Staropolskie prawo rzeczowe

1. Staropolskie prawo rzeczowe © Anna Karabowicz

2. Prawo rzeczowe - definicja • reguluje zakres bezpośredniego władztwa człowieka nad rzeczą oraz społeczne formy korzystania z rzeczy • prawa podmiotowe bezwzględne, skuteczne względem wszystkich (erga omnes) z jednoczesnym wykluczeniem innych od tego korzystania jako nieuprawnionych • brak rozróżnienia form władztwa nad rzeczą, czyli między posiadaniem, własnością czy ograniczonymi prawami rzeczowymi © Anna Karabowicz

3. Rzeczy • obejmowały dobra materialne, z czasem także niematerialne • podział rzeczy: • nieruchome – ziemia i wszystko, co jest z nią trwale złączone, podział nieostry (na Mazowszu konie w ilości do 10 sztuk były ruchomościami, powyżej nieruchomościami), prawo ziemskie jak nieruchomości traktowały sumy spadkowe, posagowe, zastawne • dobra dziedziczne – traktowane jako przedmiot własności całej rodziny, ograniczenie w dysponowaniu • dobra nabyte – stawały się dziedziczne z chwilą przejścia na spadkobierców • ruchome – większa swoboda w dysponowaniu, szczególnie na wypadek śmierci © Anna Karabowicz

4. Posiadanie • definicja – faktyczne władztwo nad rzeczą, stan faktyczny a nie prawny, określane jako dzierżenie • brak odróżnienia od własności i innych praw rzeczowych do czasów nowożytnych, pełne rozróżnienie w prawie miejskim, w prawie ziemskim było nie tylko stanem faktycznym, ale i tytułem samoistnym do władania rzeczą, jednym z praw na rzeczy cudzej • elementy składowe posiadania: corpus (faktyczne władanie) i animusrem sibi habendi (wola władania rzeczą jak swoją) • we wczesnym średniowieczu możliwość uznania za posiadacza kogoś, kto nie władał rzeczą (idealny posiadacz), możliwość posiadania tej samej rzeczy przez kilka osób z innych tytułów (posiadaczem ziemi był każdy, kto z niej pobierał jakieś pożytki: posiadacz pośredni i bezpośredni) © Anna Karabowicz

5. Ochrona posiadania • posiadanie prawne (oparte na tytule prawnym) a bezprawne (wyzucie z posiadania, naruszenie spokojnego posiadania, „wybicie z dóbr”) • do końca średniowiecza w procesie o naruszenie posiadania poruszano także kwestię bezprawności posiadania (czyli badano tytuł prawny do posiadania rzeczy) – wymieszanie procesu posesoryjnego (fakt wyzucia z posiadania) z kwestiami petytoryjnymi (stwierdzenie praw do rzeczy) – brak odpowiedniej, skutecznej, szybkiej reakcji na fakt naruszenia posiadania • w XIII w. na Śląsku początek odróżniania procesu posesoryjnego od petytoryjnego, w XIV w. instytucja mandatów restytucyjnych monarchy lub starosty przywracające spokojne posiadanie bez rozstrzygania prawa do rzeczy, XV w. ochrona posesoryjna w prawie zwyczajowym łęczyckim, proces posesoryjny przewidywała Korektura Praw (1532), normowały go konstytucje z l. 1543, 1587, 1699, 1726 (choć i tak w procesach posesoryjnych nadal pojawiały się elementy petytoryjne) • od 1543 r. proces posesoryjny toczył się przez sądem grodzkim, skargę posesoryjną wnosiło się w okresie 1 miesiąca od dnia gwałtownego naruszenia posiadania, skrócone dochodzenie (skrutynium) w celu zbadania faktu spokojnego posiadania i faktu jego naruszenia, w przypadku zasadności skargi przywracano posiadanie bez badania tytułu prawnego © Anna Karabowicz

