Íslensk málsaga Með stílvopn í hendi, bls. 86-96

Íslensk málsagaMeð stílvopn í hendi, bls. 86-96 Framhaldsskólinn á Húsavík Ísl 212 Herdís Þ. Sigurðardóttir

Hvað er lingua patris og lingua matris? • Landnámsmenn kunnu líklega að rista rúnir þótt þær hafi ekki varðveist á Íslandi. • Rúnirnar voru ristar í tré sem er forgengilegt efni. • Á 11. öld lærðu Íslendingar að skrifa latínuletur. • Skólar voru stofnaðir þar sem karlmenn lærðu til prests. • Þar skrifuðu menn að öllum líkindum bænir, klausur um dýrlinga og önnur hagnýt atriði fyrir verðandi presta. • Frumtextinn var á latínu, lingua patris (föðurtunga). • Hver og einn talaði svo heima hjá sér lingua matris (móðurtunga). • Þetta lýsir þeirri skoðun miðaldarmanna að latína sé mikilsverðust allra tungumála.

Hvað mótaði stílinn? • Mælskufræði er forn list hjá Grikkjum og Rómverjum. • Mælskumaðurinn Cicero (106-43 f.Kr.) talaði um að til væru þrjár stíltegundir sem hægt væri að nota eftir því hvert markmið ræðunnar væri: • Einfaldur stíll til að rekja staðreyndir eða sannanir. • Hófstilltur stíll til skemmtunar. • Tilfinningaþrunginn stíll til að snúa hug áheyrandans.

Hvað mótaði stílinn?, frh. • Hjá Íslendingum tók stíllinn einnig mið af því hvort markmið texta væri að fræða, skemmta eða hrífa. • Prestlærlingar sérhæfðu sig einkum í tveimur síðarnefndu stíltegundunum. • Setningaskipan og orðfæri mótaðist þá að fyrirmyndinni, latínu. • Málsgreinar í slíku máli eru langar og ýmis sérkenni latínu skína í gegn.

Hvað mótaði stílinn?, frh. • Þessi stíll, sem kallast lærður stíll eða skrúðstíll, náði hámarki í sögum af helgum mönnum á 14. öld. • Í textum af þessu tagi eru málsgreinar langar, mikið er af innskotssetningum, lýsingarorð eru mörg og gildishlaðin og lýsingarhættir nútíðar og þátíðar eru meira notaðir en almennt tíðkast í venjulegu talmáli. • Þetta er andstæða þjóðlegs stíls sem einnig var skrifaður á miðöldum, t.d. í Íslendingabók, Íslendingasögum og konungasögum. • Berið í þessu sambandi saman stílinn á Tveggja postula sögu Jóns og Jakobs annars vegar og stílinn á Íslendingabók og Heimskringlu hins vegar. Sjá bls. 87-88.

Íslendingar lærðu að skrifa eigin stíl • Smám saman fjölgaði skriftlærðum mönnum á Íslandi og þeir þróuðu sinn eigin stíl. • Smám saman komust á legg kynslóðir íslenskra höfunda sem skrifuðu á íslensku um Íslendinga. • Þeir fóru sparlega með orð og málsgreinar þeirra einkenndust af aðalsetningum (í stað aukasetninga í skrúðstíl).

Íslendingar lærðu að skrifa eigin stíl, frh. • Dæmi: • Frumlag – sögn – andlag: • Gunnar tók atgeirinn • Andlagi skotið fremst í setningu til áhersluauka: • Laxa skulum vér veiða, faðir • Sögn færð fremst í setningu til að auka á hraða frásagnarinnar: • Síðan skildu þau mæðgin, og reið Þorsteinn til skips og fór utan um sumarið. Komu þeir norðarlega við Noreg um haustið. Fór Þorsteinn vistfari til Styrkárs á Gimsar og var þar um veturinn. Féll vel á með þeim Styrkári.

