8. „Punkty krytyczne” w polityce wobec mniejszości: • prawa polityczne: • ordynacja wyborcza daje praktycznie szanse jedynie grupie niemieckiej; • działalność kulturalna: • system grantowy na 1 rok, potrzeba instytutów kultury mniejszości, funkcjonowanie stowarzyszeń zależy od aktywności społecznej. • szkolnictwo: • naliczanie subwencji oświatowej, brak metodyków językowych, potrzeba przedmiotów o tożsamości kulturowej mniejszości. • pamięć historyczna: • poczucie dyskryminacji historycznej, kwestie upamiętnień, rola IPN-u (czy ma się zajmować także pamięcią mniejszości?). • atmosfera funkcjonowania mniejszości wśród większości.

10. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 11 9. Polska jako przypadek ścieżki „zmian krajowych”: • Polska jako przykład „ścieżki krajowej” - zmiany w polityce bez dużego udziału instytucji międzynarodowych, ale rozwój praw mniejszości raczej powolny; • Raporty Komitetu Doradczego o Polsce: • 1 cykl (raport 2002 r. - rezolucja 30.09.2004 r.): • pozytywy: edukacja i systemu wyborczego, program na rzecz społeczności romskiej w Polsce; • krytyczne uwagi: brak dwujęzyczności i potrzeba przyjęcia całościowej ustawy, upamiętnienia, instytuty kultury mniejszościowej, media, szkolnictwo (litewskie). • 2 cykl (2 raport 2007 r. - uwagi 7.12.2009 r.): • pozytywy: ustawa 2005, struktury rządowe do zwalczania dyskryminacji, zwiększenie dotacji oświatowej, programów asystentów romskich stypendialny, Komisja Wspólna Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych, fundusze na rozwój kultury mniejszości. • krytyczne uwagi: akty dyskryminacji, niewystarczające fundusze na kulturę, rozszerzenie dwujęzyczności, rady programowe publicznego radia i telewizji, podtrzymanie edukacji na poziomie ponadpodstawowym, ordynacja wyborcza, spis 2011, podręczniki do historii, potrzeba dialogu ze społecznością śląską.

11. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 11 10. Cechy polityki wobec mniejszości w Polsce: • polityka wobec mniejszości jako „wartość” i „element” demokracji; • uznanie mniejszości: • od akceptacji politycznej i międzynarodowej (traktaty dwustronne) do prawnego uznania (ustawa). • cechy polityki wobec mniejszości: • niski stopień „politycyzacji”, polityka stabilna, brak odniesień do tradycji, kompromis między wymaganiami politycznymi a własną historią i zróżnicowaniem etnicznym. • Polska – czy wyłanianie się „pro-pluralistycznych” rozwiązań w polityce wobec mniejszości?: • jak polskie doświadczenia wpisują się w schemat przemian praw mniejszości w krajach Europy Środkowej? – rozwiązania „pro-pluralistyczne”?: • specjalna ustawa o mniejszościach z 2005 r. (regulacja praw językowych, Komisja Wspólna Rządu i Mniejszości), instytuty kultury mniejszości, (etno)filologie mniejszościowe, program romski, NSP 2011.  

12. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 11 11. Zakończenie: • europeizacji polityki jako okazja do analizy relacji między zasadami ochrony mniejszości a ich dostosowaniem do „nowych” krajów UE; • rosnące uznanie dla praw mniejszości – stan ochrony praw mniejszości jako wskaźnik „konsolidacji demokracji”; • brak jednolitego modelu ochrony mniejszości w krajach Europy Środkowej i Wschodniej - przyczyny: • punkt wyjścia z systemu komunistycznego; • struktura etniczna i tradycje historyczne; • „mniejszości zagraniczne”; • doświadczenia zmian terytorialnych. • modyfikacja ujęcia modelu „triady” Brubakera – duża rola instytucji międzynarodowych; • zwiększenie roli rozwiązań „pro-grupowych” („pro-pluralistycznych”).