Lifandi veröld

1. Lifandi veröld 2. kafli, veirur og dreifkjörnungar

2. 2-1 Veirur (bls.24-27) • Menn uppgötvuðu veirur ekki fyrr en fyrir um 60 árum. Ástæðan er smæð þeirra. • Veirur eru ekki skipaðar í ríkin fimm því þær hafa einungis sum einkenni lifandi vera • Veirur geta sýkt allar lífverur og allar frumur en hver veirutegund velur ákveðnar frumur

3. Hvað er veira? • veira er samsett úr tveimur meginhlutum: • uppistöðu úr erfðaefni: notað til fjölgunar • prótínhjúp: verndar veiruna • nærast hvorki né losa úrgang • geta ekki fjölgað sér nema með hjálp lifandi fruma • veirur eru mjög "lífseigar" og lyf hafa lítil áhrif á þær

4. Fjölgun veira • hver veira (sníkill) velur sér ákveðna frumugerð (hýsil) Veirur Fruma

5. Fjölgun veira frh. • veiran festir halaþræði sína við ysta hjúp frumunnar • veiran sprautar erfðaefni sínu inn í frumuna (prótínhjúpurinn verður eftir fyrir utan) Veiran fer inní frumuna

6. Fjölgun veira frh. • erfðaefni veiru tengist erfðaefni hýsilfrumu og tekur stjórn yfir frumunni

7. Fjölgun veira frh. • hýsilfruman fer að framleiða hráefni í nýjar veirur, bæði erfðaefni og prótín • erfðaefni og prótín raðast saman í nýjar veirur

8. Fjölgun veira frh. • hýsilfruman fyllist af nýjum veirum, springur og veirur berast um líkamann í leit að nýrri hýsilfrumu

9. 2-2. Dreifkjörnungar (bls.27-33) • einfrumungar, með erfðaefnið dreift um frumuna • hafa ekki kjarna og vantar ýmis frumulíffæri sem aðrar lífverur hafa • skipt í: blágerla (bláþörunga) og gerla (bakteríur) • elstu lífverur jarðar, komu fram fyrir 3.5 milljörðum ára • fjölmennasti hópur lífvera á jörðinni, mjög fjölbreytilegir en fábrotnir, finnast hvar sem er

10. Gerð og bygging gerla. • hafa frumuvegg sem verndar frumuna og ræður lögun hennar • margir hafa einnig slímhjúp utan við frumuvegginn • frumuhimnan, innan við frumuvegg, stýrir flutningi efna inn og út úr frumunni • innan frumuhimnu er umfrymið þar sem erfðaefnið er dreift um • margir hreyfa sig með svipum, aðrir berast með vindi, vatni eða öðrum lífverum

11. Starfsemi gerla. • margir gerlar eru frumbjarga: • - nota orku sólar (ljóstillífun) - fá orku úr ólífrænum efnasamböndum (efnatillífun) • ófrumbjarga gerlar lifa bæði í og á öðrum lífverum, sumir valda sjúkdómum • sundrendur nærast á leifum lífvera, koma mikilvægum næringarefnum til frumbjarga lífvera • sumir gerlar þurfa súrefni, aðrir lifa án þess og enn aðrir drepast ef súrefni kemst að þeim

12. Fjölgun gerla • fjölga sér með skiptingu • geta skipt sér mjög hratt ef nóg er af næringu (á 20 mín. fresti) • við óhagstæð skilyrði (t.d. þurrk, næringarskort) geta margir gerlar umbreyst í dvalgró sem eru hjúpuð þykkri varnarhimnu • dvalgró þola frost, suðu, sótthreinsunarefni og þurrk • við hagstæð skilyrði breytist dvalgró aftur í virka gerilfrumu

13. Nytsemi gerla • gerlar eru nýttir við framleiðslu matvæla, mjólkurafurða, eldsneytis og lyfja • gerlar geta eytt ýmsum úrgangsefnum og mengandi efnum úr skolpi • gerlar brjóta niður lífrænan úrgang, plast, olíu • gerlar lifa á rótum sumra plantna og mynda næringarefni (t.d. á lúpínu, lerki og hrísgrjónaplöntum)

14. Skaðsemi gerla • gerlar valda ýmsum sjúkdómum (t.d. hálsbólgu, berklum, barnaveiki) • gerlar í munni orsaka tannskemmdir og tannholdssjúkdóma • gerlar spilla matvælum, drykkjarvatni og uppgeru • gerilsneyðing drepur flesta skaðlega gerla í mjólk og lengir geymsluþol hennar