5 Społeczne uwarunkowania przestępczości. Przestępczość a zmiany społeczne

1. 5 Społeczne uwarunkowania przestępczości. Przestępczość a zmiany społeczne 1

2. Definicja Kryminologia:crimen(gr. przestępstwo, zbrodnia) + logos(gr. nauka) = nauka o przestępstwie/przestępczości Precyzyjniej:To „nauka społeczna zajmująca się badaniem i gromadzeniem całościowej wiedzy na temat przestępstwa jako pewnej szczególnej formy zachowania (…), przestępczości jako pewnego zjawiska społecznego, (...) osoby sprawcy przestępstwa, jak również ofiary przestępstwa, a także instytucji i mechanizmów kontrolnych, jakie tworzą społeczeństwa w celu zapobiegania i zwalczania przestępczości”. /Błachut i in., Kryminologia 2007/

3. Elementy kryminologii Przestępczość jako zjawisko społeczne Ujęcie statyczne (rozmiary przestępczości) Ujęcie dynamiczne (zmiany, którym przestępczość podlega) Struktura (jakie przestępstwa, jaki ich udział w zjawisku przestępczości) Uwarunkowania (czynniki determinujące strukturę, dynamikę i rozmiary przestępczości, czyli jej społeczną dystrybucję)

4. Związek kryminologii z socjologią Przejawia się m.in. w tym, że przestępczość traktuje się jako przejaw patologii społecznej (zjawisk zakłócających funkcjonowanie społeczeństwa), formę zachowań dewiacyjnych (czyli naruszających społeczne normy) oraz problem społeczny (czyli coś, co wymaga interwencji i przeciwdziałania). Równocześnie postrzega się zachowania przestępcze jako uwarunkowane wymienionymi zjawiskami i wpływające na nie - na poziomie mikro-, makrostrukturalnym oraz globalnym! Inspirowana socjologią kryminologia zwraca uwagę na formalne i nieformalne społeczne mechanizmy i instytucje kontroli przestępczości.

5. Główne paradygmaty kryminologii (założenia) – kryminologia klasyczna Początki sięgają XVIII w. i kojarzone są z nazwiskami filozofów i przedstawicieli tzw. klasycznej szkoły prawa karnego. Zaliczają się do nich m.in.: Cesare Beccaria (O przestępstwach i karach), Jeremy Bentham, I. Kant, G.W.F. Hegel, Ludwik A. Feuerbach. Główne tezy to: Człowiek z natury jest zły i dla innych wilkiem (Th. Hobbes) Równocześnie człowiek posiada wolną wolę i podejmuje świadome, racjonalne decyzje (także wówczas, gdy decyduje się na przestępstwo) Skoro tak, to jest odpowiedzialny za swe decyzje i należy mu się sprawiedliwa zapłata: za zachowanie przestępcze – kara Kara pełni też funkcję prewencyjną: działając racjonalnie człowiek stara się uniknąć cierpienia/bólu i uzyskać przyjemność – kara winna go odstraszać (lęk)

6. Kryminologia pozytywistyczna Jej początki kojarzone są z takimi myślicielami XIX-wiecznymi, jak: Cesare Lombroso, Enrico Ferri, Rafaele Garofalo U podstaw tego paradygmatu leży wiara we wszechmoc nauki i wiążące się z nią przekonanie o powszechnym determinizmie (także człowieka) Człowiek jako taki nie jest zatem odpowiedzialny za swe zachowania (jak chcieli indeterminiści – klasycy); Trzeba odkryć czynniki, które pchają człowieka do przestępstwa, wyeliminować je i w ten sposób zredukować zachowania przestępcze (korekcjonizm) Kara nie ma być represją, „zapłatą”, lecz narzędziem służącym korekcie (resocjalizacji) przestępcy Dużą rolę przywiązywano do prewencji (korekty uwarunkowań społecznych)

7. Teorie kryminologiczne – parad. pozytywist. • Nurt (kierunek) biologiczny (zachowanie przestępcze skutkiem określonych właściwości biologicznych człowieka) • Przedstawicielem np. Cesare Lombroso, autor antropologicznej koncepcji „przestępcy z urodzenia”: niektórzy mają wrodzone dyspozycje do popełniania przestępstw • przejawem tych dyspozycji są zniekształcenia ich organizmów – fizjonom., frenolog., anatom. (cofnięte czoło, deformacje czaszki, zniekształcenia szczęk, wystające kości policzkowe, inna budowa ucha, odmienna budowa organów płciowych, leworęczność) • Koncepcja dziedziczenia skłonności do zachowań aspołecznych: badania rodzin adopcyjnych (l. 80., Dania); ok. 50% dzieci z rodzin przestępczych i 5% z normalnych weszło w konflikt z prawem

