SIL109 İktisada Giriş

1. KARABÜK ÜNİVERSİTESİ Safranbolu Meslek Yüksekokulu İşletme Yönetimi SIL109İktisada Giriş Öğr. Gör. Emine GÜL

2. 1. HAFTA

3. TEMEL KAVRAMLAR Bu bölümde ekonominin temel kavramları olan, İktisat İhtiyaç Mal ve hizmet Fayda ve Değer Üretim faktörleri Tüketim Ekonomik Birimler Ekonomik Etkinlik Konularına değinilecektir

4. Bölüm Hedefi Bu bölümün sonunda iktisadın daha iyi anlaşılabilmesi için gerekli olan, İktisat İhtiyaç Mal ve hizmet Fayda ve Değer Üretim faktörleri Tüketim Ekonomik Birimler Ekonomik Etkinlik gibi temel kavramlar hakkında bilgi sahibi olunacaktır

5. İktisat Bilimi ve Özellikleri İnsanoğlunun istekleri sonsuz denilebilecek kadar çoktur. İhtiyaçların bu denli sınırsız olmasının nedenlerinden birisi, yaşamını devam ettirebilmesi için zorunlu ihtiyaçlarını sürekli olarak karşılamak zorunda olması bir diğeri de insanoğlunun doğasıyla ilgilidir. Sahip olunmak istenen bu mal ve hizmet yelpazesi sürekli olarak genişlemekte ve artmaktadır. Bu yelpazenin genişlemesinin bir nedeni de teknolojik gelişmeyle birlikte sürekli olarak piyasaya yeni ürünlerin çıkmasıdır.

6. İnsanların ihtiyaçlarının bu denli çok olmasına karşılık bu istekleri karşılayacak mal ve hizmetlerin miktarı sınırlıdır. Yani kaynaklarda bir kıtlık vardır. İhtiyaçlarla kaynaklar arasında bir dengesizlik vardır. Bu durum ister gelişmiş olsun ister gelişmemiş olsun bütün ekonomiler için aynıdır. Ekonomilerin üretim kaynakları sınırlıdır. Bu dengesizlik “Kıtlık Kanunu” olarak adlandırılır. • Hangi ekonomik sistemi benimsemiş olurlarsa olsunlar bütün ekonomilerin temel sorunu budur. İşte iktisat bilimi de bu kıtlık sorununa çözüm bulabilmek üzere ortaya çıkmıştır.

7. İktisat, sınırsız olan insan ihtiyaçlarının sınırlı kaynaklarla en iyi nasıl karşılanacağını inceleyen sosyal bir bilim dalıdır.

8. İktisat=Ekonomi İktisat;Arapça kökenli“kasıtlı, bilinçli, ılımlı hareket” Günlük dilde Türkçeye “tutumluluk” olarak geçmiş Ekonomi; eski yunan kökenli (oikonomos) Aristonun öğrencisi Critobule “ev ve çiftlik idaresi” anlamında kullanmış

9. İktisat biliminin özellikleri • Kıtlık bilimidir • Sosyal bir bilimdir • Analitik bir yapıya da sahiptir • İnsanların iktisadi davranışları inceler • Malların üretim, tüketim ve dağıtım faaliyetlerini inceler

10. İktisadın Bölümleri • Mikro İktisat, Bir ekonomideki küçük karar birimlerinin iktisadi kararlarının incelendiği iktisat bölümüdür. Tüketici, üretici, firma ve endüstri (aynı üretim kolunda faaliyet gösteren firmalar) gibi karar birimleri. Mikro kelime olarak küçük anlamındadır. • Makro iktisat ise bütün bireyler, bütün firmalar, genel anlamda tüm ülke ekonomisi ve uluslar arası ekonomi ile ilgili kararlarla ilgilenir. Ekonomiyi bir bütün olarak ele alır. Enflasyon, işsizlik, milli gelirin oluşumu makro iktisadın başlıca konularıdır. Kelime anlamı büyük demektir.

11. Pozitif İktisat: Mevcut durumu inceleyip, ne olduğunu belirlemeye çalışır, değer yargısı içermez. • Normatif İktisat: Toplumsal refahın en üst düzeyde sağlanabilmesi için, ne olması gerektiğini belirlemeye çalışır, değer yargısı içerir.