Hvernig skrifuðu embættismenn? • Lög verða að vera ótvíræð til þess að menn viti hvað er rangt og rétt. • Skýrslur kirkjunnar um eignir og máldaga urðu að vera ótvíræðar og skýrar. • Stíllinn mótaðist af því. • Sjá brot úr Vígslóða í Grágás á bls. 90.

Erlend yfirráð • Íslendingar gengust undir vald Noregskonungs 1262-64. • Danakonungur komst svo til valda við lok 14. aldar. • Verslun færðist smám saman í hendur útlendra manna. • Gagnger tímamót urðu svo í margvíslegu tilliti við siðaskiptin 1550.

Siðaskipti og útgáfa Biblíunnar – pappír og bókaprentun • Íslendingar fengu pappír á 15. og einkum 16. öld. • Þá fóru að berast hingað áhrif andófsmanna sem gagnrýndu kaþólsku kirkjuna fyrir spillingu. • Árið 1550 náðu siðaskiptamenn yfirráðum á Íslandi með fulltingi Danakonungs þegar Jón Arason og synir hans voru hálshöggnir í Skálholti. • Í kjölfarið eignaðist konungur allar eiginir kirkjunnar og sendi hingað umboðsmenn sína til að stjórna landinu. • Kaupmannahöfn varð ótvíræð höfuðborg landsins langt fram á 19. öld.

Siðaskipti og útgáfa Biblíunnar – pappír og bókaprentun, frh. • Oddur Gottskálksson (d. 1556) þýddi Nýja testamentið. • Það var prentað í Hróarskeldu 1540. • Bókin er þýdd á kjarnmikið íslenskt mál, að mestu laus við skrúðstíl. • Þýðing Odds er kjarninn í nútímaþýðingu ritsins. • Guðbrandur Þorláksson (1541/-1627) biskup á Hólum lét þýða alla Biblíuna. Sú útgáfa gengur undir nafninu Guðbrandsbiblía. • Þýðingu Odds á Nýja testamentinu lét hann halda sér að mestu leyti en notaði ýmsar aðrar þýðingar á Gamla testamentinu. • Guðbrandsbiblía kom út árið 1584 og er án efa mesta afrek íslenskrar prentsögu.

Siðaskipti og útgáfa Biblíunnar – pappír og bókaprentun, frh. • Nýja testamentið og Guðbrandsbiblía lögðu grunninn að íslensku kirkjumáli og studdu íslenskt ritmál þegar að því var sótt. • Í kjölfarið kom svo pappírsflóðið. Hundruð bóka og handrita voru prentuð á þetta nýja efni sem var miklu ódýrara og handhægra en skinn.

Embættismenn skrifuðu kansellístíl • Kansellístíll er kenndur við Kansellí, eina af stjórnarskrifstofum í Kaupmannahöfn. • Embættismenn menntuðust í Hafnarháskóla þar sem fræðimenn töluðu þýskuskotna dönsku. • Þetta skín í gegn í kansellístílnum. • Sjá dæmi á bls. 92; sérlega langar málsgreinar með ótal setningum og innskotum. • Mikið er af latneskum, dönskum, þýskum og jafnvel frönskum slettum!

Bækur komu út eftir alþýðumenn • Sjá brot úr ferðasögu Árna Magnússonar frá Geitastekk á bls. 105-106. • Árni er ómenntaður maður sem drífur sig út í heim 27 ára gamall og skrifar svo ferðasögu sína á gamals aldri þegar hann er kominn heim aftur. • Takið eftir dönskuskotnum stílnum!

Upplýsing, rómantík og sjálfstæðisbarátta • Íslenskir upplýsingarmenn á 18. öld voru t.d. • Eggert Ólafsson varalögmaður • Hannes Finnsson biskup • Magnús Stephensen dómstjóri • Upplýsingarmenn lögðu áherslu á að menn skrifuðu læsilegt mál enda var markmið þeirra að mennta alþýðu manna. • Á 18. öld var líka fyrirskipað að prestar skyldu hafa eftirlit með því að börn lærðu að lesa.