8. Teorie kryminologiczne – parad. pozytywist. b. Koncepcje ekologiczne (szkoła chicagowska w socjologii, inaczej szkoła ekologii społecznej) • Robert Park uważał, że społeczności ludzkie kierują się takimi samymi regułami jak społeczności zwierząt i roślin (darwinizm społeczny); • Występuje zatem analogia pomiędzy walką o przestrzeń i dostęp do światła (zwierzęta i rośliny) a walką o pozycję w środowisku ludzkim: słabsi, mniej zaradni, słabiej uzdolnieni, gorzej wykształceni są spychani przez osoby charakteryzujące się cechami przeciwstawnymi do gorszych dzielnic. • Ernest Burgess i jego „teoria stref koncentrycznych” (centralnej, przejściowej, mieszkań pracowniczych, willowej, podmiejskiej) • Procesy: inwazji, dominacji i sukcesji (przejęcia)

9. Teorie kryminologiczne – parad. pozytywist. c. Clifford Shaw, Henry McKay, Bernard Lander – rozkład przestępczości w miastach wyjaśniali już zróżnicowaniem kulturowym (zróżnicowaniem systemów aksjonormatywnych, wzorców zachowań) d. Zróżnicowanie przestępczości z uwagi na architekturę i rozplanowanie przestrzenne ludzkich siedlisk (zwłaszcza miast, choć nie tylko) – miało to (ma?) związek z najwyższą przestępczością odnotowywaną w wielkomiejskich centrach: rodzaj zabudowy, typ więzi międzyludzkich (a właściwie ich brak, anonimowość)

10. Kryminologia antynaturalistyczna Jej początki sięgają lat 60. i 70. XX w. Nie istnieją absolutne miary tego, co jest, a co nie jest przestępstwem; od tzw. audytorium zależy, co za czyn przestępczy uzna Antynaturaliści stawiali zatem pytanie następujące: co sprawia, że pewne zachowania uznawane są za przestępcze, a tym samym niektórzy ludzie za przestępców, natomiast inne zachowania i inni ludzie takiego naznaczenia nie doświadczają? Punkt ciężkości zostaje więc przeniesiony z człowieka na instytucje kontroli społecznej i organizację społeczeństwa; to istniejący w społeczeństwie konflikt (nierówności) i jego pochodna w postaci represyjnego systemu kontroli są – przynajmniej pośrednio – odpowiedzialne za zjawisko przestępczości. Zło nie tkwi w człowieku, lecz w organizacji społeczeńst.

11. Koncepcja dewiacji wtórnej Edwina Lemerta Powstaław latach 50. XX w. Została oparta na pojęciu jaźni odzwierciedlonejautorstwa Charlesa Cooleya To, jak siebie oceniamy, postrzegamy jest efektem oceny, postrzegania zachowań innych wobec nas. Lemert rozróżnił, w ramach pojęcia dewiacji, dewiację pierwotną (primary deviation) od wtórnej (secondary deviation) Kryterium rozróżnienia– zjawiska społeczne i procesy psychiczne przed i po naruszeniu przez jednostkę normy Z koncepcji tej zrodziła się koncepcja etykietowania (Howard Becker, Outsiders, 1963)

12. Koncepcja dewiacji wtórnej Edwina Lemerta Dewiacja pierwotnato zatem fakt naruszenia przez jednostkę jakiejś normy (np. społecznej, prawnej) – to status przez jednostkę osiągany Dewiacja wtórna to z kolei konsekwencja uznania przez otoczenie ww. jednostki (tj. tej, która naruszyła normę) za dewianta, przestępcę Lemert: dewiacja pierwotna(o różnorakim podłożu: biologicznym, psychologicznym, społecznym, kulturowym) ma niewielki wpływ na „status i strukturę psychiczną” sprawcy. Co innego dewiacja wtórna(która wiąże się z karami, segregacją, kontrolą – stygmatyzacją)

