دکتر محمد کمالی

دکتر محمد کمالی استاديار دانشکده علوم توانبخشی دانشگاه علوم پزشکی ايران متخصص آموزش بهداشت www.mkamali.com kamali@mkamali.com http://healthedu.blogspot.com تهران - صندوق پستی 183-17445

تعيين مشكل و اهداف در برنامه ريزي ارتباطي

مسئله چيست؟ مسأله يا مشكل پديده اي است غيرعادي ، كه در روند كار سيستم وجود دارد و چون اخلال و بي نظمي ايجاد مي كند سبب افت يا كاهش كمي و كيفي جريان كارها و بازده سيستم مي گردد. به عبارت ديگر مسأله با مشكل عبارت از شكاف بين وضعيت موجود و آنچه بايد باشد.

مسئله چيست؟ روش هاي غيرفعال : -كنترل و ارزيابي توسط سرپرستان بازرسي واقعه بحراني بروز شكايت و انتقاد

مسئله چيست؟ – روش هاي فعال ساده كرده كارها كنترل آماري مقايسه آمار ادواري مقايسه با ساير سازمانها مقايسه با شاخص ها

مسئله چيست؟ نيازسنجي مصاحبه افرادي كليدي مصاحبه گروهي مصاحبه جمعي مشاهده مستقيم

مسئله چيست؟ مطالعه مورد يا موارد -پايش يا كنترل گلوگاه (نقاط كليدي) كنترل مالي -بررسي فرآيند زمان انتظار -مرور متون و اطلاعات علمي - شركت دردوره هاي آموزشي وهمايشهاي علمي

مسئله چيست؟ پيش آگهي رويدادها پيش آگهي قضاوتي پيش آگهي روند پيش آگهي علت و معلول

تعيين اهداف - تعيين هدف كلي براساس مشكل موجود جهت رسانه ـ جمع آوري اطلاعات موجود - تجسس در ساير رسانه هاي اطلاعاتي ـ اطمينان از وجود منابع ( مثل بودجه ) ـ معرفي ساير سازمانها و ارگانهايي كه مي توانند در اين امر همكاري نمايند

قدم اول تعيين هدف كلي • مشكلات در جامعه چيست ؟ • باور خود افراد در مورد مهمترين مشكل بهداشتي كه با آن روبرو مي باشند ، چيست ؟ • چگونه اطلاعات مي تواندبرروي مشكلتاثيرداشته باشد؟ • چه كساني بر روي اين مشكل كار ميكنند ؟

جدول 1 ـ 1: پيشگيري از بيماريهاي مقاربتي زنان مشكلات بهداشت جنسي شامل : ـ بيماري ايدزـ نازايي ـ بيماريهاي مقاربتي شامل ايدز ـ ساير بيماريهاي سيستم توليد مثل شامل عفونتهاي دستگاه تناسلي ، سرطانها و قاعدگي خدمات بهداشت جنسي شامل : ـ پيشگيري ، تشخيص و درمان بيماري ايدز ـ پيشگيري ، تشخيص و درمان نازايي ـ پيشگيري ، تشخيص و درمان بيماريهاي مقاربتي ـ آموزش بهداشت در زمينه بيماريهاي مقاربتي و ايدز علل ريشه اي عملكرد ضعيف خدمات بهداشت جنسي عبارتند از : ـ آموزش ناكافيـ بالا رفتن سن ازدواج ـ خشونت عليه زنانـ وضعيت نامناسب اجتماعي و اقتصادي ـ فقدان كنترل بر روي منابع و يا نقش ضعيف و يا عدم شركت در تصميم گيريها

قدم دوم : جمع آوري اطلاعات موجود ـ كسب اطلاعات موجود در گزارشات ، مطالعات و بقيه مستندات ـ ترتيب دادن يك تحقيق اوليه در جايي كه مشغول كار مي باشيد ـ ميزان گستردگي مشكل؟ ـ چرا اين اتفاق افتاده است ؟ ـ چكار مي توان انجام داد ؟

