Prawo małżeńskie pod zaborami

1. Prawo małżeńskie pod zaborami

2. Prawo osobowe małżeńskie • System wyznaniowy • normy prawa małżeńskiego znajdowały się w akcie prawnym wydanym przez państwo, ale były dostosowane w pełni do norm wyznaniowych • małżeństwo zawierane było w formie wyznaniowej • rozwód nie był dopuszczalny dla katolików • w sprawach osobowych małżeńskich właściwe były sądy wyznaniowe • System mieszany • normy prawa małżeńskiego osobowego znajdowały się w akcie wydanym przez państwo, kodeksie cywilnym, ale uwzględniano normy wyznaniowe • małżeństwo zawierano w formie wyznaniowej • rozwód nie był dopuszczalny dla katolików • w sprawach osobowych małżeńskich właściwe były sądy państwowe • System laicki, świecki • normy prawa małżeńskiego znajdowały się w akcie prawnym wydanym przez państwo, nie uwzględniano norm wyznaniowych • małżeństwo zawierane było w formie świeckiej • rozwód był dopuszczalny dla katolików • w sprawach osobowych małżeńskich właściwe były sądy państwowe

3. System laicki • Pełny system laicki pojawił się dopiero w czasie Rewolucji Francuskiej (konstytucja z 1791 r., dekrety z 1792 r.), przejął je Kodeks Napoleona z 1804 r. • Uznanie małżeństwa tylko i wyłącznie za umowę cywilną • Wprowadzono w Księstwie Warszawskim na podstawie Kodeksu Napoleona w 1808 r. (od 1810 r. w Galicji) • Istniał w Królestwie Polskim do 1825 r., zaś w Wolnym Mieście Krakowie do 1852 r. • Wprowadzono w zaborze pruskim na podstawie ustawy z 1874 r., potem ustawy z 1875 r. i BGB z 1896 r. • Wprowadzono w Spiszu i Orawie na podstawie ustawy węgierskiej o małżeństwie z 1894 r.

4. System mieszany • Oddzielenie od sakramentu umowy o charakterze czysto cywilnym – w Austrii za Józefa II i w Prusach na podstawie PPK uznano dwoisty charakter małżeństwa jako sakramentu i umowy cywilnej • Wprowadzono w zaborze austriackim na podstawie Ehepatent z 1783 r., Kodeksu Zachodniogalicyjskiego z 1797 r. i ABGB; z przerwami w galicyjskiej części Księstwa Warszawskiego (do 1810) • Wprowadzono w zaborze pruskim na podstawie PPK (do 1874 r.) • Wprowadzono w Królestwie Polskim na podstawie KCKP (1825-1836) • Problemy w II poł. XIX w. – PPK przewidywał, że osoby innego wyznania niż katolickie, prawosławne i ewangalickie, oraz Żydzi mogli zawierać śluby cywilne; w Austrii w 1868 r. wprowadzono tzw. śluby cywilne z konieczności (gdy duchowny odmówił udzielenia ślubu z przyczyn, których nie przewidywał ABGB można było zawrzeć małżeństwo cywilne), a w 1870 r. wprowadzono małżeństwa cywilne dla osób bezwyznaniowych lub też należących do wyznania nieuznanego przez państwo

5. System wyznaniowy • Różnił się od sytuacji istniejącej w I Rzeczypospolitej, jako że odebrano związkom wyznaniowym prawo normowania spraw osobowych małżeńskich; normy prawa osobowego małżeńskiego zawarto w państwowym akcie prawnym, ale w pełni dostosowano je do norm wyznaniowych • Osobno regulowano sprawy osobowe małżeńskie dla wyznań katolickiego, prawosławnego, ewangelicko-augsburskiego i ewangelicko-reformowanego • Wprowadzono w zaborze rosyjskim na podstawie ZP • Wprowadzono w Królestwie Polskim na podstawie prawa o małżeństwie z 1836 r.

