Wielokulturowość w praktyce: polityka wobec zróżnicowania językowego

1. Wielokulturowość w praktyce: polityka wobec zróżnicowania językowego Sławomir Łodziński Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego i mniejszości (semestr zimowy, środy, godz. 10-12, sala 401) wykład nr 5

2. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 1. Wstęp - powtórzenie spisy powszechne ludności jako źródło informacji społecznych i przedmiot badań socjologicznych: • znaczenie spisów powszechnych (pytań etnicznych) dla polityki wielokulturowości i anty-dyskryminacyjnej (problem - idea „równości”); • spisy a „produkcja” klasyfikacji etnicznych (inaczej kategorii, „różnic” etnicznych itp.): • tworzenie kategorii „urzędowych” i następnie potrzeba administrowania nimi (klasyfikacje i dane etniczne są niezbędne dla programów pomocy społecznej); • „efekt rzeczywistości” – tworzenie nowych grup społecznych, publiczne pokazywanie ich istnienia i liczebności, „powoływanie ich do istnienia”, mobilizacja etniczna itp.: • przykład spisów w krajach kolonialnych i postkolonialnych – B. Anderson, Wspólnoty wyobrażone, Kraków 1997 (roz.7, s. 160-181), spisy odgrywają podobną rolę „narodową” jak mapa, muzeum itp.; • spisy a „instrumentalizacja” („radykalne upolitycznienie”), „ideologizacja” etniczności: • zmiana etniczności nawykowej na rzecz refleksyjnej i świadomej, przejście z płaszczyzny oczywistości, nawyku, codzienności na płaszczyznę wyborów świadomych lub też ideologicznie motywowanych deklaracji. 0

3. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 2. Język a polityka wielokulturowości: • język jest podstawowym kodem kultury funkcjonującym w świadomości społecznej; • funkcje języka - wytwarzanie spójności społecznej grupy: • komunikacyjne (służące porozumiewaniu się ludzi); • symboliczno- identyfikacyjne. • losy języka są zawsze związane z losami zbiorowości; • język jako czynnik tożsamości etnicznej: • używanie języka informuje o przynależności do określonej wspólnoty, jest aktem działania i wskazówką (język jako formacja dyskursywna) – rola w wyznaczaniu opozycji „swój” i „obcy” ; • posługiwanie się danym językiem ustawa jednostkę w określonym „polu znaczeniowym” klasyfikując ją do danej kategorii etnicznej. • wielość języków: • problem zrozumienia (podobieństwo i różnice), znaczenie polityczne i ekonomiczne, prestiż społeczny języka; • ochrona języków jako problem polityki wielokulturowości.

4. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 3. Państwo wobec języka - polityka językowa: • wpływ państwa na sytuację językowa ma dwojaki charakter: pośredni (przez kształtowanie terytorium kraju, politykę imigracyjną itp.) i bezpośredni - przez politykę językową. • polityka językowa ma charakter „etniczny” (narodowościowy); • funkcje polityki językowej: • narzędzie pracy administracji (sprawność komunikacyjna; język oficjalny i urzędowy); • instrument komunikacji władzy z obywatelami (jakim językiem i w jakim stylu?); • instrument polityki wewnętrznej (kształtowanie znajomości języka, oświata, integracja społeczeństwa itp. ); • instrument polityki zagranicznej (promocja pozycji kraju za granicą, wzmocnienie więzi z diasporą, z innymi krajami). • polityka językowa a wielojęzyczność.

5. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 4. Ogólny kontekst ożywienia „językowego” w Europie (lata 60/70-te): • ożywienie etniczne w Europie lat 60 i 70-tych XX wieku dotyczyło: • wyłącznie grup mniejszościowych o silnej bazie terytorialnej i językowej; • ich żądania sprowadzały się do: • rozszerzenia roli języka mniejszościowego w życiu publicznym (szkoła, media i życie polityczne); • uzyskanie pewnego stopnia autonomii. • cechy grupy mniejszościowej (mniejszości językowej); • samo kategoryzacja (grupa etniczna przechodzi od fazy „w sobie” do etapu „dla siebie”, stają się grupami autotelicznymi); • dążenie do formalizacji i instytucjonalizacji pewnych form zachowań i interakcji etnicznych (zwłaszcza języka, dążenie do standaryzacji). • osłabienie państwa narodowego (ze względu na możliwości egzekwowania lojalności obywateli); • punkt przełomowy to II wojna światowa i następnie powstanie organizacji międzynarodowych (europejskich) – NATO, UE (EWG).

6. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 5. Cechy „ożywienia etnicznego (językowego)” według Erika Allardta: • czas - przełom lat 60. I 70. XX wieku; • odrodzenie świadomości etnicznej wśród grup peryferyjnych i „pasywnych” (ich etniczność uzyskuje wymiar polityczny i publiczny); • profesjonalizacja aktywności etnicznej: • powstawanie nowych organizacji i stowarzyszeń; • liderzy „nowego typu” - absolwenci wyższych studiów, kompetentni w relacjach z mediami i w oddziaływaniu na świadomość społeczną. • ożywienie miało charakter „lewicowy”; • zwiększenie zdolności państwa do reagowania na żądania grup mniejszościowych: • przejście od fazy „mniejszość – większość” (etap dyskryminacji) do fazy „walki o uznanie” (interakcja z większością z pozycji równego, choć jedynie „mniejszego”, a nie „gorszego i zacofanego”.

7. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 6. Inne teorie „ożywienia etnicznego (językowego)”: • a) etniczne; • założenie i kierunek wyjaśnień - pierwszoplanowa rola etnicznego wymiaru ożywienia (własna kultura i świadomość wspólnego pochodzenia jako podstawowe elementy - endogenne własności grup etnicznych) • teoria mobilizacji etnicznej (William R. Beer): • modernizacja terenów peryferyjnych („kolonii wewnętrznych”), wyłonienie się nowych elit „mniejszości”, etniczność jako baza do mobilizacji społecznej i wysuwania żądań. • teoria radykalizacji grup etnicznych (Norman Anderson): • dwa równoległe procesy – upodabnianie się stylów życia i dążenie do różnic regionalnych (etnicznych), odrzucenie państwa narodowego. • koncepcja „przebudzenia etnicznego” w ramach narodu-państwa (R. Pertrella): • „perspektywa „od dołu”, domaganie się nowych ram dla rozwoju (decentralizacja), czynniki endogenne (mniejszość), egzogenne (państwo-naród), interweniujące.  

8. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 7. Inne teorie „ożywienia etnicznego (językowego)”- współczesne: • b) regionalne (terytorium): • założenie i kierunek wyjaśnień: • podkreślanie wagi terytorium, na podstawie którego jest tworzona tożsamość regionalna; • re-afirmacja tożsamości regionalnych jako reakcja na globalizacje (potrzeba zakorzenienia) • rosnąca rola regionów w nowym europejskim i globalnym porządku. • UE (EWG) i polityka regionalna: • UE nie tylko jako pośrednik, ale też jako katalizator decentralizacji i „ożywienia etnicznego”; • środki europejskie są kierowane do regionów (z pominięciem „centrum”), konkurencja o te środki wewnątrz państwa dorównuje konkurencji między państwami; • władze regionalne jako „nowi” aktorzy polityczni, których obecne „przebudzenie” i aspiracje są pretekstem do zmian państwa narodowego (jego regionalizacji).

9. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 8. Inne teorie „ożywienia etnicznego”: • C) „narodowe” (nowy regionalizm, neo-nacjonalizm, nacjonalizm pragmatyczny) – jako dążenie regionów do autonomii politycznej: • wybitny specjalista: Michael Keating (Katalonia, Szkocja, Quebec): • łączenie 3 perspektyw: • „nacjonalizm mniejszości” (minority nationalism) – w znaczeniu mniejszości „kulturowych”; • „nowy regionalizm” (new regionalism) – „odrodzenie terytorium”; • „proces budowania narodu”(nation-building process). • ruchy te są czymś więcej niż doraźnymi ruchami politycznymi nastawionymi na “wyrwaniu” państwu jak najwięcej przywilejów dla siebie lub grą polityków o poparcie polityczne, nie są one także „powrotem do przeszłości”; • stanowią one nowoczesne i złożone zjawisko „re-terytotrializacji” życia społecznego o charakterze obywatelskim.

10. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 9. Michael Keating - cechy „nowego regionalizmu” („neo-nacjonalizmu”): • ma miejsce w regionach o już pewnej autonomii politycznej: • zachodzi więc w społecznościach obywatelskich. • kładzie większy nacisk na wymiar obywatelski niż etniczny regionu: • od kryteriów „pierwotnych”/ primodalnych do objęcia całej wspólnoty terytorialnej. • w tych społecznościach „wielość tożsamości narodowych” jest traktowana jako „zasób polityczny”; • są to regiony raczej zamożne: • cechuje je bardziej sytuacja „relatywnego uprzywilejowania” niż „relatywnej deprywacji”. • ideologia: • przewaga idei liberalnych i socjaldemokratycznych, ale są one w różnym stopniu „przemieszane”.

11. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 10. Michael Keating - cechy „nowego regionalizmu” (cdn.): • różne elementy ideologii są kierowane do różnych części/grup wspólnoty regionalnej; • główne dylematy polityki i ideologii: • etniczny/obywatelski; • przeszłość/przyszłość; • lokalny/globalny; • separatyzm/autonomia. • popieranie autonomii ma charakter „wielowymiarowy”: • nie popiera się jednej partii politycznej. • partie „nowego regionalizmu” (neo-nacjonalistyczne) są organizacjami : • stosunkowo „młodymi”, które cechuje „ambiwalencja”/zmienność oraz ewolucja celów politycznych. • nowa „geometria” władzy: • debaty polityczne dotyczą i toczą się w 3 naraz wymiarach – regionalnym, państwowym i ponadpaństwowym.

12. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 11. Język a ruchy etnoregionalne w Europie: • istnienie ruchów etnicznych (etno-regionalnych), które tworzą się wokół języka i dla których język jest centralną wartością; • przykłady (język – naród – państwo ?): • Francja – język (ruch) oksytański i bretoński; • Niemcy – język (ruch) dolnoniemiecki i łużycki; • Włochy – język (ruch) sardyński, friulski, ladyński; • Szwajcaria – język (ruch) retoromański; • Hiszpania – język (ruch) galisyjski, ruch kataloński i baskijski; • Polska – język (ruch) kaszubski, śląski. • dążenie do standaryzacji tych języków, ich oficjalnego uznania, zwiększenia obecności w sferze publicznej, tworzenie na ich bazie instytucji autonomii kulturalnej oraz polityczno-terytorialnej reprezentacji tych języków; • Nicole Dołowy-Rybińska, Języki i kultury mniejszościowe w Europie: Bretończycy, Łużyczanie, Kaszubi, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011.

13. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 12. Wielokulturowość a zagrożenie językowe: • typologia języków zagrożonych: • zagrożone (unsafe, słabo posługują się nim dzieci), zdecydowanie zagrożone (definitely endangered – językiem posługuje się pokolenie rodziców i starsze), poważnie zagrożone (severely endangered – języka używa pokolenie dziadków i starsze), krytycznie zagrożone (critically endangered – język zna garstka osób z najstarszego pokolenia), wymarłe (extinct) – językiem nikt się już nie posługuje. • czynniki zagrożenia językowego: • demografia (mała liczba osób, umieralność starszych, bycie mniejszością); • migracje (przymusowe) i asymilacja językowa (kulturowa); • „nowoczesność” - powszechna edukacja i media (w języku oficjalnym - języku większości); • brak motywacji do posługiwania się językiem (marginalizacja i wykluczenie języka, „piętno” gorszości , folkloryzacja języka i kultury mniejszościowej); • zmiana podejścia do języków (grup) mniejszościowych - odrodzenie etniczne i językowe (HR, prawa mniejszości, sprzyjająca atmosfera społeczna).

14. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 13. Odwracanie „zmiany językowej” (J. A. Fishman, Reversing Language Shift…): • etapy „rewitalizacji” (lub też „śmierci”) języków: • 1) „rekonstrukcja” języka, nauczanie starszego pokolenia; • 2) tworzenie zintegrowanej społecznie grupy użytkowników języka (w mowie); • 3) nacisk na używanie codzienne języka na poziomie lokalnym (sąsiedztwo) i rodzinnym (tworzenie bazy międzypokoleniowego przekazu języka); • 4) tworzenie zorganizowanego (nieformalnego) systemu nauczania języka (poza publicznym system) obejmującym całość grupy (wszystkie pokolenia); • 5) wprowadzenie nauki języka do systemu publicznej edukacji; • 6) nacisk (rozwój) na używanie języka w miejscu pracy; • 7) nacisk na używanie języka w mediach i administracji publicznej; • 8) wprowadzenie języka do edukacji uniwersyteckiej, administracji centralnej itp.

15. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 14. Czynniki rewitalizacji językowej: • A) wzrost znaczenia języka: • wzrost prestiżu języka „mniejszościowego” w obrębie społeczności większościowej (dominującej); • wzrost zamożności i prestiżu użytkowników tego języka; • wzrost znaczenie języka w oczach społeczności większościowej (jego legitymizacja); • wzrost - silna obecność języka w systemie edukacyjnym; • wzrost kompetencji w pisaniu tym językiem; • możliwość stosowania użycia języka w mediach elektronicznych i Internecie. • B) rola transmisji międzypokoleniowej: • przywracanie używania języka w rodzinie; • odbudowa wspólnoty kulturowej (językowej); • rozszerzenie możliwości sytuacji społecznych transmisji języka.

16. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 15. Czynniki rewitalizacji językowej (II): • C) edukacja: • język jako odrębny przedmiot, nauczanie dwujęzyczne, nauczanie przez immersję („zanurzenie” w języku); • nauka języka „słaba” (język w programie edukacji) i „mocna” (nauczanie w języku - sytuacja wielojęzyczności). • D) język w mediach: • rola mediów dla upowszechnienia języka (z perspektywy samego języka oraz z zewnętrznego punktu widzenia – postrzegania statusu tego języka); • wpływ negatywny (folkloryzacja) i pozytywny (podniesienie prestiżu języka); • media kształtują oficjalny (publiczny) dyskurs na temat tego języka; • media pozwalają na zachowanie i dokumentację języka (jego „hibernację”).

17. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 16. Czynniki rewitalizacji językowej (III): • E) życie publiczne: • administracja publiczna, usługi itp.; • język zaczyna być postrzegany jako mający „realną władzę i możliwości”. • F) „oficjalizacja” języka mniejszościowego: • uznanie języka (jako oficjalny lub współ-oficjalny); • krajowa ochrona prawna (zróżnicowane formy ochrony); • Europejska Karta Języków Regionalnych lub Mniejszościowych. • G) postawy wobec języka: • zmiana dominującego dyskursu dotyczącego języków i kultur mniejszościowych. • H) rola organizacji i instytucji mniejszościowych: • instytucje oficjalne (państwowe); • liderzy („przodownicy”) i organizacje mniejszościowe.