قدم دوم : جمع آوري اطلاعات موجود ـ روش هاي نموداري شناسايي عوامل ايجاد كننده مسأله كه در بحث گروهي مورد استفاده قرار مي گيرند عبارتند از: - شبكه عليت - نمودار استخوان ماهي - نمودار شش كلمه اي - نمودار تجزيه و تحليل ميدان فشار - نمودار زنجيره تك علتي

قدم سوم: رجوع به ساير بسيج هاي اطلاعاتي

قدم چهارم : اطمينان حاصل نمائيد كه منابع در دسترس اند ـ اهداف پروژه روشن باشد ـ اهميت اجراي طرح ، توجيه ضرورت انجام آن ـ توضيحات در مورد فعاليتها - تعيين و ذكر نام سازمانهاي درگير - تعيين بودجه

قدم پنجم : شناسايي ساير سازمانهايي كه مي توانند با برنامه همكاري نمايند .

جدول 2 ـ 1 منابع احتمالي جهت دريافت اطلاعات در مورد بهداشت جنسي ـ سازمانهاي بين المللي و آژانسهاي خيريه ، بخصوص آنهايي كه بر روي سلامت افراد كار مي كنند ممكن است داراي مجلات بين المللي با موضوعات مد نظر ما و يا گزارشاتي از تحقيقات كشوري داشته باشند از جمله سازمان بهداشت جهاني يا خيريه هايي مانند ODA . NORAD . DANIDAو غيره …….. ـ معاونتهاي بهداشتي معمولاً اطلاعاتي در مورد ميزان شيوع بيماري از مراكز بهداشتي و از تمام كشور دارا مي باشند . همچنين آنها اطلاعاتي در مورد امكانات موجود ، نوع خدمات ارائه شده و منطقه اي كه خدمات دهندگان استقرار دارند ، ميدانند . در ضمن آنها ممكن است يافته هايي از بررسي ها و تحقيقات مثل بررسي هاي بهداشتي و دموگرافيك و تحقيقاتي در مورد دانش ، نگرش و عملكرد داشته باشند . ـ بيمارستانها و ساير تسهيلات بهداشتي نيز ممكن است اطلاعاتي دقيق در مورد خدمات آماري ، ثبت و تحقيقات موردي در جاهايي كه شما نيز در آنجا كار خواهيد نمود داشته باشند . گفتگو با مسئولان پزشكي درگير با مسائل ميتواند به شما كمك كند كه مشكلات بهداشتي در منطقه را بهتر بدانيد . ـ دانشگاهها ، كتابخانه ها و مراكز ديگر اسنادي ممكن است گزارشات تحقيقات از مطالعات در جوامع خاص و يا بر روي موضوعات خاص را داشته باشند .

خلاصه تعيين مشكل اولين قدمها در خلق يك بسيج اطلاعاتي به شما كمك مي كند تا اهم مشكلات موجود در جامعه و منابع قابل دسترس جهت پيدا نمودن مشكلات را پيدا نمائيد . در شروع يك بسيج شما بايد : الف ـ يك هدف كلي يا تعدادي اهداف براي بسيج اطلاعاتي معين كنيد اين اهداف بر مبناي مشكلات اساسي مد نظر ، خواسته ها و يا احتياجات مردم ، آنچه ساير سازمانها در حال حاضر انجام مي دهند و يا كارهايي كه واقعاً مي توان انجام داد ميباشد . ب ـ جمع آوري اطلاعات بر مبناي تحقيقات موجود بهداشت در زمينه جنسي بخصوص : 1 ـ گسترش مشكل ( چقدر رايج است ، چه كسي بيشتر متأثر از آن است ، چرا در يك منطقه اين مشكل شديدتر است ) 2 ـ چرا اين اتفاق رخ مي دهد (علل پزشكي و عوامل غير پزشكي چون باورها و عملكرد در جامعه ) 3 ـ چكار ميتوان انجام داد ( بر مبناي ظرفيت و كيفيت خدمات بهداشتي موجود و آنچه كه مردم مي توانند انجام دهند )به ياد داشته باشيد پرسنل بهداشتي و اعضاء جامعه ممكن است اطلاعات با ارزش در مورد عملكرد و باورهاي موجود در اجتماع خودشان داشته باشند . ج ـ رجوع به ساير بسيج هاي اطلاعاتي كه بر روي مشكلات مشابه كار كرده اند جهت فهميدن اينكه آنها چكار كرده اند ،‌ ‌چه مشكلاتي داشته اند و چه نصايحي مي توانند به ما كمك بكنند . د ـ مطمئن شويد كه منابع بر مبناي جزئيات بودجه و اينكه اين بسيج چقدر هزينه خواهد داشت ، در دسترس باشند . ر ـ شناسايي ساير سازمانهايي كه مي توانند با ما همكاري نمايند و يا پيشنهاد ياري بدهند .