6. Prawo osobowe małżeńskie 2 • Zawarcie małżeństwa • S. świecki – przed urzędnikami stanu cywilnego (w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim do 1825 r. rolę usc pełnili duchowni) • S. mieszany i wyznaniowy – przed duchownymi • Przeszkody małżeństwa • PPK – najszerzej, zrywające i wstrzymujące; zgoda rodziców do 24 r.ż. • ABGB - zgoda rodziców do 24 r.ż. • KN – szczeg. wiek nowożeńców: mężczyźni 18 r.ż., kobiety 15 r.ż.; konieczność zgody rodziców odpowiednio do 25 r.ż. i 21 r.ż., potem konieczność zwracania się o radę rodziców w tzw. Aktach uszanowania (do 30 r.ż. I 25 r.ż.) • Ustanie małżeństwa • S. świecki – rozwody orzekane przez sąd (KN); separacja (ustawa pruska 1874 r.) • S. mieszany – rozwody dla nie-katolików; separacja dla katolików; ABGB – list rozwodowy dla Żydów • S. wyznaniowy – wg przepisów wyznaniowych

7. Prawo małżeńskie majątkowe • Wspólność majątkowa • ustrój ustawowy wg KN • obejmowała ruchomości wniesione do małżeństwa i majątek nabyty w czasie jego trwania • całym majątkiem zarządzał i rozporządzał mąż, zarządzał też majątkiem osobistym żony • Rozdzielność majątkowa • Królestwo Polskie – wprowadzenie w 1818 r. rządu posagowego jako ustroju ustawowego • PPK, KCKP wprowadził rozdzielność majątkową jako ustrój ustawowy • ABGB „system wyłączności majątkowej” • BGB „system zarządu i pobierania pożytków” • majątek wniesiony i nabyty w czasie małżeństwa pozostawał własnością odrębną małżonków • majątkiem żony zarządzał mąż (na zbycie i obciążenie potrzebna zgoda żony, w PPK ruchomościami rozporządzał swobodnie)

8. ABGB (1811 r.): § 44 Źródłem stosunków familijnych jest umowa małżeństwa. W umowie małżeństwa oświadczają dwie osoby różnej płci wole swą do pożycia w nierozerwalnej spólności, do płodzenia dzieci, wychowania ich i udzielania sobie wzajemnej pomocy. (...) § 69 Do ważności małżeństwa potrzebne są także zapowiedzi i uroczyste oświadczenie zezwolenia. (...) § 75 Uroczyste oświadczenie zezwolenia uczynione być musi w obecności dwóch świadków przed właściwym dla jednego z olubieńców duchownym lub jego zastępcą, czy on się, stosownie do różnicy religii, nazywa proboszczem, pastorem, czy inaczej.

9. BGB (1896 r.): § 1317 Małżeństwo zawiera się w ten sposób, że narzeczeni, osobiście i równocześnie obecni, oświadczają wobec urzędnika stanu cywilnego, że chcą zawrzeć z sobą małżeństwo. Urzędnik stanu cywilnego musi mieć wolę przyjęcia ich oświadczeń (...). § 1318 Przy zawarciu małżeństwa urzędnik stanu cywilnego powinien wobec dwóch świadków zadać kolejno każdemu z narzeczonych z osobna pytanie, czy chcą zawrzeć z sobą małżeństwo (...).

10. Ustawa o małżeństwie 1836 r.: Art. 1 Małżeństwo zawarte między osobami, wyznającymi religię rzymsko-katolicką, stanowi związek, kończący się jedynie ze śmiercią jednego z małżonków. Art. 2 Małżeństwo może być zawarte tylko w obliczu kościoła, podług przepisów i z dopełnieniem uroczystości religijnych. (...) Art. 98 Zawarcie i rozwiązanie małżeństwa pomiędzy osobami, wyznającymi religię grecko-rosyjską podlega, co do wszelkich szczegółów, przepisom objętym w prawie cywilem Cesarstwa (...). Art. 124 Małżeństwo pomiędzy osobami wyznającymi religię grecko-unicką, podlegają, co do zawarcia i rozwiązania, przepisom kościoła wschodniego.

