Meginreglur laga

Meginreglur laga Eru meginreglur laga réttarheimild? Skúli Magnússon, dósent Lagadeild Háskóla Íslands

Orð sem vísa til meginreglna • Grunnreglur • Undirstöðureglur • Grundvallarreglur • Grunnrök • Undirstöðurök • Meginstafir Er blæbrigðamunur á merkingu orðanna? Skúli Magnússon, dósent Lagadeild Háskóla Íslands

Rök eða ástæður reglna • Einstakar réttarreglur, sem felast í lagaákvæðum, venjum eða fordæmum, eru reist á einhverjum rökum eða eiga þjóna einhverjum hagsmunum • Einstakir lagabálkar eru reistir á einhverjum rökum eða eiga þjóna einhverjum hagsmunum • Tiltekið safn reglna, sem mynda heilt réttarsvið, er reist á ákveðnum rökum eða þjónar ákveðnum hagsmunum Skúli Magnússon, dósent Lagadeild Háskóla Íslands

Rök réttarskipunarinnar almennt? • Er rétturinn í heild er reistur á ákveðnum rökum eða þjónar hann ákveðnum hagsmunum? Hver er tilgangur laga? • Myndu allir vera sammála um hver rök réttarins í heild eru? • Ályktanir um meginreglur byggja á gildismati viðkomandi Skúli Magnússon, dósent Lagadeild Háskóla Íslands

Stutt skilgreining • Meginreglur laga eru óskráðar reglur sem ályktað verður um á grundvelli einstakrar réttarreglu, fleiri réttarreglna, heils réttarsviðs eða laganna í heild • Ef tiltekin meginregla er skráð (sbr. t.d. 65. gr. STS) breytist réttarheimildarleg staða reglunnar • Eftir skráningu styðst hún við settan rétt Skúli Magnússon, dósent Lagadeild Háskóla Íslands

Dæmi um rök einstaks ákvæðis • 45. gr. umferðarlaga nr. 50/1987 • Æskilegt er að enginn stjórni ökutæki nema vera fær um það • Hægt er að kafa enn dýpra í rök ákvæðisins: • Æskilegt er að koma í veg fyrir tjón á mönnum og munum • Gott er að vera lifandi og heill heilsu og eiga fjárhagsleg verðmæti sín óskert • Sækjast ber eftir því sem er gott, en forðast það sem er slæmt Skúli Magnússon, dósent Lagadeild Háskóla Íslands

Dæmi um rök heils lagabálks • Barnalög nr. 20/1992 • Þegar ákvæði laga nr. 20/1992 eru lesin í heild má draga þá ályktun að lögunum sé í heild ætlað að tryggja hagsmuni barna varðandi nánar tiltekin atriði • Lög nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála • Þegar ákvæði laga nr. 19/1991 eru lesin í heild má draga þá ályktun að lögunum sé ætlað að tryggja að saklausum sé ekki refsað • in dubbio pro reo - vafi skal koma sakborningi í hag Skúli Magnússon, dósent Lagadeild Háskóla Íslands

Dæmi um rök einstakra réttarsviða • Barnaréttur, sbr. m.a. barnalög nr. 20/1992, barnaverndarlög nr. 58/1992, lög um ættleiðingar nr. 130/1999, o.fl. • Hafa ber hagsmuni barnsins að leiðarljósi • Samningaréttur, sbr. m.a. lög nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga • Samninga ber að halda (pacta sunt servanta) • Skaðabótaréttur, sbr. einkum ólögfestar reglur • Sá skal bæta tjón, sem á sök á því Skúli Magnússon, dósent Lagadeild Háskóla Íslands

Dæmi um rök réttarins í heild • Hvaða hagsmunum þjónar rétturinn í heild? Hver er tilgangur laga? • Vissa og öryggi um mannlegar athafnir í stað óreiðu og árekstra? • Athugið meginreglur um birtingu laga, um að lög skuli ekki vera afturvirk og um að engum skuli refsað nema með lagaheimild, sbr. sjónarmið um réttarríkið • Jafnræði, réttlæti og skynsemi? • Sjá til hliðsjónar dóma um almennar jafnræðisreglur íslenskrar stjórnskipunar fyrir gildistöku stjórnarskipunarlaga nr. 97/1995 (H 1980:920, H 1986:706 og H 1992:1962) Skúli Magnússon, dósent Lagadeild Háskóla Íslands