تعيين گروه هدف در طول اين مرحله از فعاليت اطلاع رساني مسائل زير را جستجو نمائيد . - كداميك از دانش ، اعتقادات ، نگرش و رفتار در اين فعاليت بايد تغيير كند . - چه نوع اطلاعاتي براي ترغيب مردم به تغيير رفتار مورد نظر جهت تهيه پيام لازم است

تعيين گروه هدف ـ گروه هدف مستقيم گروهي مي باشند كه تغيير در دانش ، نگرش ، عملكرد آنان مد نظر مي باشد ( قصد آن است كه رفتار آنان تغيير كند ) ـ گروه هدف غير مستقيم آنهايي مي باشند كه اعمالشان اثرات غير مستقيم بر سلامت و تصميم گيري گروه هدف مستقيم دارد

جدول 3 ـ 1 گروه هدف احتمالي براي تحقيق مردان و زنان متاهل و غير متاهل رهبران جامعه و معلمين ، گروههاي زنان افراد كليدي جامعه نوجوانان و جوانان ( مرد / زن ، مدرسه اي / غير مدرسه اي ) منسوبين ( مادر بزرگها ، عمه ، مادر زن ، خواهر ، برادران ) كاركنان بهداشتي در جامعه سايرين ( داروساز / شيميدان ) زنان بدكاره …….. افرادي كه دچار بيماريهاي هموفيلي و تالاسمي مي باشند

جدول 3 ـ 1 گروه هدف احتمالي براي تحقيق مشخصات سن جنس سواد / آموزش حرفه اي مذهب شهري / روستايي تعداد فرزندان نژاد يا زبان شغل تجارب يا رفتارهاي جنسي

انواع اطلاعاتي كه بايد جمع آوري گردد - هر يك از گروههاي هدف درباره مباحث كليدي چه ميدانند ؟ - نگرش و اعتقادات گروه هدف چيست ؟ - آنها چگونه رفتار مي كنند ؟ - چه موانعي بر سر تغيير رفتار گروه هدف وجود دارد ؟ - منابع اطلاعاتي مورد اطمينان گروه هدف چيست ؟

جدول 3 ـ 2 : انتخاب گروهاي هدف مستقيم و غير مستقيم

انواع روشهاي تحقيق بحث گروهي متمركز Focus group discussion مصاحبه عميق In - depth interview مشاهده گروه هدف Observation بررسي دانش ‏، نگرش و عملكرد KA‍‍P

بحث گروهي متمركز ـ چك ليستي از موضوعات مورد بررسي در گروههاي هدف مختلف تهيه نموده و آن را پيش آزمون نمائيد ـ بازآموزي و مهارت آموزي تسهيل كنندگان ـ خدمات پشتيباني و تداركاتي ـ انتخاب شركت كنندگان در بحث ـ بحث گروهي متمركز را انجام دهيد