Upplýsing, rómantík og sjálfstæðisbarátta, frh. • Lærði skólinn með Sveinbjörn Egilsson og Hallgrím Scheving í fararbroddi mótaði nýja kynslóð stúdenta sem síðar stóðu í eldlínunni og héldu á lofti kröfum um sjálfstæði. • Menn fóru að amast við dönsku sem víða var farin að vera býsna áberandi. • Rasmus Christian Rask taldi í upphafi 19. aldar að innan 100 ára yrði danska viðtekið tungumál á Íslandi. • Á 19. öld byrjuðu að koma út blöð á Íslandi, yfirleitt vikulega, og voru þau lesin upp til agna í sveitum landsins.

Af hverju ömuðust menn við dönsku? • Kaupmannahöfn var höfuðborg Íslands til 1874. • Þá fengu Íslendingar stjórnarskrá, Alþingi fékk meiri völd og staða Reykjavíkurborgar styrktist þegar fyrsti íslenski ráðherrann settist þar að árið 1904. • Fram að þessu hafði danska verið áberandi í kaupstaðnum, sérstaklega meðal embættismanna og kaupmanna. • Áhrif dönsku minnkuðu hins vegar mjög á meðan á sjálfstæðisbaráttunni stóð. • Kynslóðinni sem ólst upp á tímum sjálfstæðisbaráttunnar var kennt að vera í nöp við Dani.

Hvenær færðist enska í aukana? • Enska helltist yfir landsmenn í seinni heimsstyrjöldinni: • Hingað komu breskir og bandarískir hermenn í þúsundatali. • Með þeim hélt tækniöld innreið sína í íslenskt samfélag enda hafði herinn meðferðis margvíslegar vélar og tæki sem menn höfðu ekki áður haft reynslu af.

Hvenær færðist enska í aukana?, frh. • Ensk áhrif birtast í málinu með marvíslegum hætti. • Ensk orð eru algeng, bæði sem tökuorð og slettur. • Enska getur einnig raskað orðaröð; mörgum er tamara að grípa til þomyndar í stað þess að nota germynd eins og venja er í íslensku. • Lýsingarháttur nútíðar er notaður mun meira nú en áður. • Nafnorð eru notuð í auknum mæli í stað sagna.

Hvenær færðist enska í aukana?, frh. • Hvað er t.d. að þessum málsgreinum: • Mörkin voru skoruð af Jóni. • Sjónvarpsstjörnur taka bað. • Þegar þú kemur þarna, þá ferð þú. • Hafandi skorað fyrra markið. • Hann gerði rannsókn á fyrirbærinu. • Mikil aukning er á sölunni. • Hvað er nafnið? • Er ekki erfitt fyrir Íslendinga að spila í svona hita verandi búnir að vera í kulda hérna heima? • Lögreglan getur ekki sinnt eðlilegu nætureftirliti í miðbænum vegna aukningar á mannaflaskorti.

Spjallrásir, tölvupóstur, sms og blogg • Tölvur og farsímar eru til á flestum heimilum og stór hluti landsmanna notar þessi tæki á hverjum degi. • Samskipti fólks eiga sér nú að miklu leyti stað í gegnum tölvur eða síma: • tölvupóstur • blogg • sms • msn • facebook • ... • Í þessum samskiptum er farið að bera á áður óþekktum stíl. • Sjá dæmi um nýja orðnotkun á bls. 96-96.

Stofnanamál nútímans • Stofnanamál er hinn nýi kansellístíll! • Þar ríkir nafnorðastíll og endurtekningar eru tíðar. • „Rannsóknir eru gerðar á rannsóknasviði rannsóknaráðs af starfsmönnum rannsóknaráðs.“ • Skoðið til samanburðar bréf í kansellístíl á bls. 96.

Íslensk málsaga Með stílvopn í hendi, bls. 86-96