Wiesław BABIK Uniwersytet Jagielloński

1. Wiesław BABIKUniwersytet Jagielloński „Żyjemy w świecie, w którym jest trochę za mało rozumu, trochę za dużo informacji” (Stanisław Lem) Ekologia informacji: w stronę zrównoważonego rozwoju społeczeństwa informacji i wiedzy Podlaskie Forum Bibliotekarzy. Białystok, 17 listopada 2009 r.

2. Zamierzenia... Celem wystąpienia jest przedstawienie sposobów rozwiązywania współczesnych problemów informacyjnych jakie oferuje ekologia informacji.

3. Plan wystąpienia 1. Problemy informacyjne współczesności (zdefiniowanie zjawiska). 1.1. Środowisko informacyjne człowieka (antropoinfosfera) – definicja. 1.2.Cechy współczesnego środowiska informacyjnego człowieka (antropoinfosfery). 2. Zagrożenia współczesnego człowieka. 3. Ekologia informacji – sposób rozwiązywania problemów informacyjnych współczesności. 3.1. Pojęcie ekologii informacji. 3.2. Orientacje w ekologii informacji. 3.3. Geneza ekologii informacji. 3.4. Twórcy ekologii informacji. 3.5. Początki ekologii informacji w Polsce. 3.6. Definicja ekologii informacji. 3.7. Elementy ekologii informacji. 3.8. Zadania ekologii informacji. 3.9. Dziedziny badań ekologii informacji. 3.10. Kierunki badań ekologii informacji. 3.11. Zrównoważony rozwój człowieka i społeczeństwa informacji i wiedzy. 3.12. Podsumowanie. 3.13. Wybrana literatura przedmiotu. 3.14. Źródła prezentacji.

4. Źródła docierających do nas informacji Informacje docierają do nas z wielu różnych źródeł o różnej wartości i wiarygodności: • od otaczającego nas środowiska przyrodniczego i społecznego; • od drugiego człowieka; • z mediów, w tym z Internetu.

5. Problemy informacyjne współczesności • Nadmiar informacji (ang. information overload); • Pomijanie informacji (ang. information overload); • Niezależność informacji; • Rozbieżność informacji; • Problematyczna wartość informacji; • Szum informacyjny; • Stres informacyjny; • Niskie kompetencje informacyjne odbiorców informacji (ang. information illiteracy); • Dylematy etyczne.

6. Problem... “Zjawisko Internetu przypomina nam poniekąd znany nam z Biblii potop, czyli nadmiar wód, w którym można ze wszystkim utonąć, jeżeli nie zdołamy dla ratunku, jak Noe, zbudować sobie “Arki Noego Internetu”. Łatwo rzec, ale nie sposób myśl taką zrealizować”. (Stanisław Lem) Problem skali tego zjawiska.

7. Środowisko informacyjne człowieka (antropoinfosfera) Środowisko informacyjne człowieka (infosfera [Kulikowski, 1978], antropoinfosfera [Babik, 2008]) tworzą te elementy otoczenia człowieka, które pozytywnie lub negatywnie wpływają na jego samopoczucie. Dla człowieka stanowi ono swoistego rodzaju powłokę (zamykającego klosza) podlegającą specjalnym prawom, w której ma miejsce informacyjna dez/integracja ludzi i społeczeństwa.

8. Cechy współczesnego środowiska informacyjnego (1/4) • Nadmiar informacji: • Przeciążenie informacyjne, eksplozja, bomba informacyjna, wykładniczy wzrost informacji, zalew, potop informacji. • Powstaje „szum informacyjny” - nierównowaga między ilością dostarczanej informacji a możliwością jej przetworzenia przez człowieka. • Pojawia się tzw. stres informacyjny (stres poznawczy, info-stres).

9. Cechy współczesnego środowiska informacyjnego (2/4) • Informacja nieustrukturyzowana: • Informacja nieuporządkowana, chaotyczna, niespójna, rozproszona. • Mówi się też o atomizacji i fragmentaryczności informacji, informacjach bez kontekstu, izolowanych czyli „bez zakotwiczenia”. R. Tadeusiewicz – „mgła informacyjna”.

