Denken en geloven

1. Denken en geloven

2. Overzicht ‘denken en geloven’ • Denken vs. geloven? • Een vooroordeel van onze tijd? De verhouding denken – geloven in historisch perspectief • Parallellen tussen denken en geloven, filosofie en theologie • De verhouding tussen filosofie en theologie

3. A. Denken vs. geloven? • Denken en geloven: twee uitersten? • Een voorlopige typologie van ‘denken’ en ‘geloven’ • Denken: vooroordelen • Geloven: tweede naïviteit • Besluit: kritisch staan t.o.v. vooroordelen

4. I. Denken en geloven: twee uitersten? • “Ofwel denk je, en geloof je niet; ofwel geloof je, en denk je niet” • denken • modern • wetenschappelijk • nuchter • intelligent • kritisch • …

5. geloven • achterhaald • irrationeel • naïef • dom • irrelevant • “zelfbegoocheling” • “het zijn gewoon allemaal even erg labiele medemensen” • … • gevaar radicalisme • sciëntisme • fundamentalisme

6. II. Een voorlopige typologie • denken • verstand • rede • vooroordelen • verstand • premissen van redenering • rede mensen als sociale wezens • structureel • weerlegbaar • denken vs. geloven

8. geloven • ‘fides quae’ • ‘fides qua’ • tweede naïviteit • eerste naïviteit

9. de ark van Johan Huibers http://player.omroep.nl/?aflID=8307611(18’40-23’30)

10. kritiek • tweede naïviteit M. Chagall, De schepping van de mens

11. Besluit denken ~ geloven kritisch staan t.o.v. vooroordelen rede, verstand ‘sociale en structurele vooroordelen’ tweede naïviteit ‘(letterlijk)geloof’

13. B. Een vooroordeel van onze tijd?De verhouding denken-geloven in historisch perspectief • Oudheid • Middeleeuwen • Nieuwe tijd • Hedendaagse tijd

14. I. Oudheid • ‘veraphilosophiachristiana’ • één te midden van vele • filosofie: wijsheid (<> systeem) leven (<> intellect) christenen God ~ wijsheid christendom ~ filosofie • geloof noodzakelijk om tot waarheid te komen • denken noodzakelijk om de waarheid te begrijpen denken en geloven harmonisch vervlochten

15. Rafaël, Paulus in Athene (1515)

16. II. Middeleeuwen • opleiding: • artes • dialectiek (filosofie) • theologie  philosophia ancilla theologiae • leer van de “twee boeken” • “Zoals andere wetenschappen argumenteert de theologie uitgaande van principes om andere waarheden aan te tonen.” (Thomas van Aquino)

17. Kerk • □christendom als alles overkoepelend zingevingssysteem economie kunst wetenschap politiek symbiose van denken en geloven “credo ut intelligam”

19. III. Nieuwe tijd • ‘moderniteit’ • nieuwe wetenschappen • waarneming • strikte methodologie enorm succes!  werkelijkheid als geheel van feiten die aan onveranderlijke natuurwetten beantwoorden

20. nieuw mensbeeld • relativering antropocentrisme mens en aarde niet langer middelpunt van de wereld • ontvoogding religieuze onderworpenheid

21. ontstaan van verschillende levenssferen • drie wijzen van werkelijkheidsbenadering • filosofisch • religieus druk • wetenschappelijk filosofie: Verlichting (Kant): dienstmaagd die voorop loopt om de weg van de theologie te verlichten theologie: historisch-kritische exegese economie kunst godsdienst wetenschap politiek

22. IV. Hedendaagse tijd • ‘postmoderniteit’: breuk t.o.v. moderniteit einde van de ‘grote verhalen’

24. radicalisering moderniteit “groot verhaal” • individualisme • pluralisering econo-omie kunst gods-dienst weten-schap poli-tiek politiek economie kunst godsdienst wetenschap

26. C. Parallellen tussen denken en geloven • Filosofie en theologie: woordvoerders van denken en geloven • Stijlen van denken en geloven • Conservatisme en progressivisme • Analytisch en synthetisch • Praktisch en synthetisch • Concreet en abstract • Kritisch en irenisch • Vindplaatsen van denken en geloven • Gemeenschap • Traditie • Geschriften • Grote namen • Ervaring

27. I. Filosofie en theologie: woordvoerders van denken en geloven denken ~ filosofie ll wijsbegeerte geloven ~ theologie ll godgeleerdheid paradox? denken ~ begeerte geloven ~ geleerdheid denken geloven filosofie kan niet zonder passie en verlangen theologie kan niet zonder kritische reflectie

28. illustraties: • scientia (‘wetenschap’) - sapientia (‘wijsheid’): mogen nooit volledig van elkaar loskomen vgl. moet/mag alles wat kan? • ‘credo ut intelligam’ – ‘intelligo ut credam’: geloof en inzicht veronderstellen elkaar wederzijds

29. II. Stijlen van denken en geloven1. Conservatisme en progressivisme conservatieven progressieven ‘progredi’: vooruitgaan bv. Michel Foucault bv. bevrijdingstheologie ‘conservare’: bewaren bv. Roger Scruton bv. priesterbroederschap Sint Pius X

30. 2. Analytisch en synthetisch analyse synthese bij elkaar brengen bv. fysische wetten water kookt op 100°C bv. Wat kan ‘kerk’ betekenen voor hedendaagse parochies? uit elkaar halen bv. scheikunde water=H2O bv.Wat betekent ‘kerk’ in de preken van Augustinus?