13. Koncepcja dewiacji wtórnej Edwina Lemerta Inaczej: skutkiem naruszenia przez jednostki norm, a dokładnie – skutkiem uznania przez otoczenie społeczne, że jednostki normy naruszyły – jest „proces nadawania [tym] jednostkom widocznych oznak moralnej niższości” (przypisywaniaimokreślonegostatusu) To instytucja kontroli społecznejzatem (sformalizowana bądź nie) stygmatyzuje, naznacza jednostki etykietami: zabójców/ złodziei, „psycholi”, odmieńców – dewiantów. UWAGA: statusy jednostek nie są jednak z gruntu determinowane przez reakcję otoczenia

14. Kryminologia „konfliktowa” Kodyfikacji założeń dokonał Thomas Bernard Wartości i interesy jednostek to pochodna warunków, w jakich żyją ludzie Te warunki są bardzo zróżnicowane (jak zróżnicowana jest struktura społeczeństw) Liczba konfliktów pomiędzy grupami, wyrastających z różnic na tle wartości i interesów, jest więc b. duża. Nie wszystkie są nie do pogodzenia. Prawo to zatem efekt konfliktów i kompromisów grupowych Ma jednak tendencję do „reprezentowania” zwłaszcza wartości i interesów grup o najsilniejszej pozycji ekonomicznej i politycznej

15. Im wyższa pozycja grupy, tym większe prawdopodobieństwo, że wzory zachowania tej grupy będą korespondować z prawem Z kolei im wyższa pozycja jednostki, tym trudniej oficjalnym agendom kontroli społecznej poddawać taką jednostkę kontroli (bo taka jednostka łamie normy subtelniej i w sposób bardziej złożony; bo ma większe możliwości obrony i wywierania wpływu na instytucje kontroli; bo instytucje te są zbiurokratyzowane, a biurokracja nie lubi spraw skomplikowanych) Narażeni na kontrolesą zwłaszcza ludzie z nizin społ. Skala przestępstw (zachowań wbrew prawu, normom) jest dla danej grupy tym niższa, im pozycja grupy wyższa Kryminologia „konfliktowa” (Bernard)

16. Kryminologia „konfliktowa” (Bernard) • Od pozycji(przynależności klasowo-warstw.) człowieka zależy „udział” w etykietach „dystrybuowanych” przez instytucje kontroli społecznej i społeczeństwo. • Teoria Bernarda, po pierwsze, odpowiada (próbuje odpowiedzieć) na pytanie, dlaczego rozmiary i nasilenie zjawisk przestępczości w obrębie poszczególnych zbiorowości są różne. • Po drugie – jest dowodem na immanentność konfliktu jako cechy życia społ. (skoro prawo i instytucja kontroli społecznej zawsze różnicują członków zbiorowości – to nie bez kozery). • Przykłady: Barbara Szacka i kolejny slajd

17. Kryminologia „konfliktowa”... W Polsce, w latach 80., warszawskie sądy dla nieletnich zajmowały się chłopcami wtedy, gdy naruszyli przepisy kodeksu karnego; dziewczętami – już gdy chodziło o tzw. kwestie obyczajowe/regulaminowe: ucieczki z domów, wagary, przebywanie w nocnych lokalach. Dziewczęta pytano o życie seksualne, chłopców – nie. Kary wymierzane dziewczętom były bardziej restrykcyjne niż wymierzane chłopcom (np. umieszczenie poza domem rodzinnym; taką karę orzeczono wobec co drugiej podsądnej i tylko co czwartego podsądnego). Sądy rodzinne, rozpatrując sprawy rozwodowe (przełom lat 80. i 90.), zwracały uwagę na to, czego mężczyznom robićNIE WOLNO (pić, bić, awanturować się), w przypadku kobiet zaś – co POWINNY robić na rzecz domu, męża, dzieci (gotować, prać, sprzątać).