6. Prawo własności • definicja – prawne władztwo nad rzeczą, najpełniejsze spośród wszystkich praw rzeczowych, brak wypracowania definicji w prawie ziemskim, określano ją poprzez wyliczanie uprawnień właściciela • określano ją jako: possessio perpetua, hereditaria, dzierżenie wieczyste, dziedzictwo, od XIII w. jako własność (dominium), ale jeszcze sporadycznie do XV w. • zależność prawa własności od przynależności do określonego stanu społecznego • kwestia własności ziemi – uprawnienia feudała, immunitety, władztwo sądowo-administracyjne nad ludnością • własność zbiorowa=pospólnej ręki – stosowana w stosunku do nieruchomości (od własności wspólnot terytorialnych, przez własność rodów, po własność rodzin jako niedział rodzinny); zarządzanie i rozporządzanie rzeczą tylko zbiorowo, prawa uczestnika były niezbywalne (po jego śmierci jego dział nie przypadał spadkobiercom, ale powiększał masę niedziału); tendencja do indywidualizacji prawa własności ziemi od XIV-XV w. • niedział ojcowski – od XIII w., wpólne władanie ziemią przez ojca i dzieci, powstawał z momentem ich urodzenia, większe uprawnienia ojca (zarząd, reprezentacja na zewnątrz), dzieci nie miały prawa do żądania wydzielania im części • niedział braterski – mógł obejmować też niezamężne siostry, braci stryjecznych, bratanków, mniej trwały od ojcowskiego • niedział częściowy – grunty orne stanowiły własność indywidualną, zaś łąki, lasy, wody należały do niedziału rodzinnego lub własności całej wsi © Anna Karabowicz

7. Własność podzielona (feudalna) i pełna (alodialna) • własność podzielona, warunkowa – występowała w okresie feudalnym w stosunku do nieruchomości • do tej samej nieruchomości uprawnienia własnościowe miał pan feudalny (senior, właściciel zwierzchni: dominium directum, eminens) i właściciel użytkowy, podległy (wasal, dominium utile) • rozwijana poprzez lokacje gruntowe, nadania (beneficja) dokonywane w Polsce przez monarchę z jego regale ziemi (własność zwierzchnia nad ziemią uprawianą przez pospolitą wolną ludnością oraz obszarami niezagospodarowanymi) • nadania lenn przez innych właścicieli poza monarchą w XIII w. na Śląsku, w innych dzielnicach sporadycznie przez magnatów (szczeg. na wschodzie, czy hierarchów kościelnych) – szlachta lenna nie posiadała pełni praw politycznych, II poł. XVI w. likwidacja lenn na Rusi, Podolu i Podlasiu; 1505 i 1565 zakazy ustanawiania lenn w królewszczyznach, indywidualne przekształcenia lenn w alodia w l. 1768-1791, lenna przewidywał Zbiór Praw Sądowych (1778) • własność bezwarunkowa, alodialna, pełna • monarcha nadawał beneficja rycerstwu z obowiązkiem służby wojennej (z początku czasowe, potem dożywotnie, XII-XIII w. przekształcane w dziedziczne) • XIII/XIV w. własność alodialna stanowiła regułę – na skutek wzrostu znaczenia rycerstwa wobec monarchy i kształtowania się zasady równości wśród szlachty • z tzw. własnością „na prawie rycerskim” związany był zawsze obowiązek służby wojennej • od XVI w. utrata znaczenia przez obowiązek służby wojskowej, umacnianie się własności alodialnej • II poł. XVIII w. przekształcanie we własność kapitalistyczną © Anna Karabowicz