11. Austriackie ustawodawstwo małżeńskie z 1868 r.: Gdy który z duszpasterzy, powołanych przepisami u.c. do przedsięwzięcia zapowiedzi lub powołanych do przyjęcia uroczystego oświadczenia przyzwolenia na małżeństwo, zawezwany ku temu przez narzeczonych, odmówi przedsięwzięcia zapowiedzi lub przyjęcia uroczystego oświadczenia przyzwolenia na małżeństwo dla przeszkody, nie uznanej przez ustawodawstwo państwowe; wolno narzeczonym zarządzić zapowiedzi małżeńskie przez władzę świecką i przed nią złożyć uroczyste oświadczenie przyzwolenia na małżeństwo.

12. BGB (1896 r.): § 1303 Mężczyźnie nie wolno zawierać małżeństwa przed osiągnięciem pełnoletności [tj. 21 lat],niewieście przed ukończeniem szesnastego roku życia. Niewieście można udzielić zwolnienia od tego przepisu. § 1305 Dziecko ślubne aż do ukończenia dwudziestego pierwszego roku życia potrzebuje do zawarcia małżeństwa zezwolenia ojca, dziecko nieślubne, do tegoż samego wieku zezwolenia matki (...). § 1308 Jeżeli dziecku pełnoletniemu odmówiono rodzicielskiego zezwolenia, może je na wniosek tegoż udzielić w zastępstwie sąd opiekuńczy. Sąd opiekuńczy winien je zastępczo udzielić, jeżeli zezwolenia odmówiono bez ważnego powodu (...).

13. ABGB (1811 r.): § 90 Przedewszystkiem obowiązane są obydwie strony ma równi do powinności małżeńskiej, do wierności i przyzwoitego obchodzenia się ze sobą. § 91 Mąż jest głową familii. Jako takiemu służy mu przedewszystkiem prawo kierowania gospodarstwem domowem; ma jednak także obowiązek dawać żonie, stosownie do swego majątku, przyzwoite utrzymanie i bronić ją w każdym przypadku.(...) § 93 Nie wolno małżonkom pod żadnym pozorem, ani nawet za wspólną zgodą, rozrywać samowolnie związku małżeńskiego, czy twierdzą, iż małżeństwo ich jest nieważne, czy też chcą uzyskać rozwód, lub tylko rozdział co do stołu i łoża.

14. Kodeks Napoleona: Art. 229 Mąż może żądać rozwodu z przyczyny cudzołóstwa swojej żony. Art. 230 Żona może żądać rozwodu z przyczyny cudzołóstwa swojego męża, gdy mąć trzymać będzie nałożnicę w domu wspólnym. Art. 231 Małżonkowie mogą nawzajem wymagać rozwodu z przyczyny gwałtów, srogości nawzajem ciężkich obelg, jednego z nich względem drugiego. Art. 232 Skazanie jednego z małżonków na karę hańbiącą będzie przyczyną dla drugiego do rozwodu.

15. Ustawa Cywilna dla Galicji Wschodniej (1797 r.): § 102 Małżeństwo między katolickiemi osobami ważnie zawarte, co do związku samego małżeństwa, tylko przez śmierć iednego z małżonków może bydź rozwiązane: podobnie związek ważnie zawartego małżeństwa rozwiązanym bydź nie ma, gdy tylko iedno z małżonków religię katolicką wyznaie.(...) § 105 Parocha zaś obowiązkiem iest, aby małżonkom daną sobie nawzajem przy ślubie uroczystą obietnicę przypomniał (…), zaświadczenie na piśmie dla stron wyda, iż mimo wszelkie usiłowanie, i podane im uwagi, odstąpić nie chcą od swego przedsięwzięcia do rozłączenia się. § 106 Z tym zaświadczeniem maią oboie małżonkowie przed przyzwoitym sądem swym osobiście stanąć, i proźbę o rozłączenie na piśmie podać (…); sąd obowiązany iest, opatrzyć ie według przepisów w rozdziale następuiącym zawartych.

