Elektroprivreda Crne Gore AD Nikšić Direkcija - Centar za sistem kvaliteta

1. Elektroprivreda Crne Gore AD Nikšić Direkcija - Centar za sistem kvaliteta Smjernice za primjenu EMS-a u EPCG Autor: Vlajko Jauković, dipl.maš.ing. Pržno, (12–16).10.2009.god.

2. Rezime - uvodne napomene U raspoloživom vremenu sa par slajdova ukazaću na glavne teze rada: • Rad je iz oblasti djelovanja STK C3 i čini moj doprinos za I Savjetovanje; • Namjera mi je da na bazi dugogodišnjeg bavljenja kvalitetom, prezentiram smjernice za primjenu EMSu EPCG, polazeći od zahtjeva relevantnih dokumenata (standarda, direktiva, zakona, i dr...), gdje suprepoznati zahtjevi standarda sa komentarom i tumačenjem. Izvršena je identifikacija lokaliteta i ključnih izvora uticaja opreme EPCG na životnu sredinu kao i moguće mjere za sprečavanje od eventualnih akcidenata sa ulogom zainteresovanih strana (države, lokalne samouprave, vlasnika, menadžmenta, akcionara, uposlenih i dobavljača). Dat je predlog osnovne dokumentacije sistema kvaliteta sa algoritamskim prikazom toka aktivnosti za upravljanje EMS-om. • Radi se o vrlo bitnoj i značajnoj problematici, ključnoj za opstanak ljudske civilizacije, koja obuhvata pitanje globalnog zagrijavanja, promjenu klime uzrokovane emisijom gasova efekta “staklene bašte” i “kisjelih kiša”; • Oprema EPCG različito utiče na degradaciju životne sredine i EPCG se nalazi na putu prihvatanja Direktiva EU i primjene zahtjeva standarda EMS - Sistema upravljnja zaštitom životne sredine;

3. Zahtjevi EU • Potencijalne članice za priključivanje EU imaju zadatak transponovanja ekoloških zakona, propisa, direktiva i standarda EU u nacionalno zakonodavstvo i njihovu primjenu. • Dovoljno je razloga za ozbiljno angažovanje EPCG na izgradnji uređenog poslovnog sistema, primjenom standarda IMS – Integralnog sistema upravljanja kvalitetom: • ISO 9001 – sistem upravljanja kvalitetom procesa; • ISO 14001 – sistem upravljanja zaštitom životne sredine; • ISO 18001 – sistem upravljanja zdravljem i bezbjednosti zaposlenih; • ISO 27001 – sistem upravljanja informacijama kao i • ISO 31000 – sistem upravljanja rizikom.

4. Ključni elementi za približavanje EU • Prvi element – transpozicija tj. proces donošenja ili izmjena • nacionalnih zakona i njihova harmonizacija sa zakonima EU; • Drugi element – implementacija ili praktična primjena, • a odnosi se na obezbjeđivanje institucija i budžeta neophodnog za sprovođenje zakona i propisa; • Treći element – odnosi se na kontrolu, neophodnu prisilu, • uključujući i kažnjavanje u cilju osiguranja da će zakoni biti • usaglašeni i da važe za sve članice EU;

5. Koristi od transponovanja zakona EU Mogu se sagledati, kroz: • poboljšanje zdravlja stanovništva koje je izloženo smanjenom zagađenju okoline; • redukciju rizika, prenošenjem bolesti putem prljavih voda i emisije gasova; • bolju zaštitu prirodnih eko-sistema ugroženih vrsta; • smanjenje rizika narušavanja kvaliteta prirodnih resursa; • promociju turizma kao rezultata čiste životne sredine (šume, voda za kupanje, • prirodni rezervati); • smanjenje oštećenja šuma, poljoprivrednih površina, ribljeg fonda kao rezultata • redukcije kiselih kiša; • razvoj i dobit kroz podizanje svijesti o riziku, minimiziranju i odgovoru na nastali • rizik po životnu sredinu; • povećanje ekonomske efikasnosti i veće produktivnosti kao rezultata lokalnog i • regionalnog razvoja primjenom savremene tehnologije i ugradnjom eko-materijala; • nižu potrošnju primarnih sirovina kao rezultata primjene sistema ponovne upotrebe i • reciklaže; • socijalnu korist, kroz bolje učenje, podizanje svijesti i odgovornosti u cilju zaštite životne • sredine.