8. Własność w prawie miejskim i wiejskim • w miastach po lokacji grunty miejskie były własnością pana miasta lub samego miasta • w praktyce parcele i wybudowane na nich domy znajdowały się dziedzicznym i wieczystym posiadaniu mieszczan, którzy mogli nimi swobodnie dysponować, na rzecz pana miasta świadczyli czynsz • w dobrach królewskich przekształcanie tej własności od XV w. przekształcała się we własność alodialną (potwierdzenie w ustawie o miastach królewskich 1791 r.) • w miastach prywatnych mieszczanie byli jedynie własność podległą gruntów, na ich alienację musieli mieć zgodę pana, świadczenie na rzecz pana obejmowały czasem nawet pańszczyznę; powolne umacnianie się uprawnień w XVIII w. • na wsi własność podzielona – uprawnienia prywatnoprawne (prawo do renty feudalnej i udzielania zgody na alienację gruntu) i publicznoprawne feudała; uprawnienia chłopa do użytkowania, alienacji za zgodą, obowiązek świadczenia renty feudalnej • po okresie lokacji (XIII/XIV w.) 2 formy własności podległej kmiecia: prawo zakupne (w sytuacji nabycia gruntu od pana) i dziedzictwo (własność pańska) • od poł. XV w. pogarszanie sytuacji chłopów, wzrost podległości osobistej połączonej z przypisaniem do gruntu, zanik w dobrach szlacheckich własności opartej na prawie zakupnym, utrzymanie w królewszczyznach gł. małopolskich; pojawiało się dziedziczne (brak prawa alienacji, oparte na dzierżawie=emfiteuzie wieczystej lub dziedzicznej), a nawet czasowe użytkowanie • II poł. XVIII w. polepszanie praw chłopów do gruntu – w królewszczyznach powszechne dziedziczne użytkowanie, 1792 r. nadanie chłopom w królewszczyznach własności podległej, 1794 r. uniwersał połaniecki – nieusuwalność chłopa z gruntu w sytuacji wywiązywania się z obowiązków © Anna Karabowicz

9. Ograniczenia własności (1) • Prawo bliższości – prawo krewnych do udzielania zgody na alienację dóbr nieruchomych (z czasem jedynie rodowych); w razie jej braku transakcja była nieważna, a krewni mogli odzyskać grunt bez zwrotu ceny • z czasem przekształciło się w prawo pierwokupu (krewni w kolejności stopnia pokrewieństwa mieli prawo pierwokupu nieruchomości, właściciel musiał im najpierw zaproponować jej kupno, zanik w XIV w.) i prawo skupu=retraktu (gdy sprzedający nie zaproponował kupno krewnym, którzy mieli prawo przymusowego wykupu ziemi od nabywcy za cenę nabycia) • od XV w. określono termin 6 tygodni, w czasie którego trzeba było ogłosić zamiar skorzystania z prawa bliższości, zakaz przy darowiźnie i zamianie (z wyj. prawa mazowieckiego do 1576 r.) • ustawa z 1768 r. i rezolucja Rady Nieustającej z 1777 r. zniesienie prawa bliższości w prawie ziemskim • w prawie miejskim szerszy zakres prawa bliższości (prawo odkupu), zaś w wiejskim nawet można było zastrzec prawa pierwokupu krewnych sprzedawcy pierwotnego względem nabywcy, gdy ten chciał z kolei sprzedać nieruchomość © Anna Karabowicz

10. Ograniczenia własności (2) • Regalia – prawa gospodarcze zastrzeżone wyłącznie dla monarchy, od XIV w. niektóre z nich stawały się przynależnością własności na prawie rycerskim (rybołówstwa, budowy i posiadania grodów, karczmy i młyna), regale polowania zniesiono w XV w., bartne w 1538 r., regale górnicze w 1573 r. • Prawo sąsiedzkie – rośliny, które przerastały na grunt sąsiada, właściciel gruntu miał usunąć, spadające owoce na grunt sąsiada mogły być przez niego zbierane, możliwość wypasu po zbiorach na cudzych gruntach („prawo kobylego pola”), Statut warcki (1423) dawał prawo polowania i połowu na cudzych gruntach od zbiorów do św. Wojciecha (zniesione w 1775 r.), w prawie miejskim ograniczenia w prawie budowlanym • Ordynacje i fideikomisy (substytucje) – z prawa rzymskiego, gdzie spadkodawca zobowiązywał spadkobiercę, by spadek przekazała określonej osobie, założyciel nowożytnej ordynacji czy fideikomisu zakazywał, by dany spadek był alienowany, dzielony, obciążany, określał, w jaki sposób miał być dziedziczony (zasadniczo na zasadzie primogenitury), ordynacje: radziwiłłowskie 1586, zamojska 1589, myszkowska 1601, ostrogska 1609 © Anna Karabowicz

