Prawo rzeczowe na ziemiach polskich pod zaborami

1. Prawo rzeczowe na ziemiach polskich pod zaborami

2. Koncepcje własności • Kodeksy przejściowe z przełomu XVIII/XIX w. • PPK, ABGB, ZP • pozostałości własności feudalnej – PPK: dobra rycerskie – nabyć mógł je jedynie szlachcic, który jako właściciel posiadał także jurysdykcję nad chłopami, władzę administracyjno-policyjną, prawo patronatu nad kościołem, szkołą, szczególna forma opodatkowania (do 1807 r.) • formy własności podzielonej – jako wyjątki • własność pełna pozbawiona charakteru stanowego – jako zasada • pozytywna definicja własności • Kodeks Napoleona • własność pełna, nieograniczona i nienaruszalna jako prawo naturalne • negatywna definicja własności • BGB • negatywna definicja własności • ograniczenia prawa własności – większy nacisk na obowiązkach właściciela – koncepcja nadużycia prawa podmiotowego

3. Formy własności feudalnej i podzielonej 1 • PPK • lenno – mogła je przyjąć każda osoba, nawet prawna (do 1850 r.); uprawnienia wasala: pobieranie pożytków, rozporządzanie nieruchomością z zachowaniem ograniczeń sukcesji lennej; uprawnienia seniora: pewne świadczenia • fideikomis rodzinny – w rodzinach wielkich właścicieli ziemskich; własność użytkowa przysługiwała każdorazowemu posiadaczowi, a zwierzchnia – rodzinie; ustanawiany w drodze umowy, aktu jednostronnego, testamentu; ograniczenia w sukcesji fideikomisu • oczynszowanie dziedziczne – właścicielem użytkowym chłop, zwierzchnim pan gruntowy (d0 1850 r.); uprawnienia chłopa: rozporządzanie gruntem za zgodą pana; uprawnienia pana: czynsz dziedziczny (w pieniądzu lub w naturze) • ABGB • lenna – unormowane odrębnym prawem lennym • dobra wieczysto-dzierżawne – unormowane w dziale zobowiązań • dobra wieczysto-czynszowe – unormowane w dziale zobowiązań • ZP • własność podzielona o ograniczonych uprawnieniach do rzeczy, do której określone prawa miał także inny podmiot

4. Prawo hipoteczne 2 • Kodeks Napoleona • nabywanie prawa własności w drodze umowy, bez obowiązku rejestracji w księgach hipotecznych • hipoteka prawna – żonie na majątku męża, małoletnim na majątku opiekuna, gminom, instytucjom publicznym na majątkach poborców i zarządców; nie musiała być wpisana do ksiąg hipotecznych (tajność) • hipoteka sądowa, umowna – hipoteki generalne, ogólne (obciążające cały majątek dłużnika); wpisy odnawialne co 10 lat pod rygorem utraty ważności • Nowele KN w Królestwie Polskim (1818 i 1825 r.) • wprowadzenie ksiąg hipotecznych (od 1818 r. dla większej własności ziemskiej i miejskiej, po 1825 r. także dla mniejszej) – nabywanie własności nieruchomości i jej obciążenie musiano dokonać przed urzędem hipotecznym i zarejestrować w księgach prowadzonych przez wydziały sądów wojewódzkich, po 1875 r. s. okręgowych (jawność materialna) • zasada jawności formalnej • zasada publicznej wiary ksiąg hipotecznych, zasada rękojmi wiary publicznej ksiąg • zasada legalizmu hipotecznego – zamieszczanie w księdze tylko informacji sprawdzonych przez urząd co do prawidłowości czynności • zasada szczegółowości i niepodzielności • zasada pierwszeństwa wpisów

