Staropolskie prawo procesowe

1. Staropolskie prawo procesowe © Anna Karabowicz

2. Źródła prawa procesowego ziemskiego • w średniowieczu – prawo zwyczajowe • częściowa kodyfikacja w Statutach Kazimierza Wielkiego • XV w. – nieliczne przepisy procesowe • Statut Łaskiego z 1506 r. – na końcu I części zbiór Processus iuris (33 artykuły) • Formula processus 1523 r. (111 artykułów) – oparty na prawie małopolskim; najpierw przyjęła go Małopolska, 1553 r. przyjęła go Wielkopolska; 2 części: normatywna i wzory formuł procesowych; wpływ prawa rzymsko-kanonicznego • Projekty: Korektura Praw 1532 r. (216 art.), projekty z 1611 i 1642 r. (pt. „Postępek prawny skrócony”); Zbiór praw sądowych A. Zamoyskiego i Kodeks Stanisława Augusta (wyodrębnienie procesu karnego od cywilnego) • opracowania: Tomasz Drezner: Processus iudiciarius 1601 r., Teodor Zawacki: zbiór formuł procesowych 1602 r., Memoriale processus 1611 r., Processus iudiciarius 1612 r.; Grzegorz Czaradzki: Proces sądowy 1614 r.; Jan Nixdorff: Compendium processus iudiciarii 1655 r.; Tomasz Umiastowski: Proces według Statut Litewskiego 1780; Teodor Ostrowski: Prawo cywilne 1784 r. © Anna Karabowicz

3. Proces ziemski 1 • w średniowieczu brak rozróżnienia między procesem karnym a cywilnym, odrębność w czasach nowożytnych • każdy proces rozpoczynał się od skargi (żałoby) powoda lub oskarżyciela, wyjątkowe przypadku wszczęcia procesu z urzędu, w okresie nowożytnym podział na skargi cywilne i karne (zasada skargowości) • strony posiadały całkowitą swobodę w zarządzaniu przedmiotem sporu i czynnościami procesowymi (możliwość ugody, obopólnej zgody co do zmiany procedury itp. – zasada dyspozycyjności, rozporządzalności) • proces był toczony pomiędzy stronami, sąd występował jedynie w roli obserwatora, który orzekał na podstawie dowodów przedstawionych przez strony, prawda materialna nie była przedmiotem badania (zasada kontradyktoryjności) • strony miały przestrzegać formuł, gestów, słów, symboli, naruszenie formuły powodowało przegranie procesu (zasada formalizmu) • czynności procesowe przeprowadzane były przeważnie ustnie, pisemność była wyjątkowo stosowana (najczęściej w procesie inkwizycyjnym) (zasada ustności) • proces był jawny dla publiczności, przeciwnie w procesie inkwizycyjnym, który był tajny (zasada jawności) © Anna Karabowicz

4. Proces ziemski 2 • strony procesowe: powód (pierca) i pozwany (sąpierz) • strona posiadać musiała zdolność sądową (odpowiadającą zdolności prawnej) • przed sądem mogła występować osoba posiadająca zdolność procesową (= zdolność do czynności prawnych) • zastępcy procesowi – rzecznik (prolocutor), zastępca (procurator), mówca, od XVI w. patron, mecenas • zastępcy ustawowi – reprezentowali stronę z mocy prawa, np. dla nieletnich, kobiet, ale nie wdów, chłopów, miasta) • zastępcy sądowi (urzędowi) – wyznaczani z urzędu przez sąd, np. w sprawach o obrazę majestatu na prośbę strony • zastępcy umowni (dobrowolni, honorowi, zawodowi) – generalne (dla całego procesu) lub szczegółowe (dla poszczególnych czynności procesowych); od XV/XVI w. rozwój odpłatnego, zawodowego zastępstwa przez prokuratorów lub patronów, którzy w XVI w. zorganizowali korporację czyli palestrę • właściwość sądowa: • miejscowa – zasadniczo właściwym był sąd miejsca zamieszkania pozwanego, zasada znana od XIII w., czy też sąd miejsca położenia nieruchomości • podmiotowa – właściwy być sąd stanowy pozwanego • rzeczowa – właściwy był sąd ze względu na rodzaj sprawy, np. sądy grodzkie dla spraw tzw. czterech artykułów grodzkich (podpalenie, napaść na dom szlachcica, rabunek na drodze publicznej, zgwałcenie) © Anna Karabowicz

