Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW

1. Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 10): Naród – nacjonalizm - przykłady prac

2. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 1. Historia badań nad nacjonalizmem (Krzysztof Jaskułowski, Nacjonalizm bez narodów): • nacjonalizm jako polityczna ideologia narodu; • rozwój narodowej historiografii; • rozwój teorii nacjonalizmu: • industrializacja i nacjonalizm; • naród jako wspólnota wyobrażona; • polityczna teoria nacjonalizmu. • nacjonalizm bez narodów: • naród jako zinstytucjonalizowana praktyka; • retoryka nacjonalizmu. • antropologia nacjonalizmu: flaga narodowa (jako metonimia narodu), mityczny wymiar (pamięć początków), kultura popularna.

3. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 2. Dwa kierunki myślenia o narodzie: • naród jako „pojęcie operacyjne”: • powstaje w wyniku różnych okoliczności historycznych; • Weber naród to „największa z grup przejawiających wiarę we wspólne pochodzenie”; • doświadczenia europejskie i potrzeba uzasadnienia państwa narodowego; • naród się staje, przez większość swojej historii ludzie mogli „obyć się bez narodów”. • naród jako „uwieńczenie logiki dziejów”: • długie tradycje, przeznaczenie i los narodu; • podział społeczeństw na narody jako „starożytny” i naturalny sposób klasyfikacji społeczeństw.

4. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 3. „Przełom” w badaniach nad narodem - 3 prace w 1983 r.: • kształtowanie się narodu jako krystalizacja” jego elementów (krytyka); • Ernst Gellner, „Narody i nacjonalizmy”: • nacjonalizm jest ideologia jednocząca sfragmentaryzowane społeczeństwo industrialne; • nacjonalizm poprzez istnienie narodu, stwarza go; • realnie istnieje nacjonalizm, który „czasami” przekształca zastane kultury w narody. • Benedict Anderson, „Wspólnoty wyobrażone”: • w jaki sposób przekonać członków populacji do odczuwania bliskości i wspólnoty z „innymi” i symbolami? • nacjonalizm to rodzaj dyskursu (narracji), który przedstawia wspólnotę polityczną jako skończoną, suwerenną i obejmującą wszystkie klasy społeczne.

5. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 4. ErickHobswam i TerenceRanger, „Wynalezienie tradycji”: • analiza XIX –wiecznego nacjonalizmu romantycznego; • utwierdzenie nowych tradycji narodowych jako „odwiecznych”; • społeczne oddziaływanie tych tradycji – traktujemy rytuały narodowe jako wspólnotowe i „starożytne”; • znaczenie tej pracy: „wynalezienie” obejmuje nie tylko tradycje, ale również tożsamości, etniczność itp.. • naród jako kulturowe „logo” : • wynajdywanie tradycji i tworzenie poczucia wspólnoty dokonuje się w ramach systemu publicznej edukacji i świata sztuki (pomniki, dzieła muzyczne, dzieła literackie itp.); • kontrolowanie pamięci społecznej oraz wykluczanie „niuansów” narodowo-etnicznych.

6. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 5. Codzienność tworzenia poczucia narodowego: • wpływ kultury popularnej (i jej mechanizmów) na utrwalanie myślenia w kategoriach narodowych; • bezrefleksyjne „hartowanie” poczucia tożsamości narodowej: • „narodowe” krajobrazy; • „święte miejsca”; • sport (zawody sportowe); • kanon kuchni narodowej. • pytanie: w jaki sposób – wyobrażony czy tez wynaleziony naród staje się czymś realnym, mającym na nas przemożny wpływ?

7. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 6. Benedict Anderson (1936 -), Wspólnoty wyobrażone. Rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, Wydawnictwo Znak, Kraków 1997 (1983/1991); • praca klasyczna, nowatorska, często cytowana, ale słabo znana (!); • wykazywał w niej nie tyle iluzoryczność, ile symboliczną naturę narodów; • naród jest zjawiskiem ze sfery kultury: • nacjonalizm jest traktowany nie jako ideologia polityczna państwa narodowego, lecz jako system kulturowy. • definicja „narodu”: „jest to wyobrażona wspólnota polityczna, wyobrażona jako nieuchronnie ograniczona i suwerenna”, ale dla autora: • narody są realnymi grupami wymagającymi od swoich członków poświęcenia, które wykształciły się w wyniku wielowiekowego rozwoju i są ważnym elementem nowoczesności.

8. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 7. Krytyka definiowania narodu jako „wspólnoty wyobrażonej”: • używanie pojęcia „wspólnoty” - pomija istniejące podziały i konflikty; • czy tylko braterstwo (problem płci)?; • przecenianie siły i „czaru” tożsamości narodowych: • zbyt jednostronna (pozytywna) ocena nacjonalizmu: • wspólnota braterstwa oparta na braterstwie, w imię której ludzie są gotowi się poświęcać. • niedocenianie roli wojen i konfliktów towarzyszących powstawaniu narodów; • odrzucanie związków nacjonalizmu z rasizmem, czy antysemityzmem.

9. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 8. Anderson - przyczyny rozprzestrzeniania nacjonalizmu: • naród a język (podstawowym spoiwem narodowym jest język „narodowy”); • rola „kapitalizmu drukowanego” (społeczne znaczenie druku i stopniowej likwidacji analfabetyzmu); • literatura piękna – powieści (losy bohaterów, wtopienie ich historii w dzieje społeczności, tworzenie wyobrażenia „naszego” – narodowego świata społecznego”); • gazety („jednodniowy bestseller”) i konsekwencje czytania gazet: jest to masowa i regularna ceremonia; • później (1991) podkreślał rolę spisów ludności, map i muzeów.

10. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 9. Zalety i krytyka tej pracy: • narody są zjawiskiem towarzyszącym powstawaniu nowoczesnych społeczeństwa; • ich wyobrażeniowy charakter wskazuje nie tyle na nierealność, ile na symboliczne zapośredniczenie; • ale pytania: • jedna wspólnota, czy wiele wspólnot wyobrażonych?; • stosunek „wspólnoty” do wspólnot innego typu (klasowych, religijnych itp.); • brak uwzględnienia wpływu innych mediów.

11. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 10. Michael Billig, Banalny nacjonalizm, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008 (oryg. 1995) • podejście psychologiczne: • podejście dyskursywne a podejście poznawcze. • ludzi należy badać w ich naturalnym środowisku (ich sferze życia codziennego i zrozumienia sytuacji społecznych, w jakich się znajdują); • decydująca rola języka w konstruowaniu jaźni i rzeczywistości • badanie ma dotyczyć nie tyle prawdziwości (fałszywości) danego dyskursu, ile jego ideologicznych skutków (podtrzymania relacji władzy); • dyskurs trzeba rozpatrywać jako zjawisko społeczne.

12. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 11. Nacjonalizm: • krytyka dotychczasowych ujęć nacjonalizmu: • brak namysłu nad nacjonalizmem rutynowym, codziennym; • stąd ważniejsze jest badanie nacjonalizmu, które jest zakorzenione w codziennym życiu rozwiniętych państw narodowych; • krytyka „metodologicznego nacjonalizmu”: • „społeczeństwa zintegrowanego w ramy państwa narodowego”; • pojęcia „narodu” jako uniwersalnego zamiennika „społeczeństwa”. • nacjonalizm to wzorce potocznego dyskursu, które sprawiają, że świat jawi się nam trwale podzielony na państwa narodowe; • przenika codzienne życie społeczne w stopniu większym, niż zdajemy sobie z tego sprawę; • jest tak powszechny, że niedostrzegany - bo stał się normą.

13. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 12. Tożsamość narodowa: • tożsamość narodowa a procesy kategoryzacji; • problemem jest nie tylko to jak ludzie kategoryzują rzeczywistość, ale jak są kategoryzowane kategorie; • koncepcje tożsamości nie biorą pod uwagę „habituacji” narodowych kategorii (czyli ich zakorzenienia w życiu codziennym); • ważne pytanie Billiga - dlaczego ludzie nie zapominają o swojej tożsamości narodowej? • odpowiedź – ponieważ „rzeczywistość” jest stale flagowana narodowo (duże znaczenie „flagowania nie-odświętnego”; • flagowanie odbywa się w sposób dyskursywny poprzez banalne zwroty i nawyki językowe, które służą jako narodowe „przypominacze”.

14. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 13. Banalny nacjonalizm: • dzięki codziennym i rutynowym „flagowaniom” narodowe sacrum staje się częścią codziennego życia, zamiast ograniczyć się do specjalnych miejsc kultu lub świąt; • narodowe emocje i pojęcia (lojalność, ksenofobia) opierają się na wspólnych sądach, przekonaniach, wyobrażeniach o „nas „ i o „ich” i są wyrażane w obrębie wzorców dyskursu; • trywialność nacjonalizmu sprawia, że „mistycyzm narodowy” staje się elementem naszej codzienności, staje się czymś bliskim, swojskim i gotowym; • narodowe tożsamości są głęboko zakorzenione w banalnych praktykach życia codziennego; • integracja europejska nie osłabi retoryki narodowej, gdyż politycy posługują się wyłącznie retoryką narodową.

15. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 14. Retoryka nacjonalizmu: • język polityków: • politycy zwracają się do nas („rodacy”, „nasi” itp.); • przywołują tożsamość narodowa (obrona narodowych interesów); • używają określeń ”my”, „ten”, „tutaj” itp. • kultura – prasa codzienna: • przywoływanie perspektywy (roli) „państwa i narodu”: • informacja o pogodzie jako czynnik utrwalający obraz państwa – narodu (mapa kraju jako geograficzne „logo” narodu); • informacje z kraju i zagranicy (podział wieści z kraju i ze świata); • informacje sport owe (wojenna metaforyka, świętowanie „naszych” triumfów) .

16. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 15. Krytyka Billiga: • jego studium jest ograniczone – brak np. uwzględnienia roli „flagowania” w innych , ważnych sferach życia społecznego (np. w kulturze popularnej); • autor nie uwzględnia relacji banalnego nacjonalizmu z banalnym kosmopolityzmem, regionalizm w życiu codziennym; • nie bada, jak są odbierane rzeczywiście „banalne” zwroty narodowe w codziennych interakcjach; • redukcjonizm – autor skupiał się na analizie retoryki bez uwzględnienia szerszych uwarunkowań społecznych i politycznych; • Banalny nacjonalizm nie mówi o ideologii nacjonalistycznej, lecz o naszej świadomości (mentalności,) która nie potrafi wyobrazić sobie życia poza państwem narodowym i nigdy nie zapomina o tym, że jesteśmy członkami konkretnego narodu.