11. Nabycie własności (1) • Nabycie pierwotne – powstawało nowe prawo własności, nabywca nie wyprowadzał swojego prawa od poprzednika, który mógł nie istnieć, stąd jego zakres nie zależał od wcześniej powstałych ograniczeń czy obciążeń • zawłaszczenie rzeczy niczyjej lub porzuconej (occupatio) – ruchomości: poprzez objęcie w posiadanie (np. rzeczy i rozbitków wyrzuconych na brzeg, łupy wojenne), zaś nieruchomości: poprzez jej użytkowanie w drodze tzw. zapowiedzi (zakaz wstępu innym osobom na grunt, oznaczenie za pomocą znaków granicznych, tj. słupów, kamieni, znaki na drzewach) • zasiedzenie (dawność, usupatio) – nabycie własności w drodze długoletniego, spokojnego i nieprzerwanego posiadania • w prawie ziemskim od XIII w., do XIV w. czasokres posiadania nie był określony, Statuty Kazimierza Wielkiego określiły termin w największej ilości przypadków na 3 lata i 3 miesiące (Małopolska), 8 lat (Wielkopolska), ale odpowiednio 15 i 30 lat dla zastawionych nieruchomości, nie były wymagane słuszny tytuł nabycia ani dobra wiara • w prawie miejskim wymagano tytułu prawnego i dobrej wiary (subiektywnego przekonania o zgodności postępowania z prawem) tak w chwili nabycia, jak i przez cały okres posiadania, terminy: ruchomości 1 rok 6 miesięcy, nieruchomości tyle samo, gdy już nastąpiło wzdanie, zaś w innych wypadkach 31 lat, 6 tygodni i 3 dni, nie można było zasiedzieć własności publicznej, rzeczy służącej kultowi religijnemu lub pochodzącej z kradzieży © Anna Karabowicz

12. Nabycie własności (2) • nabycie pochodne – nabywca nabywał prawo własności od poprzednika (z takimi samymi obciążeniami czy ograniczeniami) na podstawie tytułu prawnego • nabycie własności ruchomości w drodze tradycji, tj. fizyczne wręczenie rzeczy nabywcy bezpośrednie lub pośrednie • nabycie własności nieruchomości w drodze tytułu prawnego i 2 umów rzeczowych skutecznych wobec wszystkich • tytuł prawny – spadkobranie (tylko wtedy, gdy spadkodawca był właścicielem, jeśli nie to nabywca nabywał tylko posiadanie), nadanie monarsze (ograniczane od 1454 r., od 1504 r. wieczyste nadanie tylko za zgodą senatu w czasie obrad sejmowych w sytuacji konieczności państwowej) lub umowa obligacyjna (skuteczna tylko wobec nabywcy) • wzdanie (zdanie, wywiązanie, resignatio) – przenosiło własność, zbywca rezygnował z własności, zrzekał się go poprzez wypowiedzenie formuły, zbywca wręczał nabywcy grudkę ziemi, kapelusz lub rękawiczki, do XIII w. zwyczaj picia wody lub miodu (woda zrzeczenia się); z czasem wzdanie dokonywano poza gruntem, od XIII w. przed księciem, od poł. XIV w. przed sądem ziemskim (wpis do akt, ksiąg inskrypcji o charakterze konstytutywnym i wydawanie nabywcy wypisu), w prawie miejskim w księdze sądowej wpisywano umowę obligacyjną i akt wzdania, w prawie wiejskim formalnie za zgodą pana, najczęściej przed sądem wójtowskim wraz z wpisem umowy do ksiąg sądowych • wwiązanie (intromissio) – wejście w posiadanie poprzez symboliczne wskoczenie na grunt, zapalenie ogniska, obejście granic; z początku obie umowy rzeczowe dokonywane razem w obecności świadków (opola), potem rozdzielono je w czasie i co do miejsca, wwiązanie zawsze na gruncie w obecności świadków (opola, księcia, woźnego sądowego i sąsiadów, w prawie miejskim sędziego i ławników, w prawie wiejskim w obecności urzędu wiejskiego poprzez symboliczne przekazanie zielonej rózgi © Anna Karabowicz