5. Proces ziemski 3 • proces rozpoczynała ustna skarga (żałoba) przedstawiana sądowi z prośbą o wydanie urzędowego pozwu (wezwania na rozprawę) • pozew • ustny – powszechny dla każdego w XIII-XV w., potem w stosunku do szlachty gołoty, pospólstwa w miastach i chłopów; stosowany też w przypadku pozywania osób obecnych na rozprawie, przy schwytaniu na gorącym uczynku lub z przedmiotem przestępstwa, w sprawach drobnych • pisemny – od XV w. stosowany dla szlachty osiadłej i patrycjatu miejskiego, musiał pod rygorem nieważności zawierać: oznaczenie sędziego, który go wydał (od XVI w. wydawano je w imieniu monarchy), imię i nazwisko pozwanego, termin i miejsce posiedzenia sądu, imię i nazwisko powoda, treść skargi, datę i miejsce wydania pozwu, pieczęć urzędową, wydawano go w 2 egzemplarzach; doręczał go urzędnik sądowy (woźny, komornik) w obecności świadków, wręczano go w domu, bezpośrednio do rąk pozwanego; gdy pozwany był nieobecny można było wręczyć go domownikom, w razie odmowy przyjęcia należało go zatknąć pod domem; dla osoby nieosiadłej wręczano go w miejscu, gdzie się ją napotkało; fakt doręczenia odnotowywano w rejestrze sądowym (relacja woźnego) – od XVII w. było to warunkiem ważności pozwu; pozew wpisywano do regestru (potem wokanda), kolejność wpisanych w nim spraw decydował o kolejności ich rozstrzygania © Anna Karabowicz

6. Proces ziemski 3 • terminy (roki) • pierwszy termin określony w pozwie – od 1454 r. po upływie tygodnia od doręczenia pozwu; okres nowożytny 1-4 tygodni od doręczenia w sądzie ziemskim, do 6 przed sądem sejmowym; w prawie miejskim od 1-3 dni • niestawiennictwo powoda = przegranie procesu (w prawie miejskim zwrot kosztów dla pozwanego); od 1523 r. gdy nie stawił się na pierwszym terminie (zwyczajnym), nie przegrywał, ale płacił karę i musiał na nowo pozwać przeciwnika • niestawiennictwo pozwanego: kara grzywny • termin zawity (ostateczny) – dla pozwanego dopiero 3 wyznaczony termin; jeśli pozwany i na ten termin się nie stawił – postępowanie zaoczne (niestanne, kontumacyjne); od 1523 r. podobnie jak powód już drugi termin był zawity • odroczenia (dylacje, odkłady) • zwyczajne – sąd musiał się na nie zgodzić: choroba, siła wyższa, slużba publiczna, małoletniość, równoległą sprawą o większy majątek w innym sądzie, potrzeba narady, dostarczenia dowodów; od 1523 r. dopuszczalne były tylko 4, ale z ograniczeniami • nadzwyczajne – dopuszczalne w przypadku zgody obu stron lub decyzji sądu: porozumienie stron, zawieszenie spraw przez sąd, inhibicja królewska (do XVI w.) © Anna Karabowicz

7. Proces ziemski 4 • woźny wywoływał strony • propozycja (indukta) – wystąpienie powodu • replika pozwanego – odpowiedź na zarzuty • ekscepcje – zarzuty procesowe podnoszone przez pozwanego; przed merytorycznym wdaniem się w spór; sprawę ekscepcji sąd rozstrzygał wyrokami przedstanowczymi (interlokutami); przeciwko ekscepcjom powód posiadał prawo repliki • dylatoryjne – powodowały odroczenie rozprawy do czasu ich usunięcia; należało je wnieść od razu wszystkie: niewłaściwość sądu, nieprawidłowość pozwu, brak zdolności procesowej strony, brak wezwania wszystkich zainteresowanych stron, żądanie, by pozwanego zastąpił zachodźca • deklinatoryjne – od czasów nowożytnych (Korektura Praw 1532 r.), uprawniały pozwanego do odmowy odpowiedzi, ale nie niweczyły sporu • peremptoryjne – powodowały upadek powoda w sprawie, umorzenie sprawy; mogły być wnoszone w trakcie całego procesu: powaga rzeczy osądzonej lub załatwienia w drodze ugody, przedawnienie • wdanie się w spór (zagruntowanie sprawy, utwardzenie procesu, litis contestatio) – sąd przystępował do merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy; od tego momentu żadna ze stron nie mogła się wycofać z procesu; litiskontestacja mogła być: • affirmativa – pozwany uznawał roszczenia powoda, sąd wyznaczał termin na wydanie wyroku • negativa - sąd wyznaczał kolejny termin w celu przeprowadzenia postępowania dowodowego © Anna Karabowicz