18. Kryminologia neoklasyczna Paradygmat ten pojawił się w USA w latach 70. XX w. To nawrót do paradygmatu klasycznego, wywołany rozczarowaniem wynikami kosztownych programów resocjalizacyjnych (prowadzonych za publiczne $ wg koncepcji pozytywist.) i brakiem redukcji przestępczości Znów są idee: człowieka wolnego, odpowiedzialnego za swe czyny, racjonalnie reagującego na bodźce środowiska, w którym żyje, i kary - zapłaty za decyzje „chybione” Nie był to jednak prosty powrót do paradygmatu XVIII-w.; paradygmat neoklas. wyrósł także ze współczesnych mu: psychologii poznawczej (człowiek to samodzielny podmiot, który aktywnie i celowo bada, zmienia świat i doń się przystosowuje) ekonomii (przestępca niczym jednostka podejmująca racjonalne decyzje rynkowe, kierująca się rachunkiem zysków i strat/kosztów)

19. Pojęcie zmian społecznych Zmiana społeczna to, wg Piotra Sztompki (Socjologia, s. 453), „różnica między stanem systemu społecznego (grupy, organizacji) w jednym momencie i stanem tego samego systemu w innym momencie”. Zmiany społeczne mogą mieć charakter: strukturalny (zmiany w strukturze społecznej), kulturowy (zmiany wartości, norm), behawioralny (zamiany w zachowaniach społecznych i ich wzorach)

20. Źródła zmian, którym podlega społeczeństwo Zmiany demograficzne (w liczebności społeczeństwa/społeczności: przyrost, ubytek, np. spowodowany emigracją zewnętrzną/wewnętrzną; w strukturze wiekowej, strukturze płci, narodowości – zjawisko imigracji, przyrost liczebności jednej, kilku nacji bardziej dynamiczny niż przyrost innych nacji/mniejszości – zob. Europa Zach., USA) Zmiany funkcjonowania instytucji społecznych (związanych z gospodarką: centralnie sterowaną, wolnorynkową, mieszaną: zob. np. dynamika rozwoju gosp., zatrudnienie; z systemem władzy, często korespondującym z ustrojem gosp., związanych także z edukacją – np. jej upowszechnianiem, religią – zob. Turcja, Francja, ochroną zdrowia – zob. postępy medycyny, upowszechnianie ubezpieczeń społecznych)

21. Źródła zmian, którym podlega społeczeństwo Zmiany w stratyfikacji społecznej (czyli w zróżnicowaniu społecznym, co może być powodem nowych napięć społecznych) Zmiany z kulturze (kultura – wartości, normy, przekonania – orientuje ludzi w tym, co jest przez społeczeństwo akceptowane bądź nie, właściwe lub niewłaściwe; jeśli wystąpi konflikt między wartościami i normami a poglądami, przekonaniami – nieunikniona jest zmiana kulturowa bądź też dezintegracja społeczeństwa/społeczności)

22. Gospodarka a przestępczość Założenia: Jeśli gospodarka wpływa na prawie wszystkie aspekty życia społecznego, to prawdopodobnie ma związek także z przestępczością Jaki mechanizm tego związku może tu występować? Otóż: Warunki ekonomiczne mogą kreować pewne sytuacje, stany, w których może dochodzić do przestępczości (element obiekt.) Napięcia ekonomiczne mogą skutkować sytuacjami stresującymi [niektórych] przedstawicieli społeczeństwa, czego efektem (efektem frustracji ekonomicznej) mogą być zachowania przestępcze (element subiekt.)

23. Dobra sytuacja gospodarcza a przestępczość Rosną dochody ludności (całego społeczeństwa, poszczególnych gospodarstw, jednostek) W konsekwencji rośnie konsumpcja (choć nie w przypadku wszystkich produktów rośnie); rośnie na pewno dostępność dóbr, usług (bogactwo oferty) Jak się to ma do przestępczości przeciwko mieniu? Badania prowadzone w Anglii i Walii w latach 80. XX w. wskazują, że: Zdecydowanemu wzrostowi konsumpcji (prosperity) towarzyszy natomiast nieznaczny wzrost przestępczości przeciwko mieniu Gdy konsumpcja wzrasta nieznacznie lub nawet spada (to przypadek stagnacji, recesji), przestępczość przeciwko mieniu rośnie stosunkowo szybko

24. Dobra sytuacja gospodarcza a przestępczość Próba wyjaśnienia: Przestępczość przeciwko mieniu związana jest głównie z dostępnością dóbr na rynku. Początkowo wzrasta nieznacznie, gdyż gwałtowny wzrost konsumpcji oddziałuje „motywująco” na potencjalnych przestępców („efekt motywacyjny” to zwiększenie możliwości legalnego osiągania dóbr, redukującego pokusę nielegalnego ich zdobywania) Po jakimś czasie (gdy rynek pracy i rozwarstwienie/zróżnicowanie społeczne uległy reorganizacji) – „efekt motywacyjny” słabnie, z większą siłą natomiast występuje „efekt okazji” (w tym przypadku chodzi o dość prostą zależność: więcej dóbr na rynku, u ludzi, więcej okazji i pokus do kradzieży, wandalizmu)

