Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW

1. Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2): Etniczność – wprowadzenie (klasyfikacje „my” i „oni”, społeczne konteksty etniczności).

2. Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2) 1. Pochodzenie (charakter ) terminu „etniczność”: • w socjologii pojawił się stosunkowo późno, bo dopiero w latach 50 –tych XX wieku: • był odnoszony do „grupy etnicznej” lub opozycji „my i inni”. •  rzadsza forma rzeczownikowa tego terminu (tj. jako “etniczność”), natomiast częstsza forma przymiotnikowa (“etniczne”); •  termin „etniczny” był używany od starożytności: • słowo to pochodzi od języka greckiego ethnos („tłum”, „lud”, „rasa”, „plemię”, „klasa ludzi”) lub ethnikos („obcy”, „pogański”, „ludowy”). • dychotomia odzwierciedla różnicę pomiędzy „nie-etnicznymi nami” i „etnicznymi – innymi”: • odzwierciedlenie w języku łacińskim, gdzie natio oznacza odległych (barbarzyńców) lub też bliskich (nascere). • istnieje zawsze tendencja, aby terminowi „etniczny” odnosić do zachowań charakterystycznych dla „innych”.

3. Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2) 2. Współczesna popularność pojęcia i koncepcji „etniczności”: • „etniczni”, czyli nie tacy sami, odmienni od nas pod względem pochodzenia (geograficznego) oraz kultury (zachowań, wartości itp.); • obecna popularność: • zjawisko (fala) ożywienie etniczne (lata 80/90 – te XX wieku); • „nowa etniczność” - etniczność jest uznana za trwałe społecznie zjawisko, a nie jako przemijające; • rezygnacja z modelu asymilacji „innych” (np. mniejszości), zwrócenie uwagi także na etniczność „większości”; • etniczność a globalizacja. • spory wokół rozumienia etniczności: • etniczność przyrodzona (prymordialna), czy sytuacyjna; • obiektywny, czy subiektywny charakter więzi etnicznej; • instrumentalność, czy autoteliczność etniczności.

4. Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2) 3. Pojęcie „etniczności”: • pojęcie nieprecyzyjne (tej samej natury, co „naród”, „rasa” itp.); • zjawisko złożone (wieloaspektowe): • nie da się definiować wyłącznie w oparciu o cechy obiektywne grupy, ani w oparciu o cechy kulturowe, czy też psychologiczne; • wywiera ono wpływ na zachowania społeczne, przy czym bez znaczenia jest, czy jej cechy mogą być realne, lub też wyobrażone; • zjawisko dynamiczne, rozwija się, przechodzi etapy, załamania, „wycofania”, zmianom ulegają jej wybrane aspekty itp.; • zmienne historycznie (w niektórych społeczeństwa, kulturach i epokach pojęcie to nie ma zastosowania); • dodatkowo pojęcia związane z „etnicznością” znaczą w różnych krajach odrębne rzeczy (np. tradycje używania słowa „naród”); • ma różne znaczenia (ideologiczne , polityczne i emocjonalne). • etniczność może być definiowana zarówno „od wewnątrz” (przez samą grupę), jak „od zewnątrz” (przez otoczenie społecznej tej grupy) .

5. Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2) 4. Etniczność jako: • jedna z głównych zasad klasyfikacyjnych w życiu społecznym („swoi” i „obcy”) i rodzaj dyskursu społecznego łączącego i dzielącego nas (ludzi) ; • pojęcie „relacyjne”: • związane ze zjawiskami samoidentyfikacji i przypisania społecznego, dlatego, że to co uważamy za naszą tożsamość, jest uzależnione od tego, kim – naszym zdaniem – „nie jesteśmy”. • pojęcie „kulturowe”: • odnoszące się do wspólnoty norm, wartości, przekonań, symboli i praktyk kulturowych. • dyskurs społeczny: • etniczność kształtuje się przez sposób, w jaki mówimy o tożsamościach grupowych oraz w jaki sposób identyfikujemy się ze znakami i symbolami, które ja ustanawiają; • perspektywa instytucji: • zjawisko, które podlega instytucjonalizacji, związane z relacjami władzy, (etniczność „miękka” i „twarda”).

6. Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2) 5. Odniesienia – konotacje zjawiska „etniczny”: • identyfikacja etniczna: • poczucie przynależności (indywidualny poziom identyfikacji); • pochodzenie etniczne: • poczucie „korzeni”, tak jak biologicznych (rodzice…) , jak kulturowych (etnicznych). • więź etniczna: • to, co spaja ludzi, tworzy grupę, „fikcyjne pokrewieństwo”. • etnocentryzm: • poczucie „centralności” wobec innych grup etnicznych; • zachowania „etniczne”; • etnicyzm („sentyment etniczny”); • etnos („etnia”): • synonim grupy etnicznej lub „matecznik” etniczności (cechy kulturowe). • grupa etniczna: • odrębna grupa, mniejszość , część szerszego narodu). • ruch etniczny: • mobilizacja etniczna, konflikt etniczny .

7. Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2) 6. Rozumienie „etniczności”: • etniczność jako skutek kontaktu społecznego (a nie izolacji): • pojawia się w sytuacji wzajemnego, trwałego i ustalonego kontaktu grup społecznych, w którym istotną rolę grają wzajemnie odnoszone do siebie określone cechy (właściwości) kulturowe tych grup. • nie zawsze jednak elementy kulturowe wiążą się w sposób konieczny z etnicznością: • dlatego są ważne pytanie, jakie kategorie (zjawiska) są traktowane w kategoriach etnicznych, a jakie nie i dlaczego? Jakie czynniki o tym decydują? • “etniczność” jest odnoszona obecnie do charakterystyki grupy społecznej: • na ogół terytorialnej, ukształtowanej historycznie, posiadającej swoistą kulturę i świadomość wspólnego pochodzenia, którą spaja naturalna więź o bardziej emocjonalnym niż intelektualnym (racjonalnym) charakterze.

8. Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2) 7. Atrybuty (elementy) etniczności: • więzi etniczne przekraczają granice pokrewieństwa rodzinnego, grupy sąsiedzkiej i społeczności lokalnej; • „etniczność” pojawia się wszędzie tam, gdzie grupy (ich członkowie) postrzegają się jako odrębne pod względem: • wspólnoty pochodzenia - wspólne pochodzenie etniczne, geograficzne itd., wspólni przodkowie itp.; • przejawianej świadomości ”my”: • poczucie lojalności, wspólnoty grupowej, wewnętrzne poczucie odrębności, odrębne instytucje itp.; • wspólna kultura (obyczaje, literatura, folklor, muzyka, preferencje kulinarne itp.), język (dialekt), religia, wartości i etos; • postrzeganie tych odrębności przez otoczenie zewnętrzne; • poczucie wspólnoty losów jako rodzaju „pamięci historycznej”; • cechy fizyczne lub rasowe; • status migracyjny, status mniejszości lub podporządkowania.

9. Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2) 8. Etniczność jako zjawisko prymordialne („pierwotne”): • niektóre typy więzi społecznej podtrzymujące grupy społeczne są uważane za wcześniejsze, mniej podatne na zmiany i „ważniejsze” od innych: • dominują w grupach pierwotnych (Gemeinschaft); • odwołują się do przekonań o wspólnocie pochodzenia, czy pokrewieństwa, zawartych w mitach wspólnej krwi i ziemi („na-ród”, „macierz”); • są to najczęściej więzi o charakterze psychologicznym, oparte na uczuciu, o wysokim stopniu zaangażowania emocjonalnego. ; • grupy, w których dominują „więzi pierwotne”: • budowane są „od wewnątrz” przez swoich członków, którzy sami ustalają zasady przynależności oraz granice oddzielające ich od innych grup, przy pomocy kryteriów wyrażających „naturalny” porządek rzeczy; • w „logice prymordialistycznej” jednostka nie ma wyboru i przez urodzenie oraz więzi pokrewieństwa jest przypisana do grupy. • wybitni socjologowie: E. Durkheim („przywiązanie emocjonalne”), M. Weber („działanie oparte na efekcie”), E. Shils (więzy pierwotne, osobiste, święte i świeckie) i C. Geertz (rola więzów bezpośrednich i konkretnych).

10. Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2) 9. Etniczność jako zjawisko „sytuacyjne”: • miejsce jednostki jest określone przez świadomą i dobrowolną identyfikację z daną zbiorowością; • dopuszcza się tutaj uczestnictwo w wielu równoprawnie traktowanych zbiorowościach; • jest to więź „osiągana”: • jednostka oczywiście nie ma tutaj pełnej dobrowolności wyboru, gdyż zależy to także od akceptacji grup, do których jednostka aspiruje; • akceptację tę można zdobyć przez przyjęcie wzorów danej kultury, wartości, zachowań itp.; • przykład „naturalizacji” w wypadku przyznawania obywatelstwa cudzoziemcowi.

11. Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2) 10. Etniczność prymordialistyczna a sytuacyjna: • więź pierwotna (prymordialistyczna) a więź sytuacyjna mają charakter modelowy : • stanowią one krańce kontinuum i powinny być widziane jako wzajemnie się uzupełniające (komplementarne). •  pierwsze ujęcie – prymordialistyczne - zwraca uwagę na: • świadomościowe aspekty przynależności do grupy etniczne oraz jej kryteria; •  drugie – sytuacyjne - wskazuje na fakt, że: • etniczność nie pojawia się bez celu, ważna jest rola kontekstu (kontekstów), które ją „aktywizują”.

12. Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2) 11. Stanowisko prymordialne (aprioryczne): 11a. Stanowisko sytuacyjne (aposterioryczne): • Uczuciowe • Statyczne • Trwałe • Niezniszczalne • Stałe • Bierne • Ahistoryczne • Racjonalne • Dynamiczne • Czasowe • Względne • Zmienne • Mobilizacyjne • Historyczne

13. Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2) 12. Prymordializm „twardy” i „miękki” (prymordializm konstruowany): • „twardy”– oparty na relacjach biologicznych (bliskie pokrewieństwo): • bezdyskusyjna lojalność i oddanie na zasadzie bliskości powiązań,; • związek automatyczny, naturalny, wcześniejszy oraz ważniejszy od innych związków o charakterze społecznym; • „miękki” – eksponowanie społecznych podstaw więzi pierwotnej: • „wspólnota krwi” jako symbol przynależności do tej samej grupy; • pokrewieństwo symboliczne może mieć również duże znaczenie emocjonalne, w takim ujęcie więzi te są bardzo zależne od aktualnych okoliczności; • w takiej interpretacji odwołanie się do „pierwotności” więzi etnicznej nie neguje, a wręcz wzmacnia znaczenie czynników społecznych i kulturowych,; • ujęcie „pierwotności” ma znaczenie epistemologiczne: • jest ono wyłącznie elementem świadomości społecznej; • siła tych związków wyprowadza poza nas ramy życia jednostkowego „tu i teraz”, dając mu wizję życia związków z przeszłością i przyszłością.

14. Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2) 13. Etniczność „instrumentalna”: • służebność „etniczności” (jako idei wspólnoty) celom grupowym (ustalonym przez grupę lub jej elitę); • świadome działanie elit i liderów etnicznych jako podstawa tworzenia i ożywiania więzi etnicznej • oparte jest ono na podkreślaniu wybranych elementów kultury etnicznej; • jest to działalność celowa i świadoma, pełni funkcje integracyjne; • w tej perspektywie etniczność nie pojawia się bez celu: • lecz zawsze jest “po coś” (spełnia określone funkcje) i potrzebuje trwałych form organizowania się dla wyrażania swojej niepowtarzalnej tożsamości.