10. Cechy współczesnego środowiska informacyjnego (3/4) • Problematyczna wartość informacji: • Przestarzałe i nieaktualne źródła informacji, • Informacja nieudokumentowana, • Informacja „toksyczna”, zatruta treściami świadomie i celowo szkodliwymi (pornografią, rasizmem, przemocą, nietolerancją, apoteozą skrajnych poglądów politycznych, religijnych, „pseudonauką” itd). R. Tadeusiewicz - „smog informacyjny”

11. Cechy współczesnego środowiska informacyjnego (4/4) • Niskie kompetencje informacyjne użytkowników (ang. information illiteracy):W społeczeństwie informacyjnym jest bardzo ważna umiejętność wyszukiwania, selekcji i wykorzystywania zasobów informacji oraz wykorzystywania informacji dla budowania swojej wiedzy.

12. Zagrożenia współczesnego człowieka (1/4) To nie informacje same w sobie stanowią zagrożenie, lecz nierozsądny i nieodpowiedzialny ich wybór oraz ich używanie i wykorzystywanie. • zagrożenia o charakterze psychologicznym: • wewnętrzny przymus bycia w sieci; • ucieczka od świata realnego do sztucznego świata wirtualnego; • dostęp do patologicznych grup kulturowych; • alienacja (np. alienuje telepraca).

13. Zagrożenia współczesnego człowieka (2/4) • zagrożenia o charakterze technicznym: • zagrożenie utraty danych w wyniku kradzieży lub ich zniszczenie przez człowieka; • wirusy komputerowe.

14. Zagrożenia współczesnego człowieka (3/4) • zagrożenia o charakterze medycznym: zagrożenia zdrowia człowieka powodowane m.in. pracą przy komputerze, czy szkodliwością promieniowania monitora komputera; • zagrożenia o charakterze prawnym; zagrożenie praw autorskich;

15. Zagrożenia współczesnego człowieka (4/4) • zagrożenia o charakterze społecznym: • niebezpieczeństwo nowych podziałów społecznych spowodowane nierównomiernym dostępem do informacji – problem wykluczenia; • atomizacja społeczeństwa; • zanik poczucia służby publicznej; • problemy ochrony prywatności; • napływ informacji niezamawianej, nieprawdziwej, niekompletnej;

16. Patologie... • niewłaściwa selekcja informacji zakwalifikowanych do przekazu, • zanieczyszczenie infosfery • informacjami nieistotnymi, nieprawdziwymi; • pseudoinformacjami (informowanie rozwlekłe, ogólnikowe, niejasne); • dezinformacjami (zmyślanie, zatajanie, przekręcanie); • parainformacjami (nietrafne domniemywanie, bezpodstawne, niedomyślne).

17. Zagrożenia wg dr Kimberly Young • Erotomania informacyjna, czyli nałogowe poszukiwanie materiałów (zdjęć i filmów) erotycznych oraz uczestnictwo w czatach o tym charakterze; • Socjomania informacyjna, czyli uzależnienie się od kontaktu z innymi w sieci za pomocą poczty elektronicznej i/lub grup dyskusyjnych; • Uzależnienie od sieci, czyli obsesja śledzenia co dzieje się w sieci; • Przeciążenie informacyjne, czy obsesyjne poszukiwanie informacji i przeszukiwanie baz danych oraz udział w wielu grupach dyskusyjnych równocześnie; • Uzależnienie od komputera, czyli przymus spędzania czasu przy komputerze.

18. Tymczasem... Fundamentalne prawo jakości informacji brzmi: Na rynku informacyjnym informacja gorsza wypiera informację lepszą. (J. Oleński)

19. Na jakość informacji wpływają: • Jakość języka użytego do reprezentacji informacji; • Stopień wierności i precyzji reprezentacji realnego świata; • Integralność reprezentacji tj. kompletność, spójność, aktualność; • Stopień jej relewancji (zgodność z potrzebami informacyjnymi); • Stopień jej pertynencji (użyteczność w konkretnej sytuacji); • Stopień dostępności do informacji (miejsce, czas, technologia, koszt, warunki); • Zaopatrzenie w metainformację lub parainformację. Stopień spełniania tych kryteriów decyduje o tym, czy informacja jest „dobra”, czy „zła”.