25. A jak koniunktura ma się do przestępczości przeciwko osobom? Gdy wzrost konsumpcji jest gwałtowny (prosperity) – gwałtowniej też niż zwykle rośnie przestępczość przeciwko osobom Gdy konsumpcja rośnie nieznacznie lub nawet spada (recesja), przestępczość przeciwko osobom rośnie wolniej niż zwykle Dlaczego? Wraz ze wzrostem konsumpcji (zwłaszcza gwałtownym) – zmienia się styl życia: ludzie więcej czasu spędzają poza domem, wystawiając się niejako na ataki ze strony innych (zob. styl życia w schyłkowych czasach PRL i obecnie). Dobra sytuacja gospodarcza a przestępczość

26. Zła sytuacja gospodarcza a przestępczość • Koncepcja „wzrostowa” • Bessa to spadek produkcji, wzrost bezrobocia, inflacji. • Standard życia ludności obniża się, rozwarstwienie nieraz pogłębia, pojawia się na większą skalę zjawisko biedy. • Aby przetrwać - jednostki, ich zespoły decydują się częściej na przestępstwa ukierunkowane na przetrwanie • Gorsza sytuacja na rynku sprzyja też przestępczości gospodarczej (zob. efekt rygla – przyzwyczajenia do poziomu konsumpcji) • Koncepcja „spadkowa” Gdy społeczeństwo biednieje, ludzie stają się mniej ruchliwi (w sensie przestrzennym i społecznym); zamykają się w obrębie rodzin, wspólnot lokalnych, a te dobrze kontrolują postępowanie swych członków

27. Zła sytuacja gospodarcza a przestępczość Bezrobocie a przestępczość Gdy bezrobocie rośnie, przestępczość raczej spada w tych kategoriach, które wymagają pracy lub w przypadku których praca jest przykrywką (kradzieże pracownicze, przestępstwa białych kołnierzyków, dystrybucja narkotyków w pracy) Gdy bezrobocie rośnie, rośnie przestępczość w innych jej rodzajach i w przypadku innych kategorii osób: np. w przypadku„dwuzawodowców”, którzy – straciwszy pracę legalną – „poświęcają” się pracy „pod osłoną nocy” w przypadku ludzi młodych, którzy nie mogli podjąć pracy, bo jej w kryzysie brakuje (przestępczość p. mieniu) przestępczość utrzymujących się wyłącznie z przestępstw przeciwko mieniu nie ulega zmianom (5-10% sprawców)

28. Zła sytuacja gospodarcza a przestępczość Przestępczość a inflacja Gdy rośnie inflacja, ludzie unikają płacenia podatków (przestępczość podatkowa, kreatywna księgowość, szara strefa) Wraz z inflacją spadają realne dochody (zwłaszcza w klasach średniej i wyższej – przestępczość „białych kołnierzyków”: oszustwa, defraudacje, kradzieże pracownicze) Spadek dochodów i – w konsekwencji – wzrost nierówności społecznych skutkuje w naturalny sposób nie tylko przestępstwami przeciwko mieniu, ale i – często przy okazji – przeciwko osobom Związek wzrostu bezrobocia i wyższej przestępczości stwierdziła w latach 1990-1995 dr Bożena Tuziak z Uniwersytetu Rzeszowskiego(Przestępczość w Rzeszowie w latach 1990-1995, Archiwum Kryminologii t. XXII (1996)

29. Wynikające ze zmian gospodarczych zmiany w instytucjach kontroli społecznej a przestępczość Badania nie dowodzą, aby poziom przestępczości był zależny od rozmiarów policji (liczby etatów, nakładów w przeliczeniu na jednego policjanta) Jeśli już taki związek wskazuje się, to z reguły jako związek pomiędzy wzrostem liczby policjantów a zdolnością wykrywania przestępstw (efekt dwojaki): Więcej patroli to u potencjalnych przestępców większa obawa wykrycia ich czynów (przestępstw) – w tym przypadku może to sprzyjać zmniejszeniu przestępczości Wzmocnienie ścigania to większeprawdopodobieństwo ujęcia sprawców – może to sprzyjać zwiększeniu przestępczości ujawnionej