8. Proces ziemski 5 • Stadia rozprawy tzw. tok instancji (od XVI w.) • I: rozpatrywano dylacje zwyczajne oraz tzw. akcesoria (sprawy uboczne) o charakterze ekscepcji dylatoryjnych: zarzuty umieszczenia sprawy w niewłaściwym rejestrze, brak należytych pełnomocnictw, niezachowanie terminu pomiędzy pozwem a rozprawą, niewłaściwość sądu, niedozwolone łączenie spraw; w przypadku ich uwzględnienia odraczano sprawę na inny termin • II: rozpatrywano niektóre dylacje zwyczajne oraz akcesoria o charakterze ekscepcji deklinatoryjnych lub peremptoryjnych: zarzut, że powodowi nie przysługuje roszczenie, sama skarga posiada braki; wyrok przedstanowczy podlegał zaskarżeniu • III: rozpoczynało się od propozycji, po której następowała odpowiedź pozwanego, gdy odnosiła się do meritum sprawy, to następowało wdanie się w spór; 1454 r. ograniczyło możliwość przedstawiania wywodów przez strony do repliki pozwanego, ale w praktyce zezwalano powodowi na udzielanie pozwanemu odpowiedzi przez powoda © Anna Karabowicz

9. Proces ziemski 6 • formalna (legalna) teoria dowodowa – przedstawienie dowodów należało do stron, a sąd miał je jedynie oceniać, ale nie ich wiarygodność; to prawo z góry określało, jaką wartość miały określone środki dowodowe oraz jaka miała być ich ilość, by strona wygrała proces; jeśli strona przeprowadziła określony w prawie dowód, to przeciwdowód drugiej strony był niedopuszczalny (chyba że pierwsza strona „upadła w dowodzie” z formalnych powodów) – dążenie do prawdy formalnej • bliższość (pierwszeństwo) do dowodu – był to przywilej dla danej strony; od XIII w. bliższość do dowodu miała strona o wyższej pozycji stanowej; od XIII w. ta strona miała pierwszeństwo, która miała lepszy dowód (wg kolejności: dokument, świadkowie, przysięga) w procesie równych stron; przy równości dowodów – pierwszeństwo miał pozwany; od XVI w. zasada, że pierwszeństwo miała strona z lepszym dowodem © Anna Karabowicz

10. Proces ziemski 7 • środki dowodowe • dokument – od XII-XIII w.; badanie autentyczności w przypadku jej zakwestionowania (zeznania świadków, wpis w księdze sądowej) • przysięga • własna – tylko osobiście, w zasadzie przez osobę, która miała bliższość do dowodu; od XIV w. po polsku; charakter sakralny, formalistyczna (potknięcie słowne (potyczel) powodowało upadek w dowodzie), z czasem możliwość 3-krotnego powtórzenia słów; mogła być obciążająca (oskarżająca) i oczyszczająca • ze współprzysiężnikami – w sprawach większej wagi; od 2 do 18 osób; przysięgali na prawdomówność i niewinność strony nie musieli znać okoliczności sprawy • świadkowie – z początku, do czasów nowożytnych przysięgali na niewinność strony tylko ze względu na jego nieposzlakowaną opinię, nie musieli znać okoliczności sprawy; nie odróżniali się od współprzysiężników do XVI w. • świadectwo urzędowe – w razie konieczności sprawdzenia stanu rzeczy na miejscu posyłano osobę urzędową (komornika, prawidlnika, woźnego z 2 świadkami) na wniosek strony w celu dokonania wizji lokalnej; woźny potem składał ustną relację sądowi, z czasem pisemną do ksiąg relacji • wstecz – w przypadku powołania się przez stronę na poprzedni wyrok sądowy lub inną czynność procesową w innym sądzie posyłano urzędowo (z laską sędziowską) komornika po informację; potem składano relację © Anna Karabowicz

