Kraków, 15 maja 2009r.

1. AgroKonferencja 2009„Europejskie Rolnictwo i Gospodarka Żywnościowa w Warunkach Światowego Kryzysu” Kraków, 15 maja 2009r.

2. dr hab. inż. Wiesław Musiał Rolnictwo Unii Europejskiej wobec wyzwań reform i kryzysu

3. Obecnie poza pojęciem wielofukcyjności wsi (multifunctionality of rural areas) funkcjonuje pojęcie wielofukcyjności rolnictwa (multifunctionality of agriculture) • Zainteresowanie wielofunkcyjnością rolnictwa stymulowane było głównie dyskusją wokół ekonomicznych, społecznych i politycznych podstaw legitymizacji wspierania rolnictwa • Także w rokowania UE z WTO zwrócono uwagę na pozaprodukcyjne, nierynkowe funkcje rolnictwa

4. Komercyjne funkcje rolnictwa w gospodarce narodowej

5. Pozakomercyjne funkcje rolnictwa w gospodarce narodowej

6. Funkcje zielone: • współdziałanie w utrzymaniu obszarów chronionych; • kształtowanie i ochrona krajobrazu naturalnego i kulturowego; • racjonalna ekologicznie agrotechnika; • zapewnienie dobrostanu zwierząt gospodarskich; • podtrzymanie bioróżnorodności; • wytworzenie energii z biomasy; • poprawa obiegu materii i energii

7. Funkcje białe: • zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego; • zapewnienie różnorodności żywności; • zapewnienie wysokiej jakości zdrowotnej żywności; • wytwarzanie żywności funkcjonalnej; • produkcja rolna na potrzeby medycyny

8. Funkcje żółte: • utrzymanie spójności i żywotności obszarów wiejskich; • podtrzymanie tożsamości wsi; • ochrona tradycji i kultury ludowej; • rozwój produkcji i usług bezpośrednio związanych z rolnictwem; • podtrzymanie i rozwój infrastruktury gospodarczej na obszarach wiejskich

9. Funkcje błękitne: • zarządzanie zasobami wodnymi; • poprawa jakości wód; • zapobieganie powodziom; • wytwarzanie energii wodnej i wiatrowej Takie nowe postrzeganie funkcji rolnictwa jest warunkiem wyjściowym zrozumienia wielu kwestii WPR i dokonujących się reform

10. Cele prezentacji • Wskazanie na istotne charakterystyki rolnictwa UE • Wyzwania stojące przed rolnictwem UE wobec koniecznych reform • Słabość i zróżnicowanie rolnictwa polskiego i konsekwencje stąd płynące • Kryzys nadciąga: jaki kryzys – pierwsze symptomy

11. Stan i wyzwania stojące przed rolnictwem UE • Reformy struktur, instytucji i polityki gospodarczej trwają nieustannie od utworzenia Wspólnot (i UE) • Obecnie UE wydaje się ponownie wkraczać w etap intensywnych reform podejmowanych po przeglądzie WPR (Health Check of the CAP) Obszar UE jest wieloaspektowo wysoce zróżnicowany

12. PKB w krajach UE średnia =100

13. Rozliczenia między budżetem unijnym a państwami członkowskimi w 2006 roku (saldo = transfery - wpłaty)

14. Rozliczenia między budżetem unijnym a państwami członkowskimi w 2006 roku (saldo = transfery - wpłaty)

15. Wysokość dopłat bezpośrednich w stosunku do poziomu dochodu rolniczego

16. Koszt wytworzenia 1 euro produkcji w krajach UE w 2006 r. (wg FADN) produkcja opłacalna bez dopłat produkcja nieopłacalna bez dopłat

17. Rolnictwo to sektor w UE o wyjątkowo rozbudowanym protekcjonizmie dotyczy on sfer: • produkcji (dopłaty obszarowe i ONW); • obrotu (wspieranie grup producentów); • inwestycji (modernizacja gospodarstw rolnych); • kształtowania środowiska (zalesianie, programy rolnośrodowiskowe); • przemian strukturalnych (renty strukturalne, wsparcie młodych rolników); • przekształceń w urządzaniu wsi (scalanie ziem); • rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich

18. Legitymizacja protekcjonizmu i potrzeba reform • Od dawna a nawet od początku istnienia WPR jest krytykowana • Krytyka ta obecnie nasila się jednak, nie zanosi się na jej likwidacje, a nawet radykalne ograniczenia

19. „W obecnej sytuacji nie ma żadnego powodu aby w sprawach WPR uczynić znaczący zwrot w lewo czy w prawo. …Rynek ma do spełnienia wielką rolę, ale pozostawiony samemu sobie nie zawsze zadba o nasz krajobraz i nie zaspokoi publicznych potrzeb… Jeżeli pozbawimy rolnictwo ochrony przed przypadkowymi kryzysami, podaż żywności będzie wystawiona na ryzyko.” (Fischer Boel 2008)

20. Czy polityka ta utrzymana jest głównie poprzez lobby farmerskie (np. francuskie)? • Czy ma swoje uzasadnienie w wyraźnych celach społecznych? • Czy obroni się ekonomicznie? To są główne pytania, wokół których toczą się od wielu lat, zażarte spory!

21. Ekonomiści nie krytykują (szczególnie obecnie) istnienia tzw. polityki makroekonomicznej, a wiec potrzeby ograniczonego zakresu funkcjonowania tzw. sterowania o charakterze makroekonomicznym • O wiele większe wątpliwości budzi polityka mikroekonomiczna w tym zwłaszcza sektorowa np. przemysłowa, rolna • Ta polityka zdaniem ekonomistów liberalnych jest szkodliwa: • zniekształca parametry rynkowe; • działa szkodliwie na efektywność gospodarowania; • umożliwia uzyskiwanie nieuzasadnionych korzyści przez niektóre grupy społeczne

22. Politykę sektorową UE wobec rolnictwa wyjaśnić można poprzez tzw. teorię wyboru publicznego (M. Buchanan, S. Coleman): • człowiek (home ekonomicus) maksymalizuje swoje cele takie jak: użyteczność, satysfakcja, zysk; • grupy interesów uruchamiają mechanizm pogoni za rentą; • dążą do osiągnięcia renty politycznej (renty sztucznej) • Teoria ta kwestionuje zasadność stosowania polityki protekcjonistycznej z racji nieodzownych tu strat ekonomicznych, strat społecznych, dodatkowych kosztów itd.

23. Politykę sektorową można interpretować także znacznie bardziej pozytywnie (dotyczy to także ekonomistów liberalnych) • Uznają oni: • zawodność rynku; • potrzebę realizacji wartości, których nie realizuje rynek; • potrzebę – nawet ograniczoną – kształtowaniem przyszłości (programowania) Można stwierdzić, że taka interpretacja jest bliższa politykom sprawującym realną władzę wobec rolnictwa (i wsi) w instytucjach UE.

24. Obecnie potrzeby wspierania rolnictwa i legitymizacji WPR uzasadnia się z następującymi przesłankami: • bezpieczeństwem żywnościowym; • bezpieczeństwem żywności; • niestabilnością rynków (przesłanki przyrodnicze); • globalnym zagrożeniem (politycznym, kryzysami); • wielofunkcyjnością rolnictwa • Kolejną kwestią związaną z legitymizacją WPR jest uzasadnianie zmian w zakresie wspierania finansowego wsi i rolnictwa

25. Czy ma to być finansowanie: wspólnotowe, czy renacjonalizacja? • Za renacjonalizacją opowiadają się m.in. Wielka Brytania • Obecna WPR to zubożenie społeczeństwa UE o 100 mld € (w latach 2007-2013) • tj. dla przeciętnej rodziny koszt 950 € • tylko 10% wsparcia cenowego trafia ostatecznie do rolników • Stanowiska przeciwne francuskie (Hiszpania, Węgry, Polska …) • Obecna WPR uwzględnia lepiej poza populacyjne funkcje rolnictwa; • Lepiej uwzględnia kwestie bezpieczeństwa żywności; • Wycenia korzyści i koszty WPR w sposób kompletny