جدول 3 ـ 4 انواع طرح كردن سئوالات با فنون مختلف سئوالات بسته : پاسخ آنها بلي يا خير است . معمولاً گروه هدف درباره پاسخ سئوالات فكر نمي كند . مثالهايي از اين نوع سئوالات شامل : ـ چند تا بچه داريد ؟ ـ آيا قبلاً از روش كاندوم براي پيشگيري از ايدز استفاده كرده ايد ؟ سئوالات باز : نياز به پاسخهايي با شرح بيشتر دارد . مثالها شامل : ـ به عقيده شما بيماري ايدز از چه راههايي منتقل نمي شود ؟ ـ نظر شما در مورد آموزش مسائل جنسي در مدرسه چيست ؟

جدول 3 ـ 4 انواع طرح كردن سئوالات با فنون مختلف سئوالات رهبري كننده يا جهت دار : اشاره به پاسخي مي كند كه مصاحبه گر در جستجوي آن است يا پيشنهاد دهنده عقايد مصاحبه گر است . بدليل اينكه طرح اين نوع سئوالات ميتواند بر پاسخ گروه هدف تائير بگذارد ، نبايد در انجام تحقيق به روش بحث گروهي بكار برده شود . مثال : ـ آيا شما فكر مي كنيد كه كاندوم يك وسيله مطمئن پيشگيري از ايدز است ؟ سئوالات پيگيري كننده : براي تشويق شركت كننده در بيان جزئيات بخشي از يك موضوع بسيار مفيد است بخصوص اگر عقيده يا پيشنهاد مبهم باشد در بحث گروهي طرح اين نوع سئوالات ميتواند در دعوت از ديگران براي رد يا تائيد عقايد ساير دوستان و يا مشاركت در اعتقادات يكديگر استفاده شود . مثال : ميتوانيد درباره آينده مبتلايان به بيماريهاي مقاربتي توضيح دهيد ؟- ـ آيا كسي هست كه عقيده ديگري درباره علت اينكه چرا بعضي از مردها از كاندوم استفاده نمي نمايند ، داشته باشد ؟

مصاحبه عميقIn - depth interview ـ پرسشنامه هاي مختلف هر يك از گروهها را تهيه و پيش آزمون كنيد . ـ آموزش و بازآموزي مصاحبه گران ـ تامين نيازهاي پشتيباني و تداركاتي ـ انتخاب شركت كنندگان در مصاحبه عميق ـ انجام مصاحبه عميق

مشاهده گروه هدف ـ تهيه سياهه وارسي ( چك ليست ) و انجام پيش آزمون آن براي مشاهده ـ آموزش و بازآموزي مشاهده گران ـ تامين وسايل پشتيباني و تداركاتي ـ مكانهاي مشاهده را انتخاب كنيد ـ اجراي مشاهده

جدول 3 ـ 6 نمونه موضوعات جهت مشاهده گروه هدف در الگوهاي رفتاري در طول حاملگي در جامعه • در خانه • زنان باردار چه فعاليتهايي انجام مي دهند ؟ آيا آنها همان كارهايي را كه زنان غير باردار انجام ميدهند ، انجام ميدهند ؟ • آيا كسي هست كه در كارهاي روزانه به زنان باردار كمك كنند ( تامين آب آشاميدني ، جمع آوري هيزم و …. ) چه كسي كمك كننده است ؟ • آيا زنان باردار در طول روز استراحت مي كنند ؟ چه مقدار ؟ با چه تناوبي ؟ • چه غذاهايي را زنان باردار ميل مي نمايند ؟ • آيا آنها به همان ميزان زنان غير باردار غذا ميخورند ؟ كمتر ؟ بيشتر ؟ • مراقبت از زنان باردار توسط ساير گروههاي هدف چطور است ؟ آيا مشابه زنان غير باردار است ؟ • آيا تفاوتي وجود دارد ؟