11. Proces ziemski 8 • forma wyroku – w sądach kolegialnych podejmowane większością głosów; ogłaszane publicznie, z pocz. ustnie; od II poł. XIII. wyroki sądów książęcych na koszt i prośbę strony pisemnie; od XIV w. wpisywano wyroki do ksiąg sądowych, wypis za opłatą; od XVI w. wyrok wpisywano do sentencjonarza z podpisami sędziów, potem pisarz pisał pełny tekst wyroku (dekretu) – wpis do księgi dekretów • rodzaje wyroku – wyrok przedstanowczy (sententia interlocutoria, interlokut) załatwiał kwestie formalno-procesowe w czasie trwania procesu; wyrok stanowczy (sententia definitiva, końcowy) rozstrzygał merytorycznie spór: uwalniające (ewazja) i zasądzające (kondemnata) oraz wyroki oczne (oczywiste) i zaoczne • prawomocność – czyli niewzruszalność wyroku; wykształcało się powoli, początkowo wygrywający dawał przeciwnikowi jakieś świadczenie, którego przyjęcie było znakiem zgody na wyrok; potem klauzula „o wieczystym milczeniu” i obwarowanie go zakładem; potem uprawomocnienie się w przypadku braku wniesienia środka odwoławczego lub jego odrzucenia przez wyższą instancję • Opłaty sądowe – rozstrzygnięcie w wyroku; każdy wyrok trzeba było opłacić (trzesne, pamiętne), co obciążało osobę wygrywającą © Anna Karabowicz

12. Proces ziemski 9 • Środki prawne przeciwko wyrokom • środki zwyczajne • remisja – przekazanie sprawy przez sąd niższy sądowi wyższemu, z inicjatywy sądu lub na wniosek strony, sprawy skomplikowane; czasem w formie pouczenia prawnego • nagana sędziego – strona niezadowolona mogła zaraz po jego wydaniu oskarżyć, naganić sędziego o niesprawiedliwą decyzję, poddanie czci sędziego w wątpliwość; wyrok podlegał zawieszeniu; nowy proces pomiędzy naganiającym a naganionym sędzią przed innym sądem (od XV w. z udziałem przeciwnika); warunkiem było zapłata zakładu dla sędziego (koczu); gdy sędzia wygrał, wyrok nabierał mocy, a kocz mu przypadał; gdy przegrał – tracił cześć, a wyrok uchylano • mocja – zmieniona nagana; od 1465 r. nie powodowała utraty czci sędziego, w razie przegrania nie tracił urzędu, lecz zwracał kocz i płacił karę „piętnadziesta” naganiającemu, wyrok uchylano; zniosła ją Formula Processus, a wprowadzono znów w 1538 r. • apelacja – odwołanie od sądu niższego do wyższego, zwyczajny środek procesowy; kontrola tylko wyroku; na Mazowszu od 1453 r., wprowadzenie powszechnie w 1523 r. (Formula Processus) jako jedyny środek odwoławczy; nie od spraw drobnych; ograniczenie przez konieczność wniesienia koczu (kaucji); sąd odwoławczy mógł odrzucić apelację (uprawomocnienie się wyroku I instancji), wyrok uchylić lub zmienić • środki nadzwyczajne • gravamen (uciążliwość) – rodzaj mocji; gdy sąd I instancji nie przyjął złożonej apelacji (mocji) to apelujący mógł pozwać go przed sąd wyższy z przeciwnikiem; nie wstrzymywało to egzekucji wyroku; jak uznawano zarzut, wyrok I instancji uchylano, a sędzia ponosił karę pieniężną • wznowienie procesu – w przypadku ujawnienia nowych dowodów nieznanych stronie przed wyrokiem lub brak podstaw prawnych do wydania wyroku; 1726 r.: możliwość dla nowego składu Trybunału Koronnego by skasować prawomocny wyrok poprzedniego składu • male obtentum – przeciwko wyrokom zaocznym uzyskanym wg strony podstępnie lub niewłaściwie; chodziło o ważność wydania wyroku; w razie przyjęcia sąd I instancji ponownie ropatrywał sprawę • nieświadomość procesowa – gdy wydano wyrok zaoczny wbrew prośbie strony o odroczenie rozprawy lub bez powiadomienia jej o wszczęciu postępowania © Anna Karabowicz