12. İhtiyaç ve Özellikleri İktisat bilimi insan ihtiyaçlarının bilinmesi ve bu ihtiyaçları karşılayacak kaynaklarında sınırlı olmasının anlaşılması ile ortaya çıkmıştır. Tüm ekonomik faaliyetler sonsuz olan bu ihtiyaçların karşılanmasına yöneliktir. İhtiyaç tatmin edildiğinde haz ve doyum veren karşılanmadığında acı ve üzüntü veren duygulardır. İnsanlar hayatları boyunca mutlu olmak ve yaşamlarını devam ettirebilmek için bir takım ihtiyaçlarını gidermeleri gerekir.

13. İnsan İhtiyaçları Hiyerarşisi Kuramı(Abraham MASLOW) İhtiyaçlar en temelinden en karmaşığına göre hiyerarşik biçimde sıralanmaktadır. • Fizyolojik ihtiyaçlar: basmağın en altındaki temel ihtiyaçlar. • Güvenlik ihtiyaçları • Sosyal ihtiyaçlar • Saygınlık ihtiyaçları • Kendini gerçekleştirme ihtiyaçları

14. İhtiyaçların Özellikleri • İhtiyaçlar sonsuzdur • İhtiyaçlar şiddet bakımından farklılık gösterirler • İhtiyaçlar karşılandıkça şiddeti azalır • İhtiyaçlar veya ihtiyaçları tatmine yarayan araçlar ikame edilebilirler • İhtiyaçlar zamanla alışkanlık halini alabilir • Ekonomistler ihtiyacın ahlaki yönü ile ilgilenmezler

15. İhtiyaçların Çeşitleri • Zorunlu ihtiyaçlar ve zorunlu olmayan ihtiyaçlar; İhtiyaçlar şiddetlerine göre, zorunlu ihtiyaçlar ve zorunlu olmayan ihtiyaçlar olarak iki gruba ayrılabilir. • Ekonomik ve ekonomik olmayan ihtiyaçlar; Mal ve hizmetler kullanılarak karşılanabilen ihtiyaçlara ekonomik ihtiyaçlar denir.

16. Mal ve Hizmet • İnsan ihtiyaçlarını doğrudan ya da dolaylı olarak karşılamaya yarayan her türlü fiziksel varlıklara mal denir. Ekmek, su, otomobil gibi. • İhtiyaçları karşılama özelliği olmasına rağmen fiziksel özellik göstermeyen şeylerde hizmet olarak adlandırılır. Bankacılık, dişçilik gibi.

17. Mal ve Hizmetlerin Özellikleri Malların özellikleri • İhtiyacın varlığı • Malların kullanılabilir olması • Mallar, insan ihtiyaçlarını gidererek fayda sağlar • Ekonomik malların bir değeri vardır (fiyatı)

18. Hizmetlerin özellikleri • Hizmetler de mallar gibi üretilebilirler. • Hizmetler, mallar gibi stoklama özelliğine sahip değildir. • Hizmetlerin ancak süreleri uzatılabilir. • Hizmet yalnızca emek ile değil sermaye malları ile de sağlanır.

19. Malların Çeşitleri • Serbest ve ekonomik mallar: Elde edilmesi için bir bedel ödenmesi gereken mallar ekonomik mallardır, bu bedel onların fiyatıdır. Doğada istenildiği zaman elde edilen, hiçbir çaba harcamadan ve belli bir bedel ödemeden elde edilen mallar ise serbest mallardır. Deniz suyu, güneş ışınları,tatlı sular serbest maldır. • Üretim (ara mal) ve tüketim (nihai mal) malı: Tüketicinin ihtiyaçlarını doğrudan karşılayan mallara tüketim malı denir. Kalem defter gibi. Üretim malları ise insan ihtiyaçlarını dolaylı yoldan karşılayan ve doğrudan tüketilmeyen, üretim sürecine tekrar katılması gereken mallardır. Üretimde kullanılan makineler, yakıt, fabrika binası gibi.

