(1) Zjawisko przestępczości - aspekty terminologiczne i prawne

1. (1) Zjawisko przestępczości - aspekty terminologiczne i prawne P_W01: …student potrafi wykazać się zrozumieniem terminów prawnych odnoszących się do zjawiska przestępczości 1

2. Literatura: • B. Hołyst, Kryminologia, LexisNexis, Warszawa 2009 • J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia, Info Trade, Arche, Gdańsk 2007 • E. Smoktunowicz, C. Kosikowski (red.), Wielka encyklopedia prawa, Wydawnictwo Prawo i Praktyka Gospodarcza, Białystok – Warszawa 2000 • Encyklopedia – prawo nie tylko dla prawników, Park, Bielsko-Biała 2000 • U. Kalina-Prasznic (red.), Encyklopedia prawa, C. H. Beck, Warszawa 1999 • A. Łopatka, Encyklopedia prawa, Wyższa Szkoła Handlu i Prawa, Warszawa 1998

3. TYTUŁ PRZEDMIOTU:Strategie zwalczania przestępczości *Strategia; *Przestępczość/przestępstwa; *Zwalczanie/zapobieganie

4. Strategia [gr.] stratēgía - dowództwo, sztuka wojenna; stratēgós - dowódca wojsk, wódz; stratós - obóz; armia • „Główny dział sztuki wojennej, obejmujący teorię i praktykę przygotowania i prowadzenia wojny, jej poszczególnych kampanii i najważniejszych bitew”; • określa, w oparciu o założone cele, „ilość i jakość zasobów potrzebnych do osiągnięcia celów wojskowych oraz ilość i jakość wszelkiego rodzaju rezerw zarówno ludzkich, jak i materiałowych, a także organizację i sposób przygotowania sił zbrojnych, opracowania planów użycia ich w wojnie, przygotowanie teatrów działań i kierunków strategicznych”, czyli wiodących… (W. E. PWN) • Strategia to również „przemyślany plan działań w jakiejś dziedzinie” /Słownik języka polskiego (SJP)/

5. Zarządzanie strategiczne (W. E. PWN) • „Sposób zarządzania organizacją; obejmuje całość organizacji, wszystkie aspekty jej działalności w odpowiednio długiej perspektywie czasowej oraz konieczność stałego usprawniania”. „Dzięki temu z. s.: • wskazuje, w perspektywie długofalowej, priorytety i cele, umożliwiając najtrafniejszą alokację zasobów; • znacznie usprawnia podejmowanie decyzji (…) • pozwala na bieżąco określać pozycję organizacji wobec konkurentów; • umożliwia rozpoznanie i wykorzystanie własnych atutów i szans przy równoczesnym ograniczeniu ryzyka wynikającego ze słabości i zagrożeń zewn.; • pozwala dobrać najtrafniejszą formę działania i strukturę organizacji, umożliwia bieżące kontrolowanie skuteczności i sprawności działań oraz ich wytycznych”

6. Taktyka [gr.] Taktiká, od tássein, táttein: układać; porządkować; ustawiać w szyku bitewnym • „Część sztuki wojennej obejmująca teorię i praktykę przygotowania i prowadzenia walki przez(…)oddziały i związki taktyczne (…) rodzajów wojsk i sił zbrojnych; wyróżnia się: • taktykę ogólną, określającą zasady walki, w której biorą udział różne rodzaje wojsk, oraz… • taktykę rodzajówsił zbrojnych i rodzajów wojsk, np. taktykę lotnictwa, piechoty” (W. E. PWN) • „Kopaliński”:„teoria i praktyka rozmieszczania oddziałów wojsk, rodzajów broni, okrętów itd., manewrowania nimi w ich (…) odniesieniu do siebie i do nieprzyjaciela oraz używania ich w walce; metoda postępowania, umiejętność używania rozporządzalnych sił dla osiągnięcia (…) celów”. • SJP:„Sposób postępowania mający doprowadzić do osiągnięcia celu”

7. Przestępstwo • Czyn bezprawny, zawiniony i zabroniony pod groźbą kary przez ustawęobowiązującą w czasie jego popełnienia (art. 1, § 1 i 3 kk) • Nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma (art. 1, § 2 kk) • Przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd bierze pod uwagę m.in. rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia (art. 115, § 2 kk)