جدول 3 ـ 6 نمونه موضوعات جهت مشاهده گروه هدف در الگوهاي رفتاري در طول حاملگي در جامعه • در مركز بهداشتي درماني • چطور با زن باردار زماني كه از راه مي رسد برخورد ميشود ؟ • چه فرآيندهاي كاري در مركز بهداشتي درماني انجام ميشود ؟ آيا مادر باردار وزن ميشود ؟ • آيا فشارخون او كنترل مي گردد ؟ آيا او از نظر كم خوني كنترل مي گردد ( در صورت لزوم ) • آيا هيچگونه آموزش يا مشاوره بهداشتي از وسايل كمك آموزشي ديداري مثل پمفلت ، عكس برگردان و غيره استفاده ميشود ؟ • آيا به مادران باردار اجازه سئوال كردن داده ميشود يا آنها تشويق مي شوند تا سئوال كنند ؟ • چه داده هايي تجويز مي گردد ؟ چند بار ؟

جدول 3 ـ 6 نمونه موضوعات جهت مشاهده گروه هدف در الگوهاي رفتاري در طول حاملگي در جامعه • ماماهاي سنتي يا كمك زايمانهاي دوره ديده • ماماي سنتي چه ميكند ؟ آيا او معاينه فيزيكي انجام ميدهد ؟ آيا دارو يا مواد گياهي تجويز ميكند ؟ • آيا او درباره مشكلات دوران بارداري سئوال ميكند يا درباره اين مشكلات صحبت نموده و به اين مسئله توجه دارد ؟ چه نوع مشكلاتي را مطرح مي نمايد ؟

بررسي دانش ، نگرش و عملكردKAP

جدول 3 ـ 5 آموزش مصاحبه گران : نگرش - توجه به ايده ها ، ارزشهاي اجتماعي و سنتهاي شركت كنندگان - درك اين موضوع كه مصاحبه گر فردي بالاتر از شركت كنندگان نيست بلكه در يك سطح قرار دارد - رغبت و تمايل به يادگيري از شركت كنندگان بجاي آموزش به آنها

جدول 3 ـ 5 آموزش مصاحبه گران : دانش - چگونگي بكار گيري نتايج حاصل در برنامه ريز فعاليتهاي - بسيج اطلاعات مورد نظر ، جستجو و جمع آوري اطلاعات فني و اساسي درباره موضوعات - كار گروهي و پويايي گروهها - نحوه تجزيه و تحليل داده ها - سازماندهي و تداركات عملي براي مصاحبه

جدول 3 ـ 5 آموزش مصاحبه گران :مهارتها - چگونگي طرح سئوالات براي افراد و گروهها - چگونگي تفسير پاسخهاي غير كلامي - مهارت شنيدن - مهارت ثبت كردن - مهارت بكارگيري كاست و ضبط صوت

خلاصه تحقيق بر گروه هدف جمع آوري اطلاعات در دانش ، نگرش و عملكرد گروههاي هدف مهمترين و اولين فعاليت در انجام يك فعاليت اطلاع رساني ميباشد ، تحقيق بر گروه هدف به شما خواهد گفت كه چه پيامي به مردم بدهيد و چگونه پيامها بايد تهيه گردند قدمهاي لازم در اين موضوع عبارتند از : الف ـ تعيين گروههاي هدف : گروههاي هدف ميتوانند شامل زنان ، مردان ، جامعه و رهبران مذهبي ، نوجوانان و جوانان ، منسوبين ( شامل مادر بزرگها و عمه ، عمو ، …….. ) و كاركنان بهداشتي در جامعه باشند . حتي در يك گروه مشخص نيز تفاوتهاي بسيار مهم ميتواند وجود داشته باشد . براي مثال زنان و مردان ميتوانند در سنين مختلف باشند ، از سطح تحصيلات متفاوت برخوردار باشند و داراي مذاهب مختلف باشند . شما هستيد كه ميتوانيد گروه هدف مناسب براي فعاليت اطلاع رساني را بر اساس اهداف خود تعيين نمائيد . لازم است براي هر يك از گروههاي هدف اطلاعات لازم را جمع آوري نموده تا بتوان پيامهاي اختصاصي براي آن گروهها طراحي نمود . ب ـ تصميم بگيريد كه چه اطلاعاتي بايد جمع آوري گردد . موضوعاتي كه بايد در تحقيق پوشش داده شوند ممكن است شامل بيماري ايدز ، بيماريهاي مقاربتي و ساير مباحث باشند . چند موضوع نيز بهتر است مطرح گردد و نياز است كه اطلاعات بيشتري براي فرآيند كار در آن حيطه جمع آوري گردد . براي هر گروه هدف و موضوعات اصلي اطلاعات مورد نياز زير بايد تهيه شود . مردم چه ميدانند ؟ درك و نگرش آنها چيست ؟ مردم چه انجام ميدهند ؟ موانع موجود از نظر آنها چيست ؟ منابع اطلاعاتي مورد اعتماد كدامند ؟ ج ـ طرح تحقيق را اجرا كنيد . بهترين روش براي اجراي تحقيق در يك فعاليت اطلاع رساني بحث گروهي متمركز و مصاحبه عميق است . اين روشها براي جمع آوري اطلاعات در زمينه آنچه كه مردم ميدانند ، فكر مي كنند و انجام ميدهند مفيد هستند . و همچنين در جمع آوري اطلاعات درباره آنچه كه مردم بطور واقعي انجام ميدهند نيز مفيد مي باشند . از هر يك از روشهاي تحقيق استفاده كنيد . براي اين كار بايد به دقت آماده شويد . آمادگي شامل : تهيه پرسشنامه يا چك ليست ، آموزش پرسشگران تامين تداركات پشتيباني و انتخاب گروه هدف .