20. Skutki... • Dezorientacja informacyjna • Choroby informacyjne • Uzależnienia/nałogi informacyjne • …

21. Rozwiązania częściowe oferują: • Informatyka • Językoznawstwo • Psychologia • Socjologia • Teologia • Informacja naukowa • …

22. Sposoby przeciwdziałania • Kultura informacyjna • Zarządzanie informacją • Ekologia informacji • Profilaktyka informacyjna • Terapia informacyjna (infoterapia) • Pedagogika informacyjna • …

23. Co dalej? Wobec stale rosnącej ilości wytwarzanych informacji i rozpowszechnianych za pośrednictwem różnych środków komunikowania ważne są zabiegi kategoryzacji i hierarchizacji (wartościowania) informacji mające na celu wstępną selekcję informacji, nadawanie jej określonego statusu, co ma ułatwić a czasami wręcz umożliwić odbiorcom informacji poruszanie się w „informacyjnym chaosie”. Chodzi tu o działania modyfikujące „pierwotne” informacje, przypisujące im stopień ważności i przydatności dla konkretnych, spersonalizowanych grup odbiorców.

24. Ekologia informacji to metafora Ekologia informacji to metafora traktująca przestrzeń informacyjną jako ekosystem/infosystem. W kontekście rozwoju społeczeństwa informacji i wiedzy termin ten wyraża związek między ideami ekologii (środowiska przyrodniczego) a dynamiką rozwoju i cechami cyfrowej przestrzeni informacji. W opisie i analizie systemów informacyjnych ekologia informacji posługuje się m.in. językiem ekologii środowiska przyrodniczego (przyrody). W metaforach tkwi ogromna siła pobudzania zachowań i budowania nowych wizji.

25. Pojęcie ekologii informacji Na pojęcie ekologii informacji składa się wiele oddziałujących na siebie i wzajemnie zależnychpodsystemów społecznych, kulturowych i politycznych oraz technologicznych, którewpływają na procesytworzenie, przepływ i wykorzystywanie informacji w organizacji.

26. Ekologia informacji: co to jest? Ekologia informacji to dyscyplina wiedzy (specjalność nauk o informacji), której zadaniem jest odkrywanie praw rządzących przepływem informacji w biosystemach, włącznie z człowiekiem, społeczeństwem, ich wpływem na zdrowie psychiczne, fizyczne i społeczne ludzi oraz rozwijanie odpowiednich metodologii mających na celu kształtowanie środowiska informacyjnego” [Eryomin, 1998]

27. Orientacje w ekologii informacji 1. Ochrona dziedzictwa kulturowego; 2. Identyfikacja i ochrona więzi informacyjnych w środowisku twórców i użytkowników informacji; 3. Równoważenie aspektów społecznych i technologicznych w postrzeganiu przestrzeni informacyjnej (social informatics versus social strategies to support cultural values for a digital age)

28. Ekologia informacji jest – obok architektury informacji – jedną z najnowszych specjalności nauk informacyjnych (nauki o informacji) „Zaczęła się rozwijać pod naporem i przeciw dominacji technologicznych aspektów projektowania i eksploatacji systemów informacyjnych w rozległych sieciach komputerowych na przełomie XX i XXI wieku” (A. Sitarska)

29. Zakres problematyki Ekologia informacji dotyczy obszaru jaki stanowi przestrzeń informacyjna rzeczywista i wirtualna. Nurty: • Ochrona środowiskowego dziedzictwa informacyjnego i cyfrowego (czyli ochrona samej informacji); • Dbałość i troska o odpowiednią prezentację informacji (i instytucji związanych z informacją) w środowisku elektronicznym. • Ochrona człowieka przed nadmiernym i negatywnym wpływem „toksycznych” informacji.