5. Prawo hipoteczne 2 • Prawo austriackie • reforma józefińska – podział na dobra dominialne (nabywać je mogli magnaci, szlachta, mieszczanie Lwowa) i rustykalne (chłopi) • 1780 r. Tabula Krajowa dla dóbr dominalnych; 1789 r. patent cesarski nakazujący prowadzenie ksiąg dla gruntów rustykalnych (niezrealizowany) • ABGB – ważne nabycie nieruchomości zależne od wpisu umowy do Tabuli • ustawa ogólnopaństwowa z 1871 r. i ustawa Sejmu Krajowego z 1874 r. – założenie ksiąg gruntowych opartych na katastrze (w Galicji tzw. franciszkański za Franciszka I w l. 1819-1859), prowadziły je sądy okręgowe (dla większej własności) i powiatowe (dla mniejszej); materialna zasada jawności, brak formy notarialnej umowy alienacyjnej • problem nieformalnego obrotu nieruchomościami chłopskimi – F. Zoll i E. Till uważali ich za „właścicieli pozaksięgowych” • Prawo pruskie • Powszechna ordynacja hipoteczna z 1783 r. – umowa zbycia i obciążenia zawierana przed sądem, zasada jawności materialnej • 1887 r. – każda nieruchomość miała mieć swoją księgę, by być przedmiotem obrotu prawnego; najpierw zawierano umowę zobowiązaniową (zamiana, sprzedaż, darowizna), potem umowę rzeczową, która przenosiła własność, ale pod warunkiem wpisu jej do ksiąg

6. PPK (1794) • Właścicielem zwie się ten, kto jest mocen samowładnie, przez samego siebie lub przez trzeciego rozporządzać istotą rzeczy lub prawa z wyłączeniem innych. • Wskaż różnice pomiędzy prawem własności określonym w Landrechcie Pruskim, w prawie rzymskim. Oprócz własności PPK przewidywał także 3 rodzaje własności feudalnej. Wymień jakie.

7. Deklaracja prawa człowieka i obywatela (1789) • Własność jest prawem świętym i nietykalnym. • Kodeks Napoleona (1804) • Własność to prawo korzystania z rzeczy i rozporządzania nimi w sposób najbardziej nieograniczony, byleby nie czyniono z niego użytku zakazanego przez ustawy. • Na podstawie powyższych tekstów wskaż cechy francuskiego prawa własności.

8. ABGB (1811 r.): • § 309 • Kto rzecz ma w swej mocy lub władzy, zowie się jej dzierżycielem. Jeżeli dzierżyciel rzeczy ma wole zatrzymania jej jako swojej, jest jej posiadaczem. (...) • § 353 • Wszystko, co do kogo należy, wszystkie jego rzeczy zmysłowe i niezmysłowe, zowią się jego własnością. • § 354 • Własność, uważana jako prawo, jest upoważnieniem do rozrządzania według upodobania istotą i pożytkami pewnej rzeczy, oraz do wykluczenia od tego każdego innego. • Na podstawie przepisów prawa austriackiego porównaj pojęcie i zakres posiadania oraz prawa własności w prawie XIX w.

9. Przeczytaj podane przepisy i odpowiedz na pytania: • § 680 • Gdy komu zostaie nadane posiadanie i używanie gruntu iakiego z obowiązkiem dawania z niego iednostayney i trwałey opłaty; grunt takowy zowie się gruntem czynszowym. • § 681 • Pospolicie posiadaczowi gruntu służy zupełna, opłatą tylko obciążona własność onegoż. • § 683 • Gdy iednak posiadaczowi użytkowa własność gruntu z obowiązkiem opłaty z niego nadana, a pobieraiącemu opłatę nadwłasność zastrzeżoną została; grunt takowy nazywa się gruntem wieczno-czynszowym, właściciel użytkowy wiecznym-czynszownikiem, a nadwłaściciel panem wieczno-czynszowym. • Jaką formę własności przewidywały regulacje w powyższych przepisach? Określ zasady funkcjonowania instytucji opisanej w § 683. • Zidentyfikuj akt prawny, z którego pochodzą te przepisy. Określ czy i w jakim okresie obowiązywał on na ziemiach polskich.