Rök réttarins/meginreglur réttarskipunarinnar • Viðfangsefni réttarheimspeki • Svör við þessum spurningum geta hins vegar skipt máli fyrir einstakar niðurstöður um lög • T.d. þegar fjallað er um hvernig skýra á einstök lagaákvæði • Almenn álitamál um lögin geta haft þýðingu fyrir lagalegar niðurstöður Skúli Magnússon, dósent Lagadeild Háskóla Íslands

Rök reglna og meginreglur • Hægt er að orða rök einstakrar réttarreglu, fleiri réttarreglna eða heils réttarsviðs sem einhvers konar almenn viðmið: • Samninga skal halda (pacta sunt servanta) • Hafa skal hagsmuni barna að leiðarljósi • Tryggja ber umferðaröryggi • Meginreglurnar eru þannig almennar og ekki fortakslausar (prima facie viðmið) • Og þess vegna sannar undantekningin meginregluna! Skúli Magnússon, dósent Lagadeild Háskóla Íslands

Meginreglur orðaðar í lögum • Meginreglur í framangreindum skilningi kunna að vera lögfestar og orðaðar í lögum að meira eða minna leyti: • 65. gr. STS: Allir skulu jafnir fyrir lögum... • 72. gr. STS: Eignarétturinn er friðhelgur • 73. gr. STS: Allir eru frjálsir skoðana sinna og sannfæringar • Þegar rætt er um meginreglur laga sem réttarheimild er þó frekar átt við meginreglur, sem styðjast aðeins óbeint við settar reglur Skúli Magnússon, dósent Lagadeild Háskóla Íslands

Rök og efnislegt inntak reglna • Þótt sett lagaákvæði sé reist á ákveðnum rökum (meginreglu) er ekki þar með sagt að rök þess eigi við hvert einasta tilvik, sem fellur undir það • Dæmi: 45. gr. umferðarlaga nr. 50/1987 • Í vissum tilvikum getur maður verið hæfur til að stjórna ökutæki þótt hann falli undir regluna • Dæmi: Þótt lög nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála eigi að tryggja að saklausum sé ekki refsað er ekki útilokað að rétt málsmeðferð samkvæmt lögunum leiði samt sem áður til slíkrar niðurstöðu • Nánari útfærsla meginreglu í reglu fellur þannig ekki alltaf fullkomlega saman við meginregluna Skúli Magnússon, dósent Lagadeild Háskóla Íslands

Rök og efnislegt inntak reglna • Þegar regla leiðir til niðurstöðu, sem er í ósamræmi rök hennar (meginreglu hennar) er oft rík tilhneyging að reyna að þrengja eða rýmka efni hennar svo að þetta tvennt fallist í faðma • Sett lög eru t.d. skýrð með hliðsjón af meiginreglum laga • Lögjöfnun ekki tæk, ef regla er undantekningarregla – ef svo ber undir kemur gagnályktun frekar til greina • Fordæmi er aðgreint þegar það á ekki við annað tilvik samkvæmt rökum sínum Skúli Magnússon, dósent Lagadeild Háskóla Íslands

Eðli meginreglna • Meginreglur eru yfirleitt almenn og sveigjanleg viðmið • Settar reglur t.d. eru oftast nákvæmari og fastskorðaðar • Meginreglur er ekki fortakslausar • Settar reglur t.d. hafa oftast að geyma færri undantekn. • Engin eðlismunur er þó á meginreglum og öðrum reglum, t.d. reglum sem styðjast við sett ákvæði • Þetta sést best á því að unnt er að lögfesta meginreglu án þess að réttarástand breytist Skúli Magnússon, dósent Lagadeild Háskóla Íslands