20. Dayanıklı ve dayanıksız mallar: Dayanıklı mallar faydası uzun süre devam eden mallardır. Ev eşyaları otomobil vb. fayda sağladığında yok olan biten mallar ise dayanıksız mallardır. Dondurma, ekmek vb. • İkame(rakip) mallar, tamamlayıcı mallar: Birbirinin yerine kullanılabilen mallar ikame malladır. Çay- kahve, normal ayakkabı- spor ayakkabısı gibi mallar ikame mallara örnektir. Tamamlayıcı mallar ise biri olmadan diğerinden tam olarak fayda sağlayamadığımız biri olmadan diğerinin işe yaramadığı mallardır. Çay- şeker, otomobil- benzin gibi mallar

21. Normal mal- fakir mal: Tüketicinin geliri arttığında talebi artan mallara normal mal denir. Örnek cep telefonu, bilgisayar gibi. Tüketicinin geliri arttığında talebi azalan malla ise fakir mal adı verilir. Örnek margarin, makarna, patates gibi. • Çoğaltılan ve çoğaltılamayan mallar: Üretimle miktarları artırılan mallar çoğaltılan mallardır, üretimle miktarı değiştirilemeyen mallar ise çoğaltılamayan mallardır. Örnek antika eşyalar, tarihi eserler.

22. Fayda • Malların ve hizmetlerin insan ihtiyaçlarını tatmin etme (karşılama) özelliğine fayda denir. • İnsan ihtiyaçlarını karşılayan bütün mallar faydalıdır…. • Faydayı açıklarken…iktisat bilimi la ahlakidir… • Fayda malın bünyesinde bulunan bir özelliktir. Öncelik sırası kişiden kişiye değişebilmektedir.

23. Değer (kıymet) • Bireylerin kişisel ihtiyaçlarına, gelir ve kültür düzeylerine göre mal ve hizmetlerden sağlayacakları faydaya verdikleri öneme değer(kıymet) denir. • İktisada göre değer göreli bir kavramdır… altın ve elmasın faydası hava ve su ile karşılaştırılamayacak kadar azdır fakat kıt olmasından dolayı çok yüksek değere sahiptir “güzelliğin on para etmez şu bendeki aşk olmasa…” Aşık Veysel

24. Üretim • Üretim, hammaddeleri ya da yarı mamulleri, mamul haline çevirmek amacıyla üretim elemanlarını bir araya getirme süreci ve işlemidir. Mal ve hizmetlerin üretim ve satışına yönelik temel fayda yaratıcı faaliyetler • Şekil faydası • Yer faydası • Zaman faydası • Mülkiyet ve değişim faydası • Bilgi faydası

25. Üretim faktörleri Üretim, üretim elemanlarının bir araya getirilmesi süreci ve işleviydi. İşte bu üretim elemanları iktisat biliminde üretim faktörü olarak adlandırılır. Bunlar; • Geleneksel üretim faktörleri (emek, sermaye, doğal kaynaklar) • Çağdaş üretim faktörleri ( girişimci, bilgi birikimi yani teknoloji)

26. Emek, insanın, gelir sağlamak amacıyla, hür iradesiyle, bilinçli ve başkalarına tabi olarak harcamış olduğu her türlü çaba • Sermaye, ekonomide her türlü üretilmiş üretim aracı (fiziksel, finansal, beşerî sermaye) • Önemli!!!: “Para” üretim sürecine doğrudan katılmadığı için sermaye olarak algılanmamalıdır. • Doğal kaynaklar, bir ülkenin sahip olduğu her türlü yer altı ve yer üstü zenginlikleri • Girişimci (müteşebbis) Bir ekonomik olguyu düşünen, planlayan ve etkin şekilde yürüten, diğer üretim elemanlarını da bilinçli şekilde koordine ederek üretime katan güç • Teknoloji, Aynı miktar faktör kullanarak daha fazla üretim Teknik bilgi ekonominin üretim gücünü belirler.

27. Tüketim • Mal ve hizmetlerin ihtiyaçları karşılamak amacıyla nihai olarak kullanılmasına tüketim denir. Tüketim genelde tüm ekonomilerin nihai amacıdır.