10. Tom X cz. 1 Zwodu Praw (1832 r.) tak ujmuje istotę prawa własności: Ten, kto będąc pierwotnym nabywcą majątku, po prawnym zatwierdzeniu jego prywatnego posiadania, otrzymał władzę, zgodnie z porządkiem ustanowionym przez prawo cywilne, do wyłącznego i niezależnego od osób postronnych władania, posługiwania się i rozporządzania nim wiecznie i poprzez potomków (dziedziczenie), dopóki nie sprzeda [majątku] innemu lub ten, komu władza taka została przekazana przez tego, kto pierwszy ją otrzymał, bezpośrednio lub pośrednio na drodze kolejnych zgodnych z prawem przekazań i potwierdzeń, ten ma na owym majątku prawo własności (art. 388). • Zacytowany przepis rozróżnia dwie formy nabycia własności: pierwotne i pochodne. Określ zasadnicze różnice między nimi i podaj konkretne przykłady nabycia majątku na oba sposoby.

11. BGB (1896 r.): • § 903. Właściciel rzeczy może postąpić z rzeczą wedle swego upodobania i wyłączyć innych od wszelkiego na nią oddziaływania, o ile nie sprzeciwiają się temu ustawa lub prawa osób trzecich. • § 985. Właściciel może żądać od posiadacza wydania rzeczy. • Powyższa definicja własności zawiera w sobie elementy pozytywne i negatywne. Sformułuj je. • Nazwij i określ istotę roszczenia opartego na przepisie § 985.

12. ABGB (1811 r.): • § 365 • Członek państwa musi odstąpić nawet zupełną własność rzeczy za stosownem wynagrodzeniem, jeżeli tego dobro publiczne wymaga. • W jaki sposób zacytowany przepis wpływał na ograniczenie prawa własności? Czy podobne rozwiązania w dzisiejszym prawie są dopuszczalne?

13. ABGB (1811 r.): • § 423 • Rzeczy, które mają już właściciela, nabywa się pośrednio przez to, iż sposobem prawnym przechodzą z jednego właściciela na drugiego. • § 424 • Tytuł nabycia pośredniego stanowić może umowa; rozporządzenie na przypadek śmierci; orzeczenie sędziego; albo rozporządzenie ustawy. • § 425 • Sam tytuł nie daje jeszcze własności. Własność i wogóle wszelkie prawa rzeczowe nabyć można – poza przypadkami wyraźnie w ustawie wymienionymi – tylko przez prawne oddanie i przyjęcie. • Podane przepisy regulują tzw. pochodne nabycie własności. Wskaż, czym różni się ono od tzw. nabycia pierwotnego. Podaj przykłady tytułów nabycia, o których mowa w § 424. Jaki charakter miała czynność przenosząca własność na gruncie ABGB – zobowiązujący czy rozporządzający?

14. ABGB (1811 r.): • § 339 • Jakiekolwiek rodzaju byłoby posiadanie, nikomu nie wolno samowolnie go naruszać. Naruszony ma prawo żądać sądownie zakazania naruszenia i wynagrodzenia udowodnionej szkody.(...) • § 344 • Do praw posiadania należy także prawo bronienia się w posiadaniu, a gdyby pomoc sądowa zbyt późno nadejść miała, prawo odparcia gwałtu stosownym gwałtem. (...) • Zacytowane przepisy statuują dwie podstawowe formy ochrony naruszonego posiadania. Proszę je nazwać oraz scharakteryzować.

15. Kodeks Napoleona w art. 686 stanowił: • Wolno jest właścicielom ustanawiać na swoich posiadłościach lub na korzyść swoich posiadłości takie służebności jakie im się spodoba, byleby jednakże ustanowione służebności nie były nakładane ani na osobę, ani na korzyść osoby, ale tylko na dziedzinę i na korzyść dziedziny, i byleby służebności te nie zawierały skądinąd nic przeciwnego porządkowi publicznemu. (...) • Zdefiniuj pojęcie służebności. Podaj kilka przykładów służebności i określ zakres ich zastosowania.

16. BGB (1896 r.): • § 1018. Grunt można w ten sposób obciążyć na rzecz każdorazowego właściciela innego gruntu, że temu ostatniemu wolno używać gruntu w pewnym szczególnym kierunku, albo że na gruncie nie wolno pewnych czynności dokonywać, albo że wyklucza się wykonywanie jakiegoś prawa, które względem drugiego gruntu wypływa z własności gruntu obciążonego (...............................................). • § 1030. Rzecz można w ten sposób obciążyć, że ten na czyją korzyść następuje obciążenie, ma prawo pobierania użytków z rzeczy (.....................................). • § 1204. Rzecz ruchomą można dla zabezpieczenia wierzytelności obciążyć w ten sposób, że wierzyciel ma prawo poszukiwać zaspokojenia z rzeczy (..........................................) • Zidentyfikuj i nazwij ograniczone prawa rzeczowe opisane w powyższych przepisach kodeksu niemieckiego.