16. ABGB (1811 r.): § 111 Ważne małżeństwo między katolikami może być rozwiedzione tylko przez śmierć jednego z małżonków. Podobnie nie może być rozwiązanem małżeństwo, jeżeli już w czasie jego zawarcia jedna chociażby tylko strona wyznawała religię katolicką. (...) § 115 Małżonkom chrześcijańskim, nie wyznającym religii katolickiej, dozwala ustawa według zasad ich religii żądać rozwodu dla ważnych przyczyn. Przyczynami takiemi są: dopuszczenie się przez małżonka cudzołostwa lub takiej zbrodni, za którą został skazany na karę przynajmniej pięcioletniego więzienia; złośliwe opuszczenie drugiego małżonka (...); ciężkie i kilkakrotne pokrzywdzenie na ciele; nieprzezwyciężony wstręt, dla którego obydwaj małżonkowie żądają rozwodu (...).

17. ABGB: § 133 Małżeństwo ważnie między żydami zawarte może być rozwiązane za wzajemnem dobrowolnem zezwoleniem małżonków (...), przedewszystkiem jednak obowiązani są małżonkowie oświadczyć wprzód rabinowi lub szkolnikowi chęć rozwiedzenia się. Rabin lub szkolnik powinni użyć najenergiczniejszych przełożeń dla pojednania małżonków, i wtenczas dopiero, gdy przełożenia te skutku nie odniosą, wydać im świadectwo na piśmie, że obowiązku swego dopełnili, lecz pomimo wszelkiego usiłowania nie mogli ich odwieść od powziętego zamiaru. § 134 Z takiem świadectwem małżonkowie stawić się muszą w sądzie (...). Jeżeli sąd uważa z okoliczności, że jest jeszcze jaka nadzieja do pojednania, nie powinien zaraz dawać rozwodu, lecz udzielenie go do jednego lub dwóch miesięcy wstrzymać. (...) § 135 Jeżeli będzie dowiedzionem, że żona dopuściła się cudzołostwa, mężowi służy prawo oddalić ją od siebie (...) nawet wbrew jej woli.(...)

18. KCKP: Art. 246. Nikt odwoływać się nie może do tytułu małżonka, ani do cywilnych małżeństwa skutków, kto nie okaże, że było religiynie zawarte. Art. 247. Małżeństwo rozwiązuie się przez śmierć iednego z małżonków. Art. 248. Małżonkowie nie są mocni samowolnie zrywać, ani rozwiązywać małżeństwa ważnie nastąpionego, ani też w sposób takowy rozłączać się co do stołu i łoża. Art. 249. Nieważność małżeństwa, rozwiązanie onegoż i rozłączenie co do stołu i łoża, iedynie przez wyrok prawomocny właściwego Sądu Cywilnego na zasadzie ustaw wyznania małżonków uznanemi bydź mogą. W skutku czego: Gdy współmałżonek żąda unieważnienia lub rozwiązania małżeństwa, winien zawezwać przez wręczenie pozwu na termin rozprawy sądowey, Duchownego obrońcę związku małżeńskiego tego wyznania, którego iest pozywaiący.(...) Rozłączenie co do stołu i łoża, może bydź przez właściwy Sąd Cywilny bez assystencyi obrońcy wyrzeczone, równie iak połączenie małżonków co do stołu i łoża rozłączonych. Od wyroku pierwszey Instancyi, unieważnienie lub rozwiązanie małżeństwa bądź uznaiącego, bądź odmawiaiącego, wolno nietylko współmałżonkom, ale i obrońcy Duchownemu appelować.