28. Ekonomik Birimler • Hanehalkı (tüketici); Aynı çatı altında yaşayan ve ortak finansal kararlar alan insanlardır. • Firmalar(üretici); kaynakları kullanan ve ne üretileceğini kararlaştıran, şahıs şirketlerinden devlete kadar bütün üretici birimlerdir. • Devlet; Ekonomide gerekli düzenlemeleri yapan, piyasalara üretici ve tüketici olarak katılan, mülkiyet hakkını koruma altına alan ve vergi toplama ayrıcalığına sahip oluşumdur. • Yabancı ülkeler; ithalat, ihracat

29. Ekonomik Etkinlik • Ekonomide kıt kaynakların toplum refahını yükseltecek şekilde üretime katılması ve üretilen malların bireyler arasında adil olarak dağıtımının yapılması ekonomik etkinlik olarak adlandırılır. Tanımdan da anlaşılacağı üzere iki tür etkinlikten bahsedilebilir; • Üretimde etkinlik, mevcut kaynaklarla en yüksek üretim düzeyine ulaşmayı ifade eder. Üretimde etkinliğin sağlanması demek üretim imkanları eğrisi üzerindeki her noktadaki mal bileşiminin üretiminin gerçekleşmesi demektir. • Bölüşümde etkinlik ise üretilen bu mal ve hizmetlerin, üretime katılanlar arasında adaletli bir şekilde dağıtılması demektir. Yani adil gelir dağılımıdır.

30. 2. HAFTA

31. KITLIK VE EKONOMİLERDEKİ TEMEL SORUNLAR Bu bölümde; • Ekonomi bilimi • Kıtlık • Tercih • Alternatif maliyet • Üretim imkanları eğrisi • Ekonomik büyüme konuları ele alınacaktır

32. Bölüm Hedefi • Ekonomi bilimi • Kıtlık • Tercih • Alternatif maliyet • Üretim imkanları eğrisi • Tam istihdam • Eksik istihdam • Ekonomik büyüme konularında bilgi sahibi olunacak

33. KITLIK VE EKONOMİLERDEKİ TEMEL SORUNLAR

34. İnsan ihtiyaçlarının sonsuz, buna karşılık bu ihtiyaçları karşılayacak kaynakların kıt olduğu konusuna birinci bölümde kısaca değinilmişti. Tüm ekonomik faaliyetler ihtiyaçlarla kaynaklar arasındaki bu dengesizliği azaltarak toplum refahını artırmaya yöneliktir. Bu faaliyetlere kısaca kıtlıkla savaş denilmektedir. • Hangi ekonomik sistemi benimsemiş olurlarsa olsunlar tüm ekonomilerin çözmek zorunda olduğu üç temel sorun vardır. • Bunlar;

35. 1-Tam kullanım sorunu Ekonominin sahip olduğu kaynaklardan yani üretim faktörlerinin tamamından yararlanmak üretime katabilmektir. Ancak bugün gelişmiş ülkeler dahi bu sorunu tam olarak çözebilmiş değildir. İstenmediği halde zaman zaman kaynakların bir kısmının atıl kaldığı söylenebilir. Kaynakların tamamının üretime katılmasına tam istihdam(tam kullanım)denir. Kaynakların tamamı bazı sebeplerle üretime katılamıyorsa yani atıl ise buna da eksik istihdam adı verilir. kaynaklar kullanılmadığı için ekonomide işsizlik vardır.

36. Bu kavramları üretim imkanları eğrisi ile açıklayalım. Üretim imkanları eğrisi, bir ekonomide belirli bir dönemde mevcut üretim faktörleri ve teknolojisi ile üretebileceği maksimum mal ve hizmet bileşimlerini gösteren eğridir. Üretim İmkanları Eğrisi

37. Eğri üzerindeki tüm noktalar (A, B, C, D), mevcut kaynaklar ile üretilebilecek maksimum üretim miktarlarını gösterir. Mesela B noktasında, ekonomideki tüm kaynaklar (tüm emek, tüm sermaye, tüm toprak) kullanılarak 40 ton buğday ve 10 bin adet TV üretilebilmektedir. Bu durumda tam istihdamdan bahsedilebilir. Eğrinin içindeki noktalarda da (E noktası gibi), mevcut kaynaklarla üretim yapmamız mümkündür. Ancak bu üretim akılcı değildir, çünkü elimizdeki kaynakların tamamı kullanılmamaktadır. Yani üretim olanakları eğrisinin içindeki noktalar, ekonomide işsizlik ya da atıl kapasitenin olduğunu gösterir. Eksik istihdam söz konusudur. Eğrinin dışında kalan noktalar ise (F noktası gibi) mevcut kaynaklarla bu noktalarda üretim yapmak imkansızdır. Kaynaklar o noktadaki üretim miktarına yetmemektedir, yani kaynak yetersizliği vardır. Bu noktalarda üretim yapılabilmesi için o ekonomide ekonomik büyümenin sağlanmış olması gerekmektedir. Üretim imkanları eğrisi içbükeydir. Bunun nedeni artan fırsat maliyetidir. Artan fırsat maliyeti, bir malın daha fazla üretilebilmesi için, diğer malın üretiminden vazgeçilmesi gereken miktarın her aşamada artmasıdır.