30. Geneza ekologii informacji • Badania z tego zakresu są prowadzone od początku lat 70. XX wieku w Europie Zachodniej, USA i Rosji. • Ekologią informacji zajmują się m.in.: • Aleksiej Eryomin • Rafael Capurro • Thomas H. Davenport • Laurence Prusak • Bonnie Nardi • Irene Wormell • Abddus Sator Chaudhry • Susan E. Higgius

31. Twórcy ekologii informacji – T. Davenport & L. Prusak (USA) Koncepcja ta akcentuje związek między ekologią informacji i zarządzaniem informacją. Thomas H. Davenport i Laurence Prusak (1997) odnosi pojęcie ekologii informacji do specyficznego zarządzania informacją, które określa jako holistyczne zarządzanie informacją lub skoncentrowane na człowieku zarządzanie informacją. Akcentuje, że informacja i wiedza są wytworami typowo ludzkimi i nigdy nie będą dobrze zarządzane, jeśli priorytetu w tych działaniach nie przyzna się człowiekowi. Esencję tego podejścia stanowi przywrócenie człowiekowi należnego mu miejsca w centrum świata informacji, kierując technologię na peryferia (na swego rodzaju banicję). Thomas H. Davenport i Laurence Prusak, Information ecology: Mastering the information and knowledge environment (1997)

32. Twórcy ekologii informacji - Aleksiej Eryomin (Rosja) • W 1981 r. ukończył Akademii Medycznej w Saint-Petersburgu • Obecnie członek British Ecological Society • Autor ponad 50 publikacji, Najważniejsza z zakresu ekologii informacji: Information ecology - a viewpoint. „The International Journal of Environmental Studies” (1998)

33. Początki ekologii informacji w Polsce • Ekologia informacji • TELEINFO 07/97 - Wolna Trybuna • Możliwość ogarnięcia wielokrotnie większej ilości informacji spowodowała, że ludzie przestają ją szanować. Ponieważ jest tania, więc mamy skłonność do rozrzutności. Tymczasem informacja jest bezlitosna. Zapełnia każdą lukę, w którą się może wcisnąć, wykorzystuje każdy moment nieuwagi, żeby wtargnąć i zająć miejsce tam, gdzie tylko zdoła znaleźć choć trochę wolnej przestrzeni. [...] • (Dr Piotr Chrząstowski)

34. W Polsce na temat ekologii informacji pisali: • Piotr Chrząstowski • Wiesław Babik • Daniel Kotyras • Anna Sitarska • Ewa Głowacka • Ryszard Tadeusiewicz

35. Definicja „ekologii informacji” Ekologia informacji oznacza „Sumę ocen jakości, zarządzania, produktów i wartości informacji, jak również ocenę usług i potrzeb informacyjnych. (...) to dyscyplina wiedzy, której zadaniem jest odkrywanie praw rządzących przepływem informacji w biosystemach, włącznie z człowiekiem, społeczeństwem, ich wpływem na zdrowie psychiczne, fizyczne i społeczne ludzi oraz rozwijanie odpowiednich metodologii mających na celu kształtowanie środowiska informacyjnego. (A.L. Eryomin: Information ecology - a viewpoint. „International Journal of Environmental Studies”. Secions A&B 1998 No3/4).

36. Elementy ekologii informacji • 1. Strategia informacyjna - odpowiada na pytania: Co chcemy zrobić z informacją?, Do czego jest ona nam potrzebna?; • 2. Polityka informacyjna - dotyczy odpowiedzialności rządu za zarządzanie i wykorzystanie informacji; • 3. Kultura informacyjna- dotyczy sposobów określania zewnętrznej i wewnętrznej wartości informacji; • 4. Pracownicy informacji - profesjonaliści, selekcjonujący, interpretujący, kategoryzujący i integrujący informacje; • 5. Proces informacyjny - opisuje poszczególne, kolejne etapy zarządzania informacją; • 6. Architektura informacji - dotyczy struktury i lokalizacji informacji; jest mapą aktualnego otoczenia informacji, oferuje model otoczenia informacyjnego. • Źródło: Opracowano na podstawie: Oleński, Józef (2002). Elementy ekonomiki informacji. Podstawy ekonomiczne informatyki gospodarczej.