8. Przestępstwo stwierdzone i wykryte • Przestępstwo stwierdzone - zdarzenie, którego charakter przestępczy (posiadanie znamion czynu zabronionego) został – wg oceny organu prowadzącego postępowanie – potwierdzony wynikami tegoż postępowania • Przestępstwo wykryte – to przestępstwo stwierdzone, którego popełnienie zarzucono co najmniej jednej osobie i przyjęto w zakończonym postępowaniu przygotowawczym, że popełniła ona przestępstwo

9. Przestępczość i jej miary • Potocznie: popełnianie przestępstw (SJP) • W kryminologii przez przestępczość rozumie się zbiór czynów zabronionych przez ustawę pod groźbą kary, które popełnione zostały na obszarze jakiejś jednostki terytorialnej w określonym czasie • Przestępczość z użyciem przemocy • Przestępczość zorganizowana • Przestępczość gospodarcza • Przestępczość nieletnich i kobiet • Współczynnik przestępczości: w określonym momencie, w przeliczeniu na określoną liczbę mieszkańców • Wskaźnik dynamiki przestępczości: miesiąc do miesiąca, rok do roku

10. Przestępczość i jej typy • Przestępczość rzeczywista – to zbiór wszystkich zdarzeń określanych jako przestępstwa, w określonym czasie, na danym terenie lub we wskazanej zbiorowości • Przestępczość ujawniona – zbiór zdarzeń, o których informacje dotarły do organów ścigania, które zostały uznane przez te organa za przestępstwa i tak zostały zarejestrowane • Przestępczość nieujawniona - zbiór zdarzeń określanych jako przestępstwa, o których informacje nie dotarły do organów ścigania, lub dotarły, ale nie zostały przez te organa zarejestrowane

11. Rodzaje przestępstw (art. 7 i 8 kk) • Zbrodnia– czyn zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 3 lata lub karą surowszą; zbrodnię można popełnić tylko umyślnie • Występek– czyn zabroniony zagrożony grzywną powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc (stawka dzienna nie może być niższa od 10 zł, ani też przekraczać 2000 zł); występek można popełnić nieumyślnie • Z prawno-karnego punktu widzenia przestępstwa dzieli się ze względu na dobra chronione, np.: przeciwko życiu i zdrowiu, czci i nietykalności cielesnej, mieniu, bezpieczeństwu w komunikacji, obrotowi gospodarczemu itd. (zob. część szczegółowa Kodeksu karnego)

12. Przestępstwo pospolite/główny przedmiot naszego zainteresowania • Zwane inaczej, choć nieprecyzyjnie, kryminalnym, oznacza przestępstwo, które nie zostało popełnione z motywacji politycznej, religijnej, z przekonań ideowych; nie jest też przestępstwem typowo wojskowym, prasowym, drogowym, skarbowym, nawet gospodarczym). • Przestępstwa pospolite generalnie wiążą się - w ocenie społecznej - z większym stopniem naganności • To zatem większość tych przestępstw, które występują w statystykach policyjnych: kradzieże, kradzieże z włamaniem, bójki i pobicia, rozboje, większość zabójstw… GEOGRAFIA PRZESTĘPCZOŚCI KRYMINALNEJ… s. 7

13. Sprawca • Ten, kto osobiście popełnia przestępstwo; • Podmiotem przestępstwa może być tylko człowiek (osoba fizyczna), który ukończył w chwili czynu 17 lat, w wyjątkowych przypadkach 15 lat (art. 10 kk), a także – który nie jest niepoczytalny • Zjawiskowymi formami popełnienia przestępstwa są: • sprawstwo(występujące w postaci sprawstwa indywidualnego, współsprawstwa, sprawstwa kierowniczego i sprawstwa w postaci wydania polecenia – art. 18 § 1 kk) • podżeganie(art. 18 § 2 i art. 19-24 kk) • pomocnictwo(art. 18 § 3 i 19-23 kk)