38. 2-Etkin kullanım sorunu Kıt kaynakların tamamının üretime katılması yanında bir diğer sorunda mevcut kaynakların toplum ihtiyaçlarını en iyi şekilde karşılayacak tarzda üretime katılmasıdır. Bu durum kaynakların alternatif kullanım imkanlarının olması, bunların üretime katılmasında doğru kararlar verilmesini zorunlu kılar. Bu kararın verilmesinde üç temel soruyla karşı karşıya kalınmaktadır. Bu sorular; • Hangi mal ve hizmetler ne miktarda üretilmelidir? • Mal ve hizmetler hangi yöntemlerle üretilmelidir? • Mallar toplum üyeleri arasında nasıl dağıtılmalıdır? Bu sorulara verilecek cevaplara göre oluşan üç temel ekonomik sistem vardır:

39. Piyasa Ekonomisi : Neyin nasıl ve kimler için üretileceği konusu birbirlerinden bağımsız bireysel tüketiciler, üreticiler, devlet ve diğer organizasyonların karalarına bağlı olup, bunlar piyasalarda birbirleri ile etkileşim içindedirler. Bu sistemle temel koordinasyonu piyasada belirlenen fiyatlar sağlar Bu yüzden serbest piyasa sistemine  çoğu kez fiyat sistemi de denir. Piyasa ekonomisinin iyi işlemesi için fiyat  düzeyinin istikrarlı olması gereklidir.  Öte yandan, ekonomik  birimlerin mülkiyet hakkına sahip olması ve kamu otoritesi tarafından piyasalara müdahale edilmemesi de piyasa ekonomisinin gereklilikleri arasında yer alır. Böylelikle etkinlik sağlanacak, ekonomi üretim imkanları sınırı üzerinde bulunacaktır

40. Kumanda Ekonomisi: Temel ekonomik sorunlara ilişkin kararların merkezi otorite tarafından alındığı ekonomik sistemdir. Hükümetin kontrolünü elinde bulunduranlar merkezi plan çerçevesinde ekonomik birimlerin hangi faaliyetlere katılacağını, üretim ve tüketim tercihlerini ve gelirin bölüşümünü kontrol altında tutarlar.  Kumanda ekonomilerinde çoğu fiyatlar devlet tarafından belirlenir ve ekonomide etkisizliklerin ortaya çıkmasına neden olur. Yine kurnanda ekonomilerinde yaygın olan kamu mülkiyeti insanlar için bir teşvik unsuru oluşturmaz. Doğu Avrupa ülkeleri, eski Sovyetler Birliği, Çin gibi ülkeler merkezi planlı ekonomilerdi ….

41. Karma Ekonomi Sistemi Dünyada gözlemlenebilen ekonomik sistemlerin hiç birisi yukarıda açıklanan serbest piyasa ve kumanda ekonomileri sistemiyle tam olarak örtüşmemektedir. .Ancak her iki sistemin bazı öğelerini aynı anda benimseyen ülkeler genelde karma ekonomik sistem içinde faaliyetlerini sürdürürler. Ancak bu karma durum homojen değildir yani kumu ve özel kesimin kombinasyonları, her ülke için farklı olarak uygulanmaktadır   Kısaca karma ekonomik sistem, özel mülkiyetin yanında kamu mülkiyetini de kabul eden, piyasa mekanizmasının yanında müdahaleyi de içine sindirebilen, fiyat mekanizmasının yanında merkezi planları da uygulama çabası içinde olan bir sistem niteliği taşımaktadır.