26. Nowe wyzwania WPR na lata 2007 – 2013 – ustalenia w sprawie reform • Zasoby ziemi pozostaną w rękach rolników lecz powinny być traktowane jako dobra mieszane: prywatno-publiczne • Poza produkcją rolną ziemia będzie też traktowana jako źródło wartości: • przyrodniczych; • kulturowych; • estetycznych; • … ważnych dla całego społeczeństwa

27. Nowe wyzwania WPR na lata 2007 – 2013 – ustalenia w sprawie reform (2) • Zwiększy się ilość ziemi rolniczej na obszarach chronionych, a stąd też powstają nowe obowiązki nakładane na rolników • Konkluzje wynikające z Health Check of the CAP (maj 2008) są liczne i są już lub będą wdrażane w najbliższych latach

28. Nowe wyzwania WPR na lata 2007 – 2013 – ustalenia w sprawie reform (3) • Ważniejsze z nich to: • rozdzielenie płatności bezpośrednich od produkcji (decouping); • powiązanie płatności z ochroną środowiska (cross compliance); • zwiększenie znaczenia wspierania obszarów wiejskich w ramach WPR; • podtrzymanie i uproszczenie systemu jednolitej płatności (SPS); • przedłożenie płatności obszarowej SAPS do końca 2013 r.; • zniesienie obowiązkowego odłogowania ziemi; • zniesienie płatności do upraw energetycznych od 2010; • uelastycznienie możliwości redystrybucji płatności bezpośrednich w danym kraju na inne potrzeby (10% np. ubezpieczenia itp.); • ograniczanie funkcjonowania limitów produkcyjnych (kwoty mleczne); • zniesienie interwencji na rynkach pszenicy trwałej, ryżu, żywca wieprzowego;

29. To nie jest rewolucja, a raczej korekta i dostosowanie do nowych warunków zewnętrznych i wewnętrznych dla Polski istotne jest m.in.: • zmniejszenie dysproporcji w płatnościach bezpośrednich (+ 90 mln €); • kontynuacja wsparcia dla producentów owoców miękkich; • wchodzenie systemu cross-compliance odroczono do 2013; • wzrost kwoty mlecznej w latach 2009-2013 o ok. 5,5%

30. Kryzys w rolnictwie – jaki kryzys Kryzys strukturalny rolnika polskiego • Zróżnicowanie regionalne rolnictwa – czy w Polsce jest jedno rolnictwo? Rolnictwo w Polsce wykazuje dużą zmienność terytorialną a problemy jakimi żyją gospodarstwa podhalańskie, podrzeszowskie, czy świętokrzyskie w dużej mierze mogą być niezrozumiałe dla rolników pomorskich, sudeckich czy poznańskich. • Obecne struktury rolne kształtowały się w procesie przemian historycznych, zaborów, zróżnicowanego prawa agrarnego, kolektywizacji i prywatyzacji • W efekcie ukształtowały się różne mezoregiony w rolnictwie np. w zakresie struktury agrarnej: • południowo-wschodni – rozdrobniony; • centralny (z rozszerzeniem północnym i południowym); • ziem zachodnich i północnych (dużych gospodarstw)

31. Średnia wielkość gospodarstw rolnych* w 2008 r. wg województw Kryzys strukturalny rolnika polskiego *) objętych dopłatami ARiMR w ha gruntów rolnych

32. Potencjał produkcyjny gospodarstw indywidualnych [%] wg województw (średnia dla Polski = 100) Kryzys strukturalny rolnika polskiego Źródło: Wieś Jutra 6(95) 2006

33. Pracujący w rolnictwie [osób/100 ha UR] wg województw Kryzys strukturalny rolnika polskiego Źródło: Wieś Jutra 6(95) 2006

34. Relacja rzeczywistej produkcji roślinnej wyrażonej w jednostkach zbożowych (lata 2003-2005) do realnie możliwej do uzyskania w województwach [%] Kryzys strukturalny rolnika polskiego Źródło: Wieś Jutra 6(95) 2006