6. Osnovni pojmovi • ISO –Međunarodna organizacija za standardizaciju; • EMS – Sistem upravljanja zaštitom životne sredine; • Životna sredina – okruženje u kojem određena organizacija radi, uključujući vazduh, vodu, zemljište, prirodne resurse, floru, faunu, • ljude i njihove uzajamne odnose; • Aspekt životne sredine – element aktivnosti, proizvoda ili usluge • date organizacije koji može da bude u uzajamnom odnosu sa • životnom sredinom; • Uticaj na životnu sredinu – svaka promjena životne sredine, • pogoršanje ili poboljšanje, koja je potpuno ili djelimično rezultat • aspekta životne sredine neke organizacije;

7. Osnovni pojmovi • Akcident – nepredviđeni i nekontrolisani događaj, nastao prilikom • procesa proizvodnje, transporta ili skladištenja opasnih materijalapri • čemu može doći do zagađenja životne sredine; • Politika zaštite životne sredine – sveobuhvatne namjere i smjernice organizacije koje su povezane sa učinkom zaštite životne sredine kao formalno izražene od strane najvišeg rukovodstva; • Zainteresovana strana – pojedinac ili grupa koji su zainteresovani za učinak zaštite životne sredine organizacije ili na koje taj učinak utiče; • Zapis – dokumenat kojim se iskazuju dobijeni rezultati ili daju dokazi o izvršenim aktivnostima.

8. Osnovne smjernice za implementaciju EMS-a • Edukacija menadžerske/rukovodne strukture i uposlenih u EPCG; • Početno snimanje pozicije EPCG sa aspekta zaštite životne sredine; • Identifikacija aspekata i vrednovanje uticaja opreme EPCG; • Identifikacija zakonskih i drugih regulativa zaštite životne sredine; • Definisanje detaljnog plana i programa rada na realizaciji EMS-a; • Postavljanje ciljeva i izrada programa zaštite životne sredine EPCG; • Definisanje politike zaštite životne sredine za EPCG; • Preispitivanje ostvarivanja politike zaštite životne sredine EPCG.

9. Kontinualno poboljšanje upravljanja zaštitom životnesredine Preispitivanje preko najvišeg rukovodstva -nadzor i mjerenje -odstupanja, korektivne i preventivne prikladne mjere -zapisi i protokoli -audit sistema menadžmenta životne sredine ............................................ (-A-) Politika životne sredine Planiranje -aspekti, specifični za životnu sredinu -pravni i drugi zahtjevi -postavljanje ciljeva i ciljevi -programi menadžmenta životnom sredinom ............................... (-P-) AP CD Sprovođenje -organizaciona struktura i odgovornost -školovanje, razvijanje svujesti i kompetencija -dokumentacija sistema menadžmenta životne sredine -rukovanje dokumentacijom -kontrola odvijanja aktivnosti -prevencija opasnih situacija i planiranje prikladnih mjera ............................................... (-D-) Nadzor i korektivne prikladne mjere (-C-) Demingov model kontinualnog poboljšanja EMS-a Potrebna je slika

10. Deming ciklus(PDCA)obuhvata aktivnosti • P-planiraj • identifikuj aspekte životne sredine (t.4.3.1); • identifikuj odgovarajuće zakonske zahtjeve i postavi kriterijume učinka (t.4.3.2); • postavi ciljeve zaštite životne sredine i programe za njihovo dostizanje (t.4.3.3); • razvij i koristi pokazatelje učinka (t.4.3.3.3). • D-uradi • odredi pojedinačnu odgovornost i obezbijedi odgovarajuće resurse (t.4.4.1); • obuči osoblje koje radi te poslove i povećaj njihovu svijest i kompetentnost (t.4.4.2); • uspostavi procese za internu i eksternu komunikaciju (t.4.4.3); • uspostavi i održavaj dokumentaciju (t.4.4.4); • uspostavi i održavaj kontrolu nad operacijama (t.4.4.6); • osiguraj spremnost za reagovanje u slučaju opasnosti (t.4.4.7). • C-provjeri • provjeri procese na osnovu vođenja, stalnog praćenja i mjerenja (t.4.5.1); • vrednuj status usaglašenosti (t.4.5.2); • identifikuj neusaglašenosti i preduzmi korektivne i preventivne mjere (t.4.5.3); • upravljaj zapisima (t.4.5.4); • sprovedi periodične interne provjere (t.4.5.5). • A-djeluj • preispitaj i preduzmi mjere za poboljšanje EMS-a; • sprovedi i preispitaj sistem upravljanja zaštitom životne sredine od strane • rukovodstva-menadžmenta u odgovarajućim intervalima (t.4.6.1); • identifikuj oblasti za poboljšanje (t.4.6.2).