42. 3-Ekonomik büyüme ve kalkınma sorunu Modern toplumların amacı ekonomik ve sosyal gelişmeyi sağlayarak toplumun refahını en üst seviyeye çıkarmaktır. Bunu sağlamanın yolu da üretilen mal ve hizmetlerin hem kalite olarak hem de miktar olarak artırılmasından geçer. Zaman içerisinde mal ve hizmetlerin üretiminde kullanılan faktörlerden bir yada bir kaçındaki artış veya teknolojik yenilikler üretim imkanları eğrisinin sağa doğru kaymasına neden olur. Bu kayma üretim artışını ifade eder, üretim artışının yüzde ifadesi de ekonomik büyüme olarak adlandırılır.

43. Aşağıdaki şekilde kaynaklardaki artış sadece TV üretimi ile ilgilidir. Bu ekonomi yanlı olarak büyümüştür. Tarım sektörü değil de sanayi sektöründe büyüme gerçekleşmiştir denilebilir. Yanlı Büyüme

44. Her iki mal ile ilgili üretim faktörlerinin artışı ve ekonomik büyüme üretim imkanları eğrisini bütünüyle sağa doğru kaydırır. Bu tür kaymalarda her iki malın üretim miktarı artar. Yandaki şekil “ekonomik büyüme” durumunu göstermektedir. Yansız Büyüme

45. Tercih • Kaynaklar kıttır, ama kıt kaynakların alternatif kullanım alanları vardır. • İhtiyaçlarda alternatif kaynaklarla karşılanabilir… • Bu nedenle tercih yapılır.. • Hangi ihtiyacın karşılanacağına ve hangi kaynağın kullanılacağına karar verilir. • Kıt kaynakların alternatif kullanım alanları arasında bir öncelik sıralaması yapılır. • Bu tercihlerin sonucu iktisadidir ve malların nispi değerini etkiler.

46. Alternatif Maliyet • Alternatifler arasında tercih yapmak, seçilmeyen alternatiflerden mahrum kalmak demektir. • Bir ihtiyacın tatmini diğer alternatiflerin tatmini pahasına gerçekleştirilir. • Kaçırılan fırsatlara alternatif maliyeti adı verilir.

47. Özet İktisat (Ekonomi) Bilimi, • İnsan ihtiyaçlarını ve bunların tatminine yönelik çabaları inceler • Kıt kaynaklarla, sonsuz ihtiyaçlar arasındaki dengesizlikten doğan insan faaliyetlerini inceler, • Kıt kaynaklar ve sınırsız ihtiyaçlar dengesizliğinde; ne , nasıl ve kimin için üretilecek sorusunun cevabını arar.

48. İktisatta üç temel sorun; • Hangi mal ve hizmetler ne miktarda üretilmelidir? • Mal ve hizmetler hangi yöntemlerle üretilmelidir? • Mallar toplum üyeleri arasında nasıl dağıtılmalıdır? İktisat biliminin amacı; • Bilimin amacı: Gerçek hayatta gözlemlenen olayları ve davranışları açıklamaktır. • İktisat biliminin amacı: İktisadi olaylar arasındaki neden- sonuç ilişkilerini araştırmak ve bu ilişkileri bilimsel kurallara bağlamaya çalışmaktır. İktisadi gerçeği bulmak; iktisadi gerçek olaylar arasındaki değişmez ilişki..

49. 3. HAFTA

50. TALEP VE TALEP FONKSİYONU • Bütün toplumların cevap aradığı hangi mallar, nasıl ve kimler için üretilecek sorularının cevabını piyasa ekonomilerinde fiyat teorisi ile açıklar. Piyasa ekonomisinin işleyişi fiyat mekanizmasına bağlıdır. Fiyat mekanizması, piyasadaki fiyatların doğrudan bir müdahale olmaksızın arz ve talebe göre belirlenmesidir. Piyasa ekonomilerinde üretim ve tüketim faaliyetleri hiçbir müdahale olmaksızın fiyat mekanizmasına bağlı olarak gerçekleşir. • Mikro iktisat, fiyat mekanizmasının nasıl işlediğini açıklamaya çalışır. Bu bölümde piyasa mekanizmasının işleyişini açıklamak için temel kavramlar ve talep, talep fonksiyonu, talebi etkileyen faktörler ele alınacaktır.