Er æskilegt að útfæra meginreglur með fastskorðuðum reglum? • Meiri skýrleiki, fyrirsjáanleiki, stöðugleiki og réttaröryggi • Gerir kleift að samhæfa háttsemi fólks og koma í veg fyrir árekstra • Gerir kleift að kveða á um verkaskiptingu og takmarka vald einstakra aðila • Hagræði - einfaldar ákvarðantöku og eftirlit Skúli Magnússon, dósent Lagadeild Háskóla Íslands

Dæmi um útfærslu reglu • Hvaða rök standa til þess að fastskorða áfengismagn, sem má vera í blóði ökumanna, sbr. 45. gr. UFL, í stað þess t.d. að mæla einfaldlega fyrir um að engin skuli reyna stjórna ökutæki nema vera til þess fær? • Reglan getur hugsanlega leitt til þess að manni, sem fær er að stjórna ökutæki sé refsað • Reglan gerir hins vegar allt eftirlit auðveldara • Reglan geri ökumönnum auðveldara að meta hvort þeim sé heimilt að aka • Þegar allt er virt má færa að því rök að reglan þjóni hagsmunum umferðaröryggis, sem er meðal grunnraka hennar Skúli Magnússon, dósent Lagadeild Háskóla Íslands

Samantekt • Meginreglur laga eru þær hugmyndir, þau rök eða þau markmið, sem liggja til grundvallar einstökum réttarreglum, lagabálkum, réttarsviðum eða réttinum í heild, og hægt er að setja fram sem almenn viðmið • Meginreglur laga eru niðurstaða mats um hvaða hagsmunum réttarreglurnar eigi að þjóna • Skv. þessu eru meginreglur laga að einhverju marki háðar siðferðilegu mati hvers og eins • Má einnig orða svo að niðurstaða um þessar reglur sé háð túlkun á því hvaða hagsmuni réttarreglurnar eigi að tryggja • Hugleiðið. t.d. ályktun um meginreglu í H 1975:164 Skúli Magnússon, dósent Lagadeild Háskóla Íslands

Uppruni meginreglnanna • Trúarskoðanir • T.d. boðorðin tíu • Reynslurök - venjusiðferði • Sbr. t.d. tilvísanir til meginreglna íslensks réttar eða réttarhefðar • Almennt siðferði • Sbr. t.d. meginreglur um jafnræði • Stjórnmálaleg stefnumörkun • T.d. meginreglur íslenskrar fiskveiðistjórnar • T.d. Mannréttindayfirlýsingin franska stéttarþingsins 1789 Skúli Magnússon, dósent Lagadeild Háskóla Íslands

Meginreglur og stefnumörkun • "Principles and Policy" - Aðgreining, sem oft er kennd við R. Dworkin • Samkvæmt Dworkin áttu dómarar aðeins að líta til meginreglna, en ekki stefnumörkunar stjórnmála líðandi stundar • Aðgreining sem bundin er vandkvæðum • Hægt er að orða meginreglur sem markmið (stefnur) og hægt er að orða markmið sem meginreglur • Tæplega hægt að draga sjálfstæðar ályktanir frá því hvort um stefnu eða meginreglu er að ræða Skúli Magnússon, dósent Lagadeild Háskóla Íslands

Flokkun meginreglna • Flokkun eftir uppruna, sbr. áður • Flokkun eftir stöðugleika • Sígildar meginreglur - yfirleitt reglur, sem eru nátengdar rótgrónum hugmyndum um siðferði • Tímabundnar meginreglur - yfirleitt reglur, sem eru tengdar tilteknum hugmyndum í stjórnmálum á hverjum tíma Skúli Magnússon, dósent Lagadeild Háskóla Íslands

Meginreglur og kenningar um eðli laga • Sumar kenningar um lögin hafa hafnað því að meginreglur laga væru eiginlegar réttarreglur • Hvers vegna? • Aðrar kenningar hafa litið á meginreglurnar sem grundvöll laga og mikilvægan þátt í þeim • Hvers vegna? • Umfjöllunarefni réttarheimspeki • Sjá t.d. stutta kynningu á heimasíðu SM Skúli Magnússon, dósent Lagadeild Háskóla Íslands