13. Utrata własności • porzucenie rzeczy w momencie jej zawłaszczenia przez inną osobę • na skutek upływu dawności poprzez nieużywanie rzeczy i niedochodzenie prawa własności – inna osoba nabywa ją w drodze zasiedzenia • wywłaszczenie – budowa dróg, kanałów itp., na podstawie decyzji królewskiej, a od XVI w. uchwała sejmowa, od 1591 r. zajmowała się nim sejmowa komisja skarbowa • konfiskata majątku – w drodze orzeczenia sądowego jako kara za przestępstwa (wyłącznie od 1422 r.) © Anna Karabowicz

14. Ograniczone prawa rzeczowe (1) • zapewniały możność władania rzeczą w sposób bezwzględny, z wyłączeniem osób trzecich, • były to prawa do rzeczy będącej własnością innej osoby • określane jako prawa na rzeczy cudzej • dawały uprawnienia w określonym ograniczonym zakresie © Anna Karabowicz

15. Ograniczone prawa rzeczowe (2) • wolności (służebności) – dawały prawo do korzystania z cudzej rzeczy ograniczając prawa właściciela, który musiał znosić działalność innej osoby na swojej rzeczy, powstawały w wyniku umowy, ustawy (zwyczaju), zasiedzenia, wyroku sądowego • prawo ziemskie i wiejskie – wolności gruntowe (wolności drogowe: przejazdu, przechodu, przegonu zwierząt), prawo przeprowadzenia wody przez cudze grunty; wolności leśne (prawo wyrębu i wypasu bydła, zbierania chrustu i jagód, wybierania miodu z barci) • prawo miejskie – prawo wykorzystania muru sąsiada, prawo widoku, światła, okapu i ścieku z dachu, prawo powierzchni, zabudowy na cudzym gruncie • ciężary realne – w odróżnieniu od wolności, właściciel nieruchomości zobowiązany był do pozytywnego działania, świadczenia periodycznego (pieniężnego lub w naturze), które obciążało nieruchomość, pojawiła się w XIV-XV w., były to: • renty – feudalne (obciążenia gruntów chłopskich: czynsze, prace i usługi, ciężary na gruntach miejskich) i umowne (kupno lub darowizna): darowano renty na rzecz instytucji kościelnej; kupowano rentę w ten sposób, iż wpłacano właścicielowi nieruchomości sumę pieniężną, w zamian za co każdorazowy posiadacz nieruchomości musiał uiszczać periodyczne świadczenia na rzecz wierzyciela (spadkobierców); obejście prawa o zakazie pożyczek z odsetkami; zakupiona renta miała z początku charakter wieczysty, potem dożywotni, z czasem czasowa, czyli można ją było wykupić (renta wykupna, wyderkaf), ta ostatnia głównie w prawie ziemskim, czas wykupu zależał od właściciela nieruchomości, od 1635 r. renta w wysokości 7% wpłaconego kapitału i zakazana obciążanie nieruchomości ziemskich rentami na rzecz Kościoła powyżej połowy ich wartości; • inne ciężary (np. dziesięcina) • użytkowanie – wchodziło w skład innych praw rzeczowych albo samoistnie, oparte na zastawie z dzierżeniem, dzierżawie, przysługiwało opiekunowi na majątku pupila, wdowie na dobrach oprawnych, dożywotnikowi na majątku zmarłego małżonka, użytkownikowi przysługiwały owoce z rzeczy © Anna Karabowicz