35. Kryzys strukturalny rolnika polskiego • Następuje nasilenie zjawisk recesywnych w rolnictwie (upadłościowych i pochodnych) w szczególny sposób dotyczy to gospodarstw geograficznej Małopolski • Cechy upadłości rolnictwa lub jego recesywny charakter potwierdzają m.in. takie symptomy jak: • nasilone odłogowanie i ugorowanie ziemi (nawet do 30% UR); • bardzo istotna redukcja stanu pogłowia inwentarza żywego; • malejące znaczenie rolnictwa w ekonomii wsi; • spadające zainteresowanie produkcją rolną; • szybka dekapitalizacja majątku produkcyjnego (budynków, ciągników, maszyn); • podtrzymywane jest pokoleniowe dziedziczenie ziemi, ale nie tradycji i zawodu rolnika

36. Kryzys strukturalny rolnika polskiego • Wynika to zapewne także z procesów dostosowawczych do gospodarki rynkowej i nowej rzeczywistości ekonomicznej • Jednak duże tempo i skala tego zjawiska świadczy, że mamy do czynienia z dwoma nowymi zjawiskami tj.: • postępującej dezagraryzacji wsi (odrolniczenia); • narastającemu upadaniu gospodarstw rodzinnych

37. Kryzys strukturalny rolnika polskiego • Gospodarstw ocenianych jako: rozwojowe (zwiększają majątek produkcyjny, prowadzących racjonalną produkcję, mających następcę …) jest w Małopolsce tylko ok. 13% (niektórzy twierdzą, że to i tak jest ocena optymistyczna) • Gospodarstw ocenianych jako potencjalnie rozwojowe (które jeszcze są zainteresowane produkcją, mają znaczny potencjał produkcyjny …) jest ok. 21% • Około 60-65% gospodarstw rolnych jest obecnie w różnej fazie defensywnej w zakresie rozwoju, a nawet w upadku • Decydującą cechą rolnictwa polskiego jest rozdrobnienie agrarne i stagnacja struktur rolnych

38. Użytki rolne w przedsiębiorstwach (gospodarstwach > 40 ESU) w Polsce i wybranych krajach UE w 2005 r. (w %) Kryzys strukturalny rolnika polskiego

39. Udział gospodarstw w przedziale 1-5 ha wg województw Kryzys strukturalny rolnika polskiego klin małopolski Źródło: Rocznik statystyczny rolnictwa i obszarów wiejskich. Warszawa 2008

40. Kryzys strukturalny rolnika polskiego • Przykładowo na obszarze całych Karpat Polskich, na którym jest ok. 340 tys. gospodarstw, udział gospodarstw, które w obecnych realiach można uznać jako towarowe a więc powyżej: • 10 ha  1,51% • 20 ha  0,47% • 50 ha  0,03% są gminy w których nie ma ani jednego gospodarstwa o powierzchni użytków rolnych powyżej 20 ha

41. Kryzys wynikający z cyklu koniunkturalnego • Symptomy recesji w rolnictwie: • pierwsze oznaki spadku popytu na rynku m.in. zbóż i owoców; • spadek cen skupu mleka i produktów mlecznych; • spadek eksportu produktów rolno-spożywczych; • spadek zużycia nawozów sztucznych i innych środków plonotwórczych; • wzrost zasobów nadwyżkowej siły roboczej w gospodarstwach rolnych; • pogorszenie relacji ekonomicznych nakład: produkt (dalsze rozwieranie nożyc cenowych); • pogorszenie nastrojów inwestycyjnych w gospodarce żywnościowej