11. Osnovni dokumenti sistema kvaliteta: • Procedura za identifikaciju ekoloških aspekata (t.4.3.1); • Procedura za identifikaciju zakonskih propisa (t.4.3.2); • Procedura za potrebu izvođenja obuke (t.4.4.2); • Procedura za internu i eksternu komunikaciju (t.4.4.3); • Procedura za upravljanje dokumentima sistema kvaliteta (t.4.4.5 i t.4.5.3); • Procedura za utvrđivanje saglasnosti korektivnih/preventivnih mjera (t.4.5.2); • Procedura za reagovanje u akcidentnim situacijama (t.4.4.7); • Procedura za preispitivanje i provjeru EMS-a u EPCG.

12. Zahtjevi EMS-a za EPCG Elementi za politiku zaštite životne sredine: Ekološku politiku u EPCG definiše najviše rukovodstvo/menadžment.Ona predstavljavodič za uvođenje i kontinualno poboljšanje sistema ekološkog upravljanja uz utvrđivanje nivoa ukupne ekološke odgovornosti i vrednovanje ekološkog učinka koji se zahtijeva od EPCG. Planiranje EPCG treba da: ustanovi i sprovodi postupak identifikovanja ekoloških aspekata koje može da kontroliše i na koje može da utiče; preispituje ekološke aspekte; identifikuje zakonske zahtjeve kojima podliježe; postavlja interne kriterijume učinka i programe da bi se oni dostigli. Priprema i izvođenje EPCG mora da obezbijedi: resurse; kontrolu nad operacijama; dokumentaciju nivoa poslovnik/procedura/uputstvo/zapis; organizacionu strukturu i odgovornost; sistem izvještavanja, praćenja i mjerenja učinka procesa interne provjere; internu i eksternu komunikaciju; izvođenje specijalističke obuke za sve nivoe i stepene stručne spreme. Provjeravanje EPCG mora da obezbijedi: mjerenje, praćenje i vrednovanje učinka zaštite životne sredine. Mjerenja se izvode kalibrisanom i verifikovanom opremom. Izvodi ih kvalifikovano i obučeno osoblje. Mogu biti kvantitativna i kvalitativna. Preispitivanje od strane rukovodstva Osnovni cilj EMS-a je neprekidno poboljšanje učinka i odnosa prema okolini u kojoj oprema EPCG funkcioniše. Za ispunjenje ovog zahtjeva nužno je prikupiti informacije potrebne rukovodstvu/menadžmentu da ocijeni sistem ekološkog upravljanja. Preispitivanje će da ukaže na potrebe za promjenom politike ili ciljeva ekološkog upravljanja.

13. Odgovornost rukovodstva Politika Politika zaštite životne sredine Planiranje Aspekti životne sredine i zakonske regulative Opšti i posebni ciljevi zaštite životne sredine Uvođenje i sprovođenje Planovi i programi sistema upravljanja zaštitom životne sredine Dokumentacija sistema upravljanja zaštitom životne sredine Organizaciona struktura i odgovornosti Stručna osposobljenost, svijest i kompetentnost Komunikacija Sistem upravljanja dokumentacijom Kontrola nad operacijama Spremnost za reagovanje u slučaju opasnosti Provjeravanje sistema upravljanja zaštitom životne sredine Praćenje i mjerenje Korektivne i preventivne mjere Provjere i korektivne mjere Preispitivanje koje obavlja rukovodstvo Preispitivanje koje obavlja rukovodstvo Algoritam primjene modela EMS-a