16. Ograniczone prawa rzeczowe (3) • zastaw – przysługiwał wierzycielowi (zastawnikowi) na rzeczy cudzej dłużnika (zastawcy) w celu zabezpieczenia jego wierzytelności w formie potencjalnej możliwości jej zaspokojenia z tej rzeczy, był prawem akcesoryjnym do istniejącej wierzytelności • źródła zastawu: • zastaw dany – powstawał z woli zastawcy, mógł być umowny lub testamentowy (ustanawiał go spadkodawca na części spadku na rzecz zapisobiorcy do czasu wykupienia zapisu przez spadkobiercę • zastaw wzięty (ciąża, grabież) – powstawał wbrew woli zastawcy, wywodził się z samopomocy, jaka przysługiwała wierzycielowi wobec dłużnika, który zalegał z długiem, zastaw sądowy na podstawie wyroku w drodze egzekucji sądowej, zastaw ustawowy na podstawie ustawy • przedmiot zastawu: • zastaw ruchomy – przedmiotem zastawu były ruchomości, zawsze połączony z dzierżeniem zastawionej rzeczy (zastaw ręczny), głównie dla zabezpieczenia pożyczek na procent udzielanych przez Żydów, w razie niewykupieniu zastawu, czyli niezapłacenia długu w terminie zastawnik rzecz mógł zatrzymać lub sprzedać (zastaw na upad) • zastaw nieruchomy – późniejszy od ruchomego, zabezpieczeniem były nieruchomości, dochody z żup solnych, ceł, uposażenia i dochodu z urzędów, mógł być z dzierżeniem lub bez dzierżenia © Anna Karabowicz

17. Ograniczone prawa rzeczowe (4) • zastaw nieruchomy z dzierżeniem – dłużnik przenosił posiadania i użytkowanie nieruchomości na wierzyciela • zastaw użytkowy czysty (antychretyczny, antychreza) – pożytki z nieruchomości nie były zaliczane na poczet długu, 2 formy: zastaw na upad (niewykupiona w określonym czasie nieruchomość stawała się własnością zastawnika) i zastaw wieczny (termin wykupu nie był oznaczony, ograniczony jedynie terminem zasiedzenia) • zastaw do wydzierżenia (ekstenuacja) – dochody z nieruchomości zaliczane były na poczet długu, od XIV w. • zastaw nieruchomy bez dzierżenia (hipoteka) – zastawca przez zapis w księgach sądowych obciążał swoje dobra określoną sumą pieniężną, nie dając ich w użytkowanie zastawnikowi, pojawił się w kon. XIV w.; hipotekę regulowała ustawa o zapisach 1588 r.: • hipoteka powstawała w wyniku umowy oraz wpis jej do księgi inskrypcji ziemskiej lub grodzkiej miejsca położenia nieruchomości, • w sytuacji obciążenia nieruchomości kilkoma hipotekami zastosowanie miała zasada pierwszeństwa wpisu (prior tempore potior iure), • formalna zasada jawności wpisów – możliwość przeglądania ksiąg przez każdego za niewielką opłatą • zasada szczegółowości – ścisłe oznaczenie nieruchomości i wierzytelności • zasada jawności materialnej (zasada dobrej wiary) – ważne były tylko te obciążenia, które były ujawnione w księgach • realizacja hipoteki na 3 sposoby: możliwość przekształcenie zastawu bez dzierżenia w zastaw z dzierżeniem, nieruchomość można było sprzedać i sumę podzielić między wierzycieli wg pierwszeństwa wpisów, nieruchomość mogła przejść na własność wierzyciela © Anna Karabowicz