14. Inne ważne dla opisu przestępczości pojęcia… • neokryminalizacja – poszerzenie katalogu przestępstw o zachowania, których popełnienie nie pociągało wcześniej odpowiedzialności karnej • dekryminalizacja (zmniejszenie katalogu przestępstw) • penalizacja (zaostrzenie/określenie odpowiedzialności karnej, czyli sankcji w przypadku określonych przestępstw) • depenalizacja (złagodzenie odpowiedzialności karnej/sankcji w przypadku określonych przestępstw)

15. Jeszcze jeden element układanki Ofiara przestępstwa Przedmiot zainteresowania działu kryminologii zwanego wiktymologią (łac. victima – ofiara) Wiktymologia zajmuje się: Czynnikami zwiększającymi prawdopodobieństwo stania się ofiarą przestępstwa Konsekwencjami wiktymizacji Zapobieganiem wiktymizacji Lękiem przed przestępczością

16. Definicja Kryminologia:crimen (gr. przestępstwo, zbrodnia) + logos(gr. nauka) To „nauka społeczna zajmująca się badaniem i gromadzeniem całościowej wiedzy na temat przestępstwa jako pewnej szczególnej formy zachowania dewiacyjnego, przestępczości jako pewnego zjawiska społecznego, (...) osoby sprawcy przestępstwa, jak również ofiary przestępstwa, a także instytucji i mechanizmów kontrolnych, jakie tworzą społeczeństwa w celu zapobiegania i zwalczania przestępczości”. /Błachut i in., Kryminologia 2007/ „…to nauka o przestępstwie i przestępcy, o objawach i przyczynach przestępczości i innych związanych z nią zjawiskach patologii społecznej oraz o ich zapobieganiu, a także o funkcjonowaniu systemu sprawiedliwości karnej” /Hołyst B., Kryminologia 2009; Wielka encyklopedia prawa 2000/

17. Działy krymionologii • Fenomenologia (symptomatologia) kryminalna - bada objawy przestępczości (dynamikę, strukturę, geografię występowania, sposoby popełniania przestępstw, organizacji świata przestępczego…) • Etiologia kryminalna - bada przyczyny przestępczości (czynniki i egzogenne, i endogenne) • Profilaktyka kryminologiczna - jeśli można diagnozować przyczyny przestępczości, to można też szukać recept (przeciwdziałać przestępczości: profilaktykaspołeczna i indywidualna) • Funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości społecznej (formalna i nieformalna kontrola społeczna, polityka karna...)

18. Prewencja a profilaktyka • Oba terminy oznaczają właściwie (prawie) to samo. • Prewencja wywodzi się z późnołacińskiego terminu praeventio – zapobieganie, pochodzącego z łacińskiego praevenire – wyprzedzić, zapobiec • Profilaktyka z kolei to słowo pochodzenia greckiego – prophylaktikós = zapobiegawczy, prophylássein = strzec się; zapobiegać • Chodzi więc o działalność zapobiegająca pojawianiu się bądź zmierzającą do eliminowania określonego zjawiska lub jego skutków uznawanych za niepożądane

19. Profilaktyka kryminologiczna • „…ma na celu nadanie pozytywnego kierunku aktywności ludzkiej oraz wywarcie wpływu na zmianę ujemnych postaw i tendencji” • Profilaktyka kryminalistyczna • „zespół metod i środków mających na celu uniemożliwienie albo utrudnienie dokonania przestępstwa”; wśród metod wyróżniają się fizyczne sposoby zapobieżenia akcji przestępczej • Pytanie: jakiś przykład?

20. Kryminologia a inne dyscypliny nauki Kryminologia to dyscyplina o charakterze interdyscyplinarnym. Ma swój przedmiot (przedmioty) zainteresowań, ale wykorzystuje metody stworzone przez inne dyscypliny: biologię, medycynę, psychiatrię i psychologię, statystykę, ekonomię, historię, socjologię i, oczywiście, prawo! Obecnie w Europie kryminolodzy to przede wszystkim prawnicy (kryminologii naucza się w ramach studiów prawniczych), w USA natomiast - to socjologowie (tam nauczanie kryminologii odbywa się w ramach studiów socjologicznych).