استفاده از يافته هاي تحقيقتعيين اهداف و تكميل پيام در طي تحقيق ، شما اطلاعات زير را در هر موضوع جمع آوري مي كنيد . - هرگروه هدف چه اطلاعاتي دارند و چه چيز مي خواهند بدانند ؟ - آنها چه كار مي كنند ؟ - چه موانعي ممكن است آنها را از انجام بعضي چيزهايي كه مي دانند و مي خواهد انجام دهند باز دارد ؟ - كانالهاي اطلاعاتي مورد اطمينان آنها كدامست ؟

تحقيقگزارش ـ تجزيه و تحليل نتايج تحقيق سازماندهي گزارش بر مبناي سئوالات مطرح شده در تحقيق - در تشيخص انواع مختلف اطلاعاتي كه مورد نياز مردم مي باشد - بايد كانالهاي اطلاعاتي كه مورد استفاده مردم ميباشد را تحليل نمايد - گروههاي هدف مختلف به چه ميزان به اين منابع اطلاعاتي اطمينان دارند ؟

تحقيقگزارش گزارش كامل بايد خلاصه اي از موضوعات زير باشد : - چه تعدادي از مردم مشاركت داشته اند ؟ ( چند نفر مصاحبه شده اند يا چند نفر در بحث گروهي شركت كرده اند ؟ ) - از كجا يا كدام منطقه افراد براي شركت در بحث گروهي يا مصاحبه انتخاب شدند ؟ ( نام روستا و بخش و موقعيت خاص از قبيل : در خانه ، در كلينيك ، و …….. ) چه زماني انتخاب شدند .

تحقيقگزارش گزارش تحقيق ميتواند در موارد زير با ارزش باشد : - ارائه و آشكار نمودن مشكلات اساسي و فاصله موجود بين اطلاعات مردم با موارد مورد انتظار - تهيه ليستي از گزارشات واكنشهاي مردمي كه سازمان شما و ساير گروهها ميتوانند در آينده از آن استفاده كنند - كمك در پايش و ارزشيابي فعاليتهاي بسيج اطلاعاتي مي نمايد .

تنظيم اهداف اختصاصي براي فعاليتهاي بسيج اطلاعات اهداف فعاليتهاي بسيج تعيين كننده چارچوب كاري زير ميباشند . - چه برنامه اي براي اجرا داشته باشيد . - قصد دسترسي به چه كساني را داريد . ( مخاطب ) - چه ميزان تغيير انتظار داريد . - چه مدت طول خواهد كشي

دکتر محمد کمالی