37. Zadania ekologii informacji • Stałe i ciągłe dbanie o jakość informacji (ze względu na człowieka, gdyż zła jakość informacji negatywnie wpływa na człowieka). Ekologia informacji ma charakter antropocentryczny; • „Niedopuszczanie do generowania informacji, które nie spełniają norm jakościowych, stanowią swoista ‘truciznę’ zanieczyszczająca środowisko informacyjne społeczeństwa i gospodarki; • Usuwanie informacji, które trwale i całkowicie utraciły swoja użyteczność a także utylizację informacji, czyli przywracanie użyteczności informacjom, które się do tego nadają; • Zapewnienie wartościowego, bezpiecznego i dobrze zorganizowanego dostępu do wiedzy i informacji (w tym usuwanie barier informacyjnych); • Kształtowanie środowiska informacyjnego człowieka; • Rozwijanie odpowiednich metodologii mających na celu poprawę i usprawnienie funkcjonowania człowieka w tym środowisku, w tym badanie procesów percepcji i recepcji informacji; • Wprowadzanie stanu równowagi i harmonii w antropoinfosferze.

38. Dziedziny badań ekologii informacji • Identyfikowanie kryteriów jakościowych i ilościowych informacji; • Badanie relacji pomiędzy informacją a zdrowiem człowieka; • Badanie wartości informacji; • Badanie procesów przekazywania i recepcji informacji; • Badanie jakości usług informacyjnych; • Określanie odpowiedzialności za informacje i jej skutki społeczne; • Badanie rozwoju/ewolucji środowiska informacyjnego; • Zarządzanie informacją w pracy, domu, społeczeństwie.

39. Kierunki badań ekologii informacji (wg A.L. Eryomina (1998) – (1/2) • badanie relacji pomiędzy informacją a zdrowiem człowieka; • badanie potrzeb informacyjnych; • identyfikowanie kryteriów ilościowych i jakościowych informacji; • badanie wartości informacji; • badanie metod przechowywania i dostępu do informacji;

40. Kierunki badań ekologii informacji (wg A.L. Eryomina (1998) – (2/2) • badanie procesów przekazywania i recepcji informacji; • badanie relewancji; • ocena jakości usług informacyjnych; • określanie odpowiedzialności za informację i jej skutki społeczne; • zarządzanie informacją w miejscu pracy, organizacjach, społeczeństwie.

41. Holistyczność ekologii informacji Charakterystyczne cechy ekologii informacji: • Integruje różne rodzaje informacji: elektroniczną, nieelektroniczną, ustrukturyzowaną i nieustrukturyzowaną, tekst, audio, video… Stąd ekologia: mediów, języka, polityki, Internetu … • Umożliwia śledzenie ewolucji środowiska informacyjnego; • Posługuje się przede wszystkim obserwacją i opisem; • W centrum stawia człowieka i jego zachowania spowodowane wpływem nań informacji. Wymienione aspekty są analogiczne do aspektów ekologii środowiska przyrodniczego.

42. Zrównoważony rozwój człowieka i społeczeństwa informacji i wiedzy Idea zrównoważonego rozwoju społeczeństwa informacji i wiedzy pojawiła się jako próba udzielenia odpowiedzi na zespół zagrożeń wynikających z niekontrolowanego generowania informacji i wiedzy i ich negatywnego wpływu na człowieka. Zrównoważony rozwój to taki rozwój, który nie zakłóca naturalnych eko(info)systemów tworzących antropoinfosferę, w której funkcjonuje człowiek.

43. Akcja sprzątania świata ze śmieci informacyjnych

44. Każda informacja ma swoją cenę !

45. Sukces zaczyna się od informacji !!

46. Od ekologii informacji do ekologii wiedzy Ekologię informacji próbuje się też wiązać z koncepcjami zbiorowej inteligencji oraz ekologią wiedzy. (Pór 2000)

47. Podsumowanie • Ekologia informacji dostarcza nowej perspektywy badania problemów związanych z transferem informacji; • Już na etapie nadawania informacji powinna odbywać się jej selekcja; • Aby tak się działo niezbędnym jest wiedza o cechach i rodzajach informacji, o procesie informacyjnym a także o potencjalnych zagrożeniach właściwego odbioru informacji a więc odpowiednia edukacja informacyjna. • Niezbędne jest zintegrowane podejście do tej problematyki. • Potrzeba zajęcia się w większym stopniu tymi problemami w Polsce przez naukę o informacji.