17. Kodeks Napoleona (1804 r.): • Art. 2114. Hipoteką jest rzeczowe prawo na nieruchomościach, do których przywiązane jest zaspokojenie zobowiązania. Hipoteka z natury swojej jest niepodzielna i utrzymuje się w całości na wszystkich nieruchomościach zobowiązanych, na każdej z nich i na wszelkiej części. Wszędzie idzie za nimi, w jakiekolwiek ręce przechodzą. • Art. 2115. Hipoteka ma miejsce tylko w przypadkach i według form upoważnionych prawem. • Art. 2116. Hipoteka jest albo prawna, albo sądowa, albo umowna. • Podaj cechy hipoteki ukształtowanej w Kodeksie Napoleona. Zdefiniuj rodzaje hipotek wymienione w art. 2116.

18. Prawo o przywilejach i hipotekach z 1823 r. obowiązujące w W. M. Krakowie: • § 1 • Wszelkie czynności między żyjącemi, których skutkiem ma bydź przeniesienie własności Dóbr nieruchomych, ściśnienie, obciążenie, uwolnienie od obciążeń teyże własności, wszelkie podobne czynności, które się ściągaią do praw hipotecznych zawieranemi będą przed Pisarzami Aktowemi i dwiema Świadkami prawem niewyłączonemi, przez strony osobiście, lub przez Pełnomocników do tego szczególnie i urzędownie umocowanych. (...) • § 4 • Prawo rzeczowe do Dóbr nieruchomych zyskuie się przez wciągnienie tytułu nabycia do Ksiąg hipotecznych. • § 6 • Wszelkie obciążenia własności Dóbr nieruchomych powinny bydź iawnemi przez wciągnienie tytułu do Ksiąg hipotecznych, wyiąwszy przywileie. • § 10 • Wszelkie tytuły, które są wciągnione do Ksiąg hipotecznych stanowią prawo rzeczowe (ius reale), dopuki nie zostały wciągnionemi, są tylko prawami osobistemi (ius personale) • Określ charakter prawny wpisu do ksiąg hipotecznych według tej ustawy. Jakie skutki materialne pociągał za sobą wpis? Porównaj te regulację z innymi obowiązującymi w XIX w.

19. Przeczytaj przepis krakowskiej ustawy hipotecznej z 1823 r. i odpowiedz na pytania: • § 16. • Akta hipoteczne są publiczne i iawne, każdemu przeyrzeć ie regent pozwoli, i żądane wypisy wyda; przeglądanie wszeto niemoże nastąpić iak w obliczu Regenta, który odpowiedzialnym iest za całość i nietykalność Aktów w księgach zawartych. • Jaką zasadę ksiąg hipotecznych statuuje ten przepis?

20. Przeczytaj poniższe przepisy i odpowiedz na pytania: • § 1 • W Królestwie Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskim założone będą księgi hipoteczne (gruntowe). Księgi te założone będą z urzędu dla wszystkich miejscowości, dla których nie istnieją księgi publiczne jako hipoteczne uważać się mające; dla miejscowości zaś, dla których wspomniane księgi istnieją, o tyle, o ile księgi tam prowadzone nie odpowiadają wymogom niniejszej ustawy. • § 2 • Do ksiąg hipotecznych wpisane będą wszelkie nieruchomości i prawa za nieruchomości poczytane. Wyjętemi są jednak nieruchomości: • które stanowią dobro publiczne; • które są w posiadaniu przedsiębiorstwa kolei żelaznej i do ruchu kolejowego służą; • nieruchomości mające stanowić przedmiot ksiąg górniczych. Gdzie były prowadzone księgi, które założono na podstawie cytowanej ustawy z 1874 r.? Czy ustawa wprowadzała jednolity system ksiąg hipotecznych? Jaką funkcję pełniły księgi hipoteczne? Określ ich części składowe.