31. 3. Praktisch en theoretisch praktijk theorie reflecteren bv. metafysica (‘Het zijn van het zijnde is zelf geen zijnde.’) bv. dogmatische theologie (God is Vader, Zoon en Geest: drie personen, die dezelfde goddelijke natuur delen; Jezus Christus is één persoon, met twee naturen: goddelijk en menselijk) handelen bv. toegepaste ethiek (Welke criteria mogen een rol spelen bij het bepalen welke werknemer je voor een bepaalde job aanwerft?) bv. praktische theologie (Hoe als pastoraal werker omgaan met de vraag om euthanasie van een bewoner in een rusthuis?)

32. 4. Concreet en abstract concreet abstract onttrokken aan de materie bv. (theologische) ethiek (Mag men een mens doden?) vergroeid met de materie bv. (theologische) ethiek (Was het voor christenen verantwoordbaar geweest Hitler te vermoorden als daarmee de dood van miljoenen mensen had vermeden kunnen worden?)

33. 5. Kritisch en irenisch kritisch irenisch bevestigend, verdedigend bv. moraalfilosofie (Er zijn goede, ook niet-religieuze, redenen om erg bedachtzaam om te gaan met abortus) bv. liturgiewetenschappen (Hoewel ze er zelf niet voor kunnen kiezen is het goed verdedigbaar baby’s te dopen.) oordelend bv. sociale filosofie (De recente hervormingen in het onderwijs vinden hun basis in een neoliberaal denkmodel) bv. dogmatische theologie (De argumenten die worden aangevoerd om de priesterwijding te beperken tot mannen zijn theologisch niet houdbaar.)

34. II. Vindplaatsen van denken en geloven1. Gemeenschap • groep van mensen • structureren en bediscussiëren van ervaringen • taal

35. 2. Traditie • mensen zijn historische wezens: verbonden door een gemeenschappelijk verleden • heden tussen verleden toekomst

36. 3. Geschriften • schriftelijke neerslag van de bevindingen van een gemeenschap of een traditie • denken: • ‘canon’ (sleutelgeschriften) • geloven • geschriften van theologen • Bijbel  achtergrond en gesprekspartner voor elke hedendaagse discussie

37. 4. Grote namen • voor de gemeenschap cruciale ideeën geconcentreerd bij en door één persoon • denken • Plato, Aristoteles, Kant, Heidegger, … • geloven • theologie: Augustinus, Thomas van Aquino, Schleiermacher, Rahner, … • spiritualiteit: Antonius, Benedictus, Franciscus van Assisi, Ignatius van Loyola

38. 5. Ervaring • denken en geloven ontstaan steeds uit ervaringen • ervaring en interpretatie zijn niet te scheiden: gebeuren in hetzelfde ogenblik

39. D. De verhouding tussen denken en geloven, filosofie en theologie • modellen van interactie tussen filosofie en theologie, denken en geloven • subordinatie • assimilatie • polemiek • coëxistentie • concurrentie • vriendschap • besluit: denkend geloven en gelovend denken

40. I. Modellen van interactie tussen filosofie en theologie, denken en geloven 1. Subordinatie • ongelijkheid • model van ‘dienstmaagd’ • filosofie (theologie) heeft enkel maar waarde voor zover ze iets bijdraagt aan theologie (filosofie) • vandaag: zowel filosofie als theologie hebben waarde in zichzelf

41. 2. Assimilatie • opgaan in elkaar E. Munch, De kus • geen relatie meer (relatie steeds tussen twee verschillende partners) • in de praktijk: steeds één die de ander opslorpt • vandaag: filosofie en theologie als twee duidelijk verschillende disciplines

42. 3. Polemiek • ‘polemos’: oorlog • gericht op het te gronde richten van de ander • filosofie en theologie vandaag: erkennen elkaars bestaansrecht

43. 4. Coëxistentie • naast elkaar bestaan • onverschilligheid • achterliggende reden: ingehouden vijandigheid Churchill, Roosevelt en Stalin op de conferentie van Jalta • filosofie en theologie: geen relatie vanuit ingehouden vijandigheid

44. 5. Concurrentie • elkaar overtreffen • verheerlijking van vooruitgang en onrust • filosofie en theologie: andere finaliteit geen vooruitgang, maar diepgang

45. 6. Vriendschap • respect voor elkaars eigenheid • oprechte interesse • gemeenschappelijke én onafhankelijke activiteiten • meningsverschillen zijn mogelijk, maar ook vruchtbaar en hebben nooit het laatste woord • ↔ subordinatie: geen slavinnen van elkaar ↔ assimilatie: geen versmelting ↔ polemiek: kritiek is constructief ↔ coëxistentie: geen onverschilligheid ↔ concurrentie: er niet op gericht elkaar te overtreffen

46. Besluit: denkend geloven en gelovend denken • denken is steeds een beetje geloven; geloven is steeds een beetje denken • cf. Fides et Ratio (encycliek 1998): “Geloof en rede (Fides et Ratio) zijn als twee vleugels waarmee de menselijke geest zich verheft om de waarheid te beschouwen.”