48. Wybrana literatura przedmiotu (1) • Babik W.: O niektórych chorobach powodowanych przez informacje. [W:] Komputer w edukacji. 16. Ogólnopolskie Sympozjum Naukowe. Kraków 29-30 września 2006. Red. Nauk. J. Morbitzer. Kraków: Pracownia Technologii Nauczania AP 2006, s. 15-20. • Babik W.: Ekologia informacji. „Zagadnienia Informacji Naukowej” 2001 Nr 2(78) s. 64-70. • Babik W.: Ekologia informacji – wyzwanie XXI wieku. „Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej” 2002 Nr 1(37) s. 20-25. • Biela A. (1976): Informacja a decyzja. Badania eksperymentalne z zakresu psychologii rozwojowej. Warszawa: PWN 1976, 275s. • Chromiński Z., Malinowski A.: Ekologia człowieka. Warszawa 1999. • Chrząstowski P. (1997): Ekologia informacji. „Teleinfo On-Line. Przegląd Rynku Informatyki i Telekomunikacji” [dok. Elektr.] http://www.teleinfo.com.pl/ti/1997/07/f05.html [Odczyt: 22.09.2008]. • Davenport T., Prusak L. (1997): Information ecology. Mastering Informational Knowledge Environment. New York, Oxford: Oxford University Press US, 272 s. • Eryomin A.L. (1998): Information ecology – a viewpoint. “International Journal of Environmental Studies”: Sections A&B No ¾ p. 241-253. • Grzegorzewski P. (2005): Rola multimediów elektronicznych w bibliotece w kształtowaniu postaw i zachowań dzieci i młodziezy. [W:] Biblioteka w społeczeństwie informacyjnym. Edukacja-Informacja-Media. Pod red. M. Drzewieckiego i M. Majewskiej. Warszawa: CUKB 2005 s. 87-117. • Kotyras D. (2003): Ekologia informacji. Magazyn Internet nr 9 s. 41-43.

49. Wybrana literatura przedmiotu (2) Kulikowski J.L. (1978): Człowiek i infosfera. „Problemy” nr 3 (384) s. 2-6. • Ledzińska M. (2001): Człowiek współczesny wobec nadprodukcji informacji, czyli o informacyjnym stresie. [W:] Różnice indywidualne: wybrane badania inspirowane Regulacyjną Teorią Temperamentu Profesora Jana Strelau, Red. W. Ciarkowska, A. Matczak. Warszawa: Uniwersytet Warszawski. Interdyscyplinarne Centrum Genetyki Zachowania, s. 135-154. • Ledzińska M. (2002): Stres informacyjny – sposoby radzenia sobie i przeciwdziałania. [W:] Konteksty stresu psychologicznego. Red. I. Heszen-Niejodek. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, s. 27-40. • Materska K.(2008): Rola bibliotek w rozwiązywaniu informacyjnych problemów współczesności.http://www.coniw.wp.mil.pl/modules.php?name=News&file=article&sid=446 [dostęp 8.06.2008]. • Stefanowicz B.: Rola informacji. E-Mentor 2007 nr 5 http://www.e-mentor.edu.pl/artykul_v2.php?numer=22&id=480#9 • Świgoń M. (2006): Współczesne bariery informacyjne – podstawy teoretyczne i próba badań w środowisku naukowym. „Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej” nr 1 s. 17-24. • Tadeusiewicz R.: W dymie i we mgle. http://www.solidarnosc.org.pl/~ksn/Docs/rystad.pdf • Zacher L., red.: Rewolucja informacyjna i społeczeństwo – Niektóre trendy, zjawiska i kontrowersje. Warszawa 1997.

50. Źródła do prezentacji: • W. Babik: O niektórych chorobach powodowanych przez informacje. • W. Babik: O niektórych zjawiskach towarzyszących odbiorowi informacji: percepcja informacji w świetle ekologii informacji. • E. Głowacka: Ekologia informacji – sposób na choroby informacyjne?