14. Uticaji elektro – energetske opreme Prvi problem pričinjavaju gasovi (ugljen-dioksid, sumpor-dioksid, azot-suboksid, sumpor- heksafluorid, industrijski gasovi, tehnički gasovi, freoni i dr.) koji razaraju ozonski omotač i doprinose nastanku efekta staklene bašte. Drugi problempričinjava kvalitet uglja, odnosno sadržaj sumpora u uglju i povećana emisija azotnih oksida koji u dodiru sa vlagom doprinose nastanku kisjelih kiša. Treći problempričinjavaju velike količine pepela i šljake koje nastaju pri sagorijevanju uglja, koji se kao nus-proizvodi odlažu na deponiju pepela i šljake i izvor su opasnosti da ga vazdušne struje raznesu na okolinu zagađujući vazduh, vodu, poljoprivredno tlo i biljni svijet tj. eko-sistem. Četvrti problem pričinjava transformatorsko ulje (PCB), koje je specifičnog sastava i ima veoma visoku dialektičku čvrstoću. Služi za izolaciju djelova transformatora čiji su namotaji pod visokim naponom. Radi se o značajnim tonama i uvijek postoji mogućnost akcidenta, tj. može doći do iscurenja ulja van kazana transformatora, što dovodi do zagađenja tla i podzemnih voda, a ovo ulje se izrađuje na bazi piralena koji ima izražena kancerogena svojstva. Mineralna trafo-ulja supstituišu se alternativnim ekološkim uljem biljnog porijekla. Peti problem pričinjava gas SF6 (sumpor-heksafluorid). Trenutno je najefikasniji medij za gašenje luka u komorama visokonaponske rasklopne opreme i energetskih prekidača. Svojstvo ovog gasovitog jedinjenja je da vrlo štetno djeluje na ozonski omotač i pospješuje stvaranje rupa u njemu. Čvrsti produkti koji nastaju prilikom gašenja luka su veoma toksični za živa bića i mogu da zagade tlo i vodu.

15. Ostali uticaji elektro-energetske opreme Ostali uticaji različito djeluju na životnu sredinu i zavise od vrste i tipa opreme. Manifestuju se kao: buka, vibracija, toplota, razne vrste zračenja, hemikalije, požari, otpadna ulja i maziva, industrijski, metalni, vatrostalni, građevinski i kancelarijski otpad, itd. Hidroelektrane – mogući uticaji na životnu sredinu su u funkciji opreme tog lokaliteta: (akumulaciona jezera, dovodni kanali, lučna brana, evakuacioni organi, mrestilište, ribogojilište, plovni objekti), a ogledaju se u vjerovatnoći pojave: denivelacije vode, promjeni mikro klime, ispuštanju fekalnih i otpadnih voda, maziva, ulja i drugih štetnih materijala, pojavi poplavnog talasa, uginuća mlađi, potapanja plovnih objekata, obrušavanja i odrona zemljišta, rušenja brane. Termoelektrana–mogući uticaji potiču od: parnog kotla, mlina za ugalj, napojne pumpe, ventilatora svježeg vazduha, ventilatora dimnih gasova, parnih turboagregata, kondezatora, rashladnih sistema, dopreme uglja, odvoda pepela i šljake, elektrofiltera, hemijske pripreme vode, elektrolizne stanice, kotlarnice. Manifestuju se u vidu: emisije čvrstih čestica i štetnih gasova, otpadnih voda od transporta i deponije pepela i šljake, hemijske pripreme vode, otpadne zamašćene i zauljene sanitarne i drenažne vode od rashladnog tornja do turbinskog postrojenja i opreme generatora, transformatora, razvodnog postrojenja i prateće opreme. Prenos i Distribucija – mogući uticaji potiču od DV, opreme visokonaponskog postrojenja trafostanica i razvodnih postrojenja, radionica, vozila i druge opreme. Manifestuju se na životnu sredinu u vidu uticaja: elektromagnetnog zračenja, jonizujućeg zračenja, gasa SF6, buke, sumporne kisjeline, trafo ulja, motornog ulja, goriva, požara, itd. Ostali izvori – u EPCG, shodno vrsti i kategorizaciji otpada, uglavnom preovladava interni, neopasni industrijski otpad koji nastaje u proizvodnim procesima i komunalni otpad koji ne škodi zdravlju ljudi i ne sadrži opasne materije.