21. Kryminologia a nauka prawa karnego Kryminologia to społeczna nauka empiryczna (o empirycznych podstawach), zajmuje się przestępstwem, przestępczością,, przestępcą i społeczną reakcją na wymienione zjawiska jako faktami (indywidualnymi i społecznymi), jako tym, co jest (stwierdzając, „jak jest”). Nauka prawa karnego (i jej podobne nauki penalne) to nauka normatywna. Poszukuje odpowiedzi na pytanie o to, „jak być powinno”. Oczywiście – związki pomiędzy obiema dyscyplinami istnieją i są mocne!

22. Przestępstwo materialne, formalne, urojone • Materialne: przestępstwo znamienne skutkiem, a zatem takie, do którego ustawowych znamion należy określony w ustawie skutek, czyli wywołanie zmiany w świecie zewnętrznym, a nie tylko przejawienie określonego zachowania (tak jest np. w przypadku większości przestępstw przeciwko życiu lub zdrowiu, mieniu…) • Formalne: przestępstwo bezskutkowe, czyli takie, do znamion którego nie należy skutek rozumiany jw.; te znamiona ograniczają się do elementów samego zachowania sprawcy; np. złożenie fałszywych zeznań, fałszywe oskarżenie, zatajenie dowodów niewinności, nieudzielenie pomocy, nakłanianie do uprawiania nierządu • Urojone: nie stanowiące czynu zabronionego (jedynie sprawca jest przekonany, że dopuszcza się takiego czynu)

23. Przestępstwo podstawowe, kwalifikowane, uprzywilejowane • Podstawowe: najbardziej typowy (często jedyny) rodzaj danego przestępstwa. Przykładem przestępstwa podstawowego w przypadku zabójstwa jest czyn ujęty w art. 148 § 1 kk (kto zabija podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8…); • Kwalifikowane: przestępstwa zagrożone wyższą karą (np. art. 148 § 2 kk: np. kto zabija człowieka: • ze szczególnym okrucieństwem, • w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem, • w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie, • z użyciem materiałów wybuchowych podlega karze pozb. woln. na czas nie krótszy niż 12 lat • Uprzywilejowane: zagrożone karą łagodniejszą niż postać podstawowa przestępstwa

24. Przestępstwa ścigane na wniosek i z urzędu • Na wniosek: wymagają złożenia wniosku o ściganie przez uprawnione do tego podmioty, najczęściej osoby pokrzywdzone; przykładem sytuacja, gdy osoba została pokrzywdzona w wyniku wypadku spowodowanego przez osobę jej bliską (art. 177 § 3 kk); gdy niegdysiejszy partner uchyla się od obowiązku alimentacyjnego (art. 209 § 2 kk); zob. też odpowiednie regulacje w kpk. • Z urzędu: organ powołany do ścigania przestępstw jest obowiązany do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przygotowawczego, a oskarżyciel publiczny także do wniesienia i popierania oskarżenia w przypadku każdego przestępstwa, chyba że jest ścigane na wniosek pokrzywdzonego bądź z oskarżenia prywatnego (zob. kpk)

25. Stadialne formy popełnienia przestępstwa • Dokonanie (pełna realizacja ustawowych znamion czynu • Usiłowanie (art. 13-15 kk) • Przygotowanie (art. 16-17 kk) - zob. przypadek Brunona K. (przygotowywał, usiłował?) • Zamiar • Przestępstwo ciągłe: • zachodzi wówczas, gdy sprawca dopuszcza się więcej niż jednego zachowania w krótkich odstępach czasu i w wykonaniu z góry powziętego zamiaru (art. 12 kk)

26. Przestępstwo z działania i z zaniechania • Przestępstwo z działania: działanie przestępne polega na aktywnym zachowaniu się człowieka, wyrażającym się w wykonaniu kompleksu czynności (ruchów fizycznych) • Nie ma przestępstwa, jeśli sprawca działa w okolicznościach wyłączających odpowiedzialność karną (rozdział III kk) • Przestępstwo z zaniechania: zaniechania dopuszcza się ten, kto powstrzymuje się od wymaganego od niego działania w określonym kierunku, możliwego w danym czasie lub miejscu (zob. wyrok na pasażera auta we Fr.): • Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, na kim ciążył prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi (zob. także obowiązek społeczny i prawny zawiadomienia o przestępstwie – art. 240 kk)