Eru meginreglurnar réttarheimild? • Er almennt viðurkennt að nota megi eða skuli þessar hugmyndir þegar réttareglu er slegið fastri eða hún mótuð í ákveðnu í tilviki? • Fjöldi íslenskra dóma gefur okkur vísbendingu um að meginreglur séu notaðar við lagalega niðurstöðu • Að þessu leyti eru meginreglur laga ótvírætt réttarheimild Skúli Magnússon, dósent Lagadeild Háskóla Íslands

Hvers konar réttarheimild? • Þótt almennt sé viðurkennt að nota megi meginreglur laga til rökstuðnings lagalegri niðurstöðu, er óljóst hvaða nánari þýðingu þær hafi eða eigi að hafa í þessu sambandi • Hver er staða meginreglna gagnvart öðrum réttarheimildum, svo sem settum rétti, venju, fordæmi og lögjöfnun? • Hversu langt ber að ganga í því að skýra sett lög til samræmis við meginreglur? Skúli Magnússon, dósent Lagadeild Háskóla Íslands

Hvers efnis eru meginreglur laga • Þótt almennt sé viðurkennt að nota megi meginreglur laga til rökstuðnings lagalegri niðurstöðu, getur verið háð ágreiningi hvers efnis tiltekin meginregla er • Því almennari meginreglur, því meiri líkur á ágreiningi Skúli Magnússon, dósent Lagadeild Háskóla Íslands

R.h.leg staða meginreglna laga • Meginreglur lögfestar • Dómstólum í raun falið mat á nánara efni reglunnar • Athugið t.d. 65. gr. STS, sbr. dóm Hæstaréttar í máli nr. 12/2000 (Vatneyrardómur), og 36. gr. SML • Staða meginreglna þegar sett lög eru óskýr • Meginregla notuð við löskýringar - rætt nánar síðar • Sjá t.d. H 1989:28 (sjúkraskýrslur) Skúli Magnússon, dósent Lagadeild Háskóla Íslands

R.h.leg staða meginreglna laga • Ólögfest tilvik • Sjá t.d. H 1966:56 (eggver æðarfugla) og H 1992:1962 (BHMR) • Staða gagnvart venju • Almennt talið að venja gangi framar meginreglu (venja myndi almennt vera í samræmi við meginreglu) • Staða gagnvart fordæmi • Ef tekin hefur verið afstaða til þess hvernig meginregla lýtur að álitaefni myndi slíkt fordæmi almennt vera bindandi Skúli Magnússon, dósent Lagadeild Háskóla Íslands

R.h.leg staða meginreglna laga • Geta meginreglur laga gengið framar settum lögum? • Sjá t.d. H 1958:651 • Sjá einnig til hliðsjónar ummmæli um meginreglur í sératkvæði Hjartar Torfasonar hæstaréttardómara í máli nr. 12/2000 (Vatneyrarmál) - sjá I. kafla • Hvers vegna eru meginreglur réttlægri réttarheimild en sett lög, venja og fordæmi? Skúli Magnússon, dósent Lagadeild Háskóla Íslands

Meginreglur laga og lögjöfnun • Lögjöfnun • Þegar lagaákvæði er beitt um ólögákveðið atriði, sem er eðlisskylt eða samkynja því, er rúmast innan ákvæðisins • Staða gagnvart lögjöfnun • Lögjöfnun er náskyld meginreglum laga • Almennt kemur lögjöfnun til greina þegar meginregla, sem ákvæði byggir á, tekur til tilviks Skúli Magnússon, dósent Lagadeild Háskóla Íslands

Einstakar meginreglur • Meginreglur einstakra réttarsviða • Stjórnskipunarréttur • Stjórnsýsluréttur • Fjármunaréttur • Erfðaréttur • Sifjaréttur • Refsiréttur • Sjá nánar rit Sigurðar Líndal Skúli Magnússon, dósent Lagadeild Háskóla Íslands

Meginreglur laga