30. Słowniczek pojęć Przestępstwo (wg kk) – to czyn człowieka zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy (w stopniu większym niż znikomy) Tak więc nie wszystkie czyny karalne są przestępstwem (np. wykroczenia; trzeba jednak pamiętać, że czyny zabronione nie zostały raz na zawsze zakwalifikowane do tej lub innej kategorii) Przestępca – osoba, która dokonała przestępstwa Przestępczość rzeczywista – to zbiór wszystkich zdarzeń określanych jako przestępstwa, w danym okresie, na danym terenie bądź w określonej zbiorowości. Przestępczość ujawniona – zbiór zdarzeń, o których informacje dotarły do organów ścigania, które zostały uznane przez te organa za przestępstwa i tak zostały zarejestrowane Przestępczość nieujawniona – zbiór zdarzeń określanych jako przestępstwa, o których informacje nie dotarły do organów ścigania, lub dotarły, ale nie zostały przez te organa zarejestrowane

31. Słowniczek pojęć Przestępstwo stwierdzone - zdarzenie, którego charakter przestępczy (posiadanie znamion czynu zabronionego) został – wg oceny organu prowadzącego postępowanie – potwierdzony „wynikami postępowania” Przestępstwo wykryte – to takie przestępstwo stwierdzone, którego popełnienie zarzucono co najmniej jednej osobie i przyjęto w zakończonym postępowaniu przygotowawczym, że popełniła ona przestępstwo Współczynnik przestępczości to liczba przestępstw stwierdzonych, przypadająca na 100 tys. mieszkańców w danym roku (stopień kryminalizacji, wiktymizacji, współcz. prizonizacji) Wskaźnik wykrywalności sprawców przestępstw to stosunek liczby przestępstw wykrytych do liczby przestępstw stwierdzonych Wskaźnik wykrywalności nieznanych sprawców przestępstw to stosunek procentowy przestępstw wykrytych, których sprawcy nie byli znani w chwili zameldowania o przestępstwie, do ogólnej liczby przestępstw stwierdzonych

32. Zmiana społeczna, przestępczość i koncepcje wyjaśniające ich związek Marksizm (teoria konfliktu klas) Motywacja do zachowań przestępczych wynika ze sprzeczności między konsumpcją (jej poziomem) a produkcją. Kryzys sprzeczność tę pogłębia i motywuje do przestępstw obie skonfliktowane klasy: kapitalistów i robotników Pozycja klasowa determinuje rodzaj popełnianych przestępstw (co innego robią białe kołnierzyki, czego innego dopuszczają się biedacy) Odnotowywany znaczny wzrost przestępczości pospolitej (przeciwko mieniu i osobom) i niewielki wzrost przestępczości gospodarczej można tłumaczyć klasowo: selektywnością działań wymiaru sprawiedliwości skierowanych na klasę robotniczą

33. Zmiana społeczna, przestępczość i koncepcje wyjaśniające ich związek Teorie anomii, czyli (jak twierdził Emil Durkheim) stanu osłabienia wiążącej mocy norm społecznych bądź też (jak podkreślał Robert Merton) stanu rozbieżności między kulturowo zdefiniowanymi celami a możliwościami ich realizacji, również kulturowo określonymi metodami (sposobami, ścieżkami, instrumentami) – zarówno w stanach bessy, jak i hossy Stany anomii pojawiają się najczęściej jako konsekwencja gwałtownych zmian społeczno-ekonomicznych, kulturowych, politycznych, czyli – dezorganizacji społeczeństw Generalnie – im słabsza samokontrola i kontrola społeczna (w pierwszej kolejności nieformalna, ale i formalna), tym wyższy poziom przestępczości

34. Teorie kryminologiczne – parad. pozytywist. • Teorie strukturalno-funkcjonalistyczne • Anomia wg Emila Durkheima To stan, gdy tradycyjne wartości i normy tracą moc (ulegają osłabieniu), a w ich miejsce nie pojawiają się nowe lub pojawiają, ale nie cieszą się jeszcze powszechnym uznaniem; w stanie anomii było np. tworzące się społeczeństwo przemysłowe; ludzie „wyrzuceni” z wiosek, „skoszarowani” w osiedlach miejskich, anonimowi, o dużo większej swobodzie, nie odczuwający wspólnotowego „oka opatrzności” nad sobą – pozwalali sobie „na więcej”.