16. Mjere za sprečavanje nastanka akcidenta Kod postojeće opreme hidroelektrana – mjere za sprečavanje eventualnih akcidentnih situacija mogu se posmatrati kroz mjere i aktivnosti: • geodetskih, geoloških, seizmiških i pijezometrijskih osmatranja akumulacionih jezera, • dovodnih kanala, lučnih brana, evakuacionih organa; • pravovremenom obavještavanju i uzbunjivanju, radi izbjegavanja uticaja poplavnih talasa; • pravilnom postupanju sa opasnim materijalima; • sukcesivnoj ugradnji opreme nove tehnologije, automatizacije i eko-materijala; • sprovođenju preventivnih i korektivnih mjera održavanja agregata, opreme i uređaja; • redovnom servisiranju agregata, mašinske opreme i uređaja, električne i turbinske • zaštite, zaštite uzemljenja, održavanja parametara vještačke klime, termovizijske • kontrole, protivpožarne zaštite i (AKZ) zaštite opreme; • sukcesivnoj zamjeni trafo ulja (PCB) sa uljem biljnog porijekla i • redovnom čišćenju i odlaganju otpada shodno kategorizaciji po listi Bazelske • konvencije i Zakonu o upravljanju otpadom.

17. Kod postojeće opreme termoelektrane – mjere moraju biti usmjerene na praćenju i održavanju opreme na projektovanom nivou i na revitalizaciji opreme uzročnika izvora štetnosti po životnu sredinu, prema finansijskim mogućnostima i prema prioritetu: • uspostavljanju i sprovođenju monitoringa ključnih operacija; • rekonstrukciji elektro filtera sa novim tehničkim eko rješenjima; • smanjenju emisije sumpor dioksida ugradnjom postrojenja za odsumporavanje; • smanjenju emisije azotnih oksida rekonstrukcijom ložišta na kotlu sa potvrđenim • tehničkim rješenjima; • rješenju deponije pepela i šljake i njihovom korišćenju za putnu infrastrukturu, • cemenat, opeku, malter i • na ugradnji kolektora otpadnih voda, itd... Kod postojeće opreme Prenosa i Distribucije – mjere moraju biti usmjerene na održavanju opreme na projektovanom nivou do revitalizacije postojeće ili pak ugradnje nove, polazeći od faze projektovanja (DV, visokonaponskih postrojenja, trafostanica, razvodnih postrojenja i druge opreme), saglasno Zakonu o izgradnji i finansiranju investicionih objekata i Zakonu o energetici sa analizom uticaja na životnu sredinu i procjenom rizika.

18. Zaključna razmatranja Obaveze zainteresovanih strana (države, lokalne samouprave, vlasnika, menadžera, akcionara, uposlenih i dobavljača): • Na harmonizaciji nacionalnog zakonodavstva o zaštiti životne sredine sa zakonodavstvom EU i njegovoj primjeni; • Na prikladnoj marketinškoj afirmaciji značaja zaštite životne sredine za ljudsku civilizaciju, redovnoj edukaciji i uvećanju kritične kadrovske mase kao preduslova za aktivnosti uvođenja, primjene, preispitivanja i unapređenja EMS-a u EPCG; • Na uspostavljanju regionalnog i lokalnog monitoringa za kritične operacije i izradu katastra zagađivača životne sredine (lokaliteti, izvori, vrste, količine štetnih i opasnih materija, postupanje s njima i sl.); • Na revitalizaciji postojeće opreme u EPCG, ugradnjom novih tehnologija i eko-materijala, shodno prioritetu i finansijskim mogućnostima sa procjenom rizika na životnu sredinu s ciljem smanjenja negativnih uticaja na životnu sredinu; • Na striktnom poštovanju Zakona o izgradnji i finansiranju investicionih objekata i Zakona o energetici sa sveobuhvatnom analizom uticaja na životnu sredinu, uključujući i stratešku procjenu rizika pri izgradnji novih elektro-energetskihobjekata.

19. Hvala!