42. Kryzys wynikający z cyklu koniunkturalnego • Działania antykryzysowe: • uruchomienie wszystkich działań zawartych w PROW; • obniżenie oprocentowania kredytów preferencyjnych (z 3,5% do 2%); • zwiększenie dostępu do gwarancji i poręczeń kredytowych; • intensyfikacja działań promocyjnych na rzecz eksportu; • wsparcie eksportu poręczeniami i gwarancjami Skarbu Państwa; • wsparcie systemu bankowego uczestniczącego w systemie poręczeń i gwarancji dla gospodarki żywnościowej oraz MŚP; • wsparcie rozwoju odnawialnych źródeł energii w tym biogazu pochodzenia rolniczego; • wsparcie spółdzielczości rolniczej i organizacji producentów rolnych; • …

43. Kryzys wynikający z cyklu koniunkturalnego Propozycje działań antykryzysowych w rolnictwie zaproponowane przez Unię Europejską

44. Podsumowanie Stanowisko polskie wobec reform WPR (także po roku 2013) prezentowane przez MRiRW: • Pozostawić politykę wspólnotową zarówno w zakresie instrumentów jak też i budżetu (państwa nie mogą konkurować między sobą o wysokość subsydiów dla sektora rolnego i wsi) • Uwolnić WPR od anachronizmów tj. m.in. nie wyrównywać stawki wsparcia w skali UE, nie faworyzować produkcji intensywnej • Powinna być polityką możliwie prostą i stabilną – eliminować wielość rozwiązań w zakresie np. ONW, dopłat (niemal każde państwo stosuje inną WPR) • Powinna wzmacniać spójność i solidarność w ramach UE – zachować wspólny rynek, solidarne wzmocnienie krajów słabych spójność ekonomiczną regionów Dla realizacji nakreślonych celów i skuteczności reform niezbędna jest ciągła debata publiczna i polityczna w ramach UE dotycząca nie tylko problemów wsi rolnictwa

45. Dariusz Winek Konkurencyjność Polskiego Sektora Rolno – Spożywczego

46. Konspekt prezentacji • Podejścia do pojęcia konkurencyjności • Czynniki kształtujące konkurencyjność • Analiza kosztów czynników produkcji kształtujących konkurencyjność: • ziemia • praca • kapitał • Ujawnione przewagi komparatywne • znaczenie kursu walutowego • ujawnione przewagi komparatywne a pracochłonność • Udziały w rynku krajowym • Wnioski

47. Podejścia do pojęcia konkurencyjności

48. Czynniki kształtujące konkurencyjność Konkurencyjność polskiego sektora rolno-spożywczego uwarunkowana jest dwiema grupami czynników Instytucjonalne Rynkowe • Regulacje w zakresie wymiany handlowej • jednolity rynek UE; • bariery taryfowe i pozataryfowe w handlu z państwami trzecimi • Wspólna Polityka Rolna • wyrównywanie warunków konkurencji na jednolitym rynku UE; • wsparcie cen surowców rolnych i dochodów rolniczych; • wsparcie eksportu wybranych surowców rolnych • Polityka fiskalna i monetarna • Promocja produktów rolno-spożywczych przez poszczególne państwa • Koszty czynników produkcji • Wydajność czynników produkcji • Płynny kurs walutowy • Zasięg geograficzny i stopień integracji łańcucha produkcji i dystrybucji żywności • Stopień koncentracji produkcji (efekty skali produkcji)

49. Koszty czynników produkcji - ziemia • Przeciętne ceny gruntów ornych w Polscekształtują się znacznie poniżej cen takich krajów jak Wielka Brytania czy Holandia, jednocześnie znacznie powyżej cen notowanych m.in. w Czechach i na Węgrzech. • Analizując ceny gruntów rolnych w Polsce na tle krajów UE należy uwzględnić różnice pomiędzy warunkami klimatycznymi, uwarunkowaniami glebowymi oraz kierunkach produkcji. W 2008r. ceny ziemi w Polsce osiągnęły średni poziom równy: - Rynek prywatny: 3 998 - Zasoby WRSP: 3 257 (wyliczone po kursie EUR/ PLN= 3,85) Źródło: IERiGŻ; Opracowanie BGŻ

50. Koszty czynników produkcji – ziemia (2) Wydajność produkcji w rolnictwie Roczny przychód wobec kosztu zakupu ziemi (bez uwzględnienia przychodów z płatności bezpośrednich)