35. Teorie kryminologiczne – parad. pozytywist. • Anomia wg Roberta K. Mertona • Merton skojarzył dwie struktury: społeczną i kulturową. • Struktura społecznato „zespół społecznych zależności, w który uwikłani są w różny sposób członkowie” zbiorowości • Struktura kulturowaskłada się z kulturowo zdefiniowanych celów tj. rzeczy wartych zabiegów (współcześnie to przede wszystkim: sukces, awans społeczny, wykształcenie, zawód, popularność, pieniądze), oraz z kulturowo usankcjonowanych środków służących realizacji wspomnianych celów. • Ludzie przystosowują się do warunków dyktowanych przez społeczeństwo w różnoraki sposób: konformistyczny, innowacyjny, rytualistyczny, buntowniczy i przez wycofanie

36. Anomia wg Roberta K. Mertona

37. Anomia wg Roberta K. Mertona • Zachowania innowacyjne to te, które obejmują także zachowania przestępcze. Są najczęstsze w przypadku jednostek z niższych szczebli struktury społecznej, gdyż „z jednej strony [kultura] żąda od nich, by poczynania swe orientowali na widoki wielkiego bogactwa (...), z drugiej zaś, w poważnej mierze odmawia się im faktycznych szans osiągnięcia tego celu drogą instytucjonalną. Rezultatem owej niespójności strukturalnej jest wysoka częstotliwość zachowań dewiacyjnych” /Teoria socjologiczna i struktura społeczna/ • Zachowania przestępcze należy też/można kojarzyć z: • wycofaniem (w wymiarze jednostkowym, np. narkotyki) oraz • buntem (w wymiarze grupowym)

38. Zmiana społeczna, przestępczość i koncepcje wyjaśniające ich związek Teorie naznaczenia społecznego Kryzys gospodarczy powoduje ostrzejszą reakcję społeczną na przestępczość, a tym samym zwiększenie częstotliwości naznaczania etykietą „przestępca” osób, na które kieruje się aktywność wymiaru sprawiedliwości Innymi słowy – społeczeństwo szuka kozłów ofiarnych i chętnie znajduje je zwłaszcza w sprawcach przestępstw (czynów nagannych) o niskim wskaźniku wykrywalności. Organa ścigania sprawdzają się wówczas w wykrywaniu takich właśnie przestępstw i przestępców Etykietowani przestępcy nieraz wpisują się w zjawisko dewiacji wtórnej, ponownie wstępując na drogę przestępczą i zwiększając wskaźnik przestępczości

39. Zmiana społeczna, przestępczość i koncepcje wyjaśniające ich związek – teorie sposobności Teorie sposobności przestępczych i działań/zachowań rutynowych (Marcus Felson) Inaczej niż pozytywiści, Felson uważał, że „podaż [potencjalnych] sprawców” jest w każdym społeczeństwie mniej więcej stała Nie jest natomiast stała „podaż okazji przestępczych”. Zmianie ulegają też mechanizmy kontroli. Oba te czynniki decydują o skali przestępczości. Współczesność (społeczeństwo konsumpcyjne) charakteryzuje prawdziwy wysyp celów ataków przestępczych i wyjątkowe osłabienie mechanizmów kontrolnych (zarówno obiektów, niedostatecznie strzeżonych, jak i potencjalnych sprawców – patrz zaciemnienie Mysłowic)

40. Zmiana społeczna, przestępczość i koncepcje wyjaśniające ich związek - urbanizacja To, że mechanizmy kontroli społecznej uległy osłabieniu, jest efektem głębokich zmian społecznych, wśród nich – urbanizacji. W miastach wspólnotowe więzi społeczne ustępują więziom rzeczowym, jednostki stają się anonimowe. Rodzina przestaje być miejscem/środowiskiem, w którym ludzie spędzają większość swego czasu. Większą część dnia zajmuje im pobyt w szkole, na uczelni, w pracy – poza domem. Zmienia się cykl życia. Wydłuża się okres adolescencji (osiągania dorosłości), przesuwa moment zakładania rodziny – żyjemy poza kontrolą wspólnot (szkoła, grupy z reguły jednofunkcyjne tradycyjnych wspólnot rodzinnych nie zastępują)

41. Zmiana społeczna, przestępczość i koncepcje wyjaśniające ich związek – czas wolny Czas wolny, którego pojęcie kojarzymy dopiero ze społeczeństwem przemysłowym, źle zagospodarowany też wiąże się z brakiem [właściwej] kontroli (lub z kontrolą grup sprzyjających zachowaniom przestępczym) Podobny rezultat daje ekspansja przestrzeni publicznej (ulic, placów, centrów handlowych i administracyjnych, środków komunikacji), za którą – w odróżnieniu od przestrzeni prywatnej – najczęściej nikt nie czuje się odpowiedzialny, ale w której większość lub coraz większa część społeczeństwa spędza coraz więcej czasu. Na szczęście – techniczne środki, a także formacje ochrony osób i mienia w jakiś sposób i w jakimś zakresie zastępują te nieformalne mechanizmy kontroli

42. Przestępczość ujawniona w Polsce – dynamika w okresie zmian ustrojowych • Dane pochodzą z lat 70., 80. i 90. XX w. • W latach 70. przestępczość ujawniona utrzymywała się na stabilnym poziomie (ok. 1000 przestępstw stwierdzonych na 100 tys. mieszk. – średnia wartość współcz. przestępczości). • W latach 80. współczynnik przestępczości: • rósł w latach 1980 – 1985 (z 946 do 1458) • spadał w latach 1986 – 1988 (z 1358 do 1255) • rósł w latach 1989 – 1990 (z 1446 do 2317 – o 60%) 4. W latach 90. poziom przestępczości ujawnionej był – w pierwszym pięcioleciu – ustabilizowany, w drugim wykazywał łagodną tendencję wzrostową (średni współczynnik przestępczości w latach 90. to 2406)

43. Przestępczość ujawniona w Polsce – dynamika w okresie zmian ustrojowych • Przyczyny takich wzrostów i spadków: • W latach 80. (wzrosty) - zmiany w polityce karnej, np. kryminalizacja niektórych czynów (ustawa o zwalczaniu spekulacji z 1981 r., o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi z 1982 r., o zapobieganiu narkomanii z 1985 r. • W latach 90. – ustawa o oznaczaniu wyrobów znakami skarbowymi akcyzy (1993), o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego (1994). • Generalnie – jak zauważył prof. Marian Filar – w latach 90. – co zaskakuje w odniesieniu do lat 80. - zmiany legislacyjne miały charakter kryminalizacyjny. Kryminalizacji uległy 84 czyny.

44. Przestępczość ujawniona w Polsce – dynamika... • Gwałtowny wzrost przestępczości w latach 90. był jednak nie tylko efektem wspomnianej kryminalizacji wielu czynów. Wzrost przestępczości ujawnionej wynikał w większym stopniu ze zmian zachodzących w ramach przestępczości nieujawnionej niż rzeczywistej. • Ta nieujawniona zmniejszyła się dlatego, że: • Zmieniły się zasady selekcji ścigania. W okresie milicji, gdy szansa na wykrycie sprawcy była mała, nie wszczynano postępowania (aby nie psuć efektywności formacji). W czasach policji nieco się to zmieniło... • Prowadzone postępowania przygotowawcze zaczęto odnosić do pojedynczych przestępstw, a nie kilku na raz. • Zwiększyła się liczba zawiadomień o popełnieniu przestępstwa (65,6% w 1980, 79,1% w 1990, 75,5% w 1995 r.) – wzrost zaufania do policji, zmiana struktury własności

45. Struktura przestępczości w Polsce w okresie transformacji • Pod względem składu struktura ta(dla roku 1980 i 1995) jest w zasadzie stabilna. Podobne kategorie przestępstw dominują w strukturze przestępstw stwierdzonych, jak i „skazanych” • W 1980 i 1995 r. były to: • przestępstwa przeciwko mieniu indywidualnemu, • przeciwko mieniu społecznemu, • przeciwko rodzinie, opiece i młodzieży, • bezpieczeństwu powszechnemu i w komunikacji, • dokumentom, • życiu i zdrowiu

46. Struktura przestępstw

47. Radosnych Świąt, tanecznego Sylwestra i udanego przyszłego roku

48. Narodziny kryminologii - ojcowie Włosi: Cesare Lombroso (1836-1909), lekarz, antropolog (także antropolog kryminalny) Rafaele Garofalo (1851-1934) – w jego podręczniku z 1885 r. termin kryminologia pojawił się w tytule po raz pierwszy Francuz: Adolphe Quetelet (1796-1874) Michel-Andre Guerry (1802-1866) - społ. dystryb. przestępczości Paul Topinard (1830-1911), uważany za twórcę samego terminu.