13. Proces ziemski 10 • postępowanie egzekucyjne – przymusowe wykonanie prawomocnego wyroku (przed jego przedawnieniem po 3 latach i 3 miesiącach); czasem możliwość stawienia rękojmi, który gwarantował wykonanie wyroku; przeprowadzali ją komornicy i woźni sądowi, czasem przy pomocy zbrojnej starosty; od 1523 r. (Formula Processus) w drodze osobnego procesu przed starostą, ze szlachty nieosiadłej – egzekucja osobista, osiadłej – z nieruchomości • egzekucja osobista – najstarsza; oddawano związanego przegranego wygrywającemu do jego dyspozycji (Statuty Kazimierza Wielkiego); od XVI w. w stosunku do gołoty (niewykonanie wyroku, niedanie rękojmi do 2 tyg. urząd grodzki skazywał na banicję procesową i osadzał w wieży • egzekucja z ruchomości – w średniowieczu, zajęcie=ciążenie=ciąża=grabienie bydła lub trzody; od 1523 r. zanikła • egzekucja z nieruchomości – do XVI w. posiłkowo w drodze sądowego wwiązania wierzyciela (4-krotna próba); od 1523 r. postępowanie skrócono; miał ją przeprowadzać starosta i urząd grodzki, ich organami byli woźni, pachołkowie starościńscy, świadkowie-szlachta, ewent. pospolite ruszenie szlachty powiatu; I stopień: próba wwiązania w obecności 2 świadków; jak odparto próbę, woźny składał relację, pozwanie zasądzonego na rok grodzki (nałożenie zakładu potrójnego = 6-krotność wartości przedmiotu sporu); II stopień: ponowna próba wwiązania, gdy odparto znów pozywano na rok grodzki, gdzie nakazywano zapłatę potrójnego zakładu i zarządzano rumację (usunięcie siłą) i grożono banicją; III stopień: urzędnik grodzki (wicesgerent) i woźny z 2 szlachciców, próba rumacji bez użycia siły – gdy odparta, pozywano na rok starościński i orzekano banicję procesową; IV stopień: przy użyciu pachołków starościńskich lub ewent. pospolitego ruszenia – w formie zajazdu, usunięcie z dóbr siłą dłużnika, którego jako banitę można było zabić © Anna Karabowicz

14. Proces ziemski 11 • Odrębności w procesach karnych • w średniowieczu obowiązek wykrycia i ścigania przestępstw ciążył na opolu, potem gromadach wiejskich („gonienie śladem” z „krzykiem i wołaniem”) • zawieszenie lub uchylenie ścigania • azyl – udzielany przez dwór monarszy lub kościół katedralny; azyl wojewodziński (przemirz) • listy żelazne i inhibicyjne – monarcha mógł zapewnić nietykalność na pewien czas przez tzw. list żelazny (glejt); lub zakazywał pozywaniu lub wstrzymywał proces (l. inhibicyjny) • amnesta i prawo łaski – wykluczały ściganie i karalność, amnestia w stosunku do grupy przestępców, prawo łaski skierowane było indywidualnie; 1538: zakaz prawa łaski przez króla od kary wieży za zabójstwo między szlachtą; od kon. XVI w. prawo łaski przeszło na sejm • przedawnienie (dawność) – uniemożliwiało wszczęcie procesu, nie przedawniały się przestępstwa publiczne, prywatne po 3 latach lub szybciej • instytucja skrutynium od XVI w. – stosowana przy przestępstwach publicznych i prywatnych (zabójstwach), które musiały być ścigane, a z jakiegoś powodu nie wystąpił oskarżyciel prywatny; z urzędu przeprowadzał je w imieniu sądu instygator ustanawiany w sądach grodzkich, ziemskim, Trybunale Koronnym i sądzie marszałkowskim; postępowanie wszczynał z własnej inicjatywy lub w wyniku donosu (delacji); śledztwo przeprowadzał bez obecności i wiedzy podejrzanego; obowiązek zeznań przez świadków; zeznania spisywano jako dowody na rozprawę; w sądzie występował jako oskarżyciel z urzędu; 1538: w sprawach obrazy majestatu i zdrady obok instygatora występował delator • mieszany proces – przewidywany przez ustawę o sądach ziemskich z 1792 r., konstytucje z 1793 r. przewidywały szerokie zastosowanie skargi publicznej; sądy powstania kościuszkowskiego stosowały pełny proces mieszany © Anna Karabowicz

15. Proces ziemski 12 • Odrębności w procesach karnych c.d. • środki zapobiegawcze • uwięzienie (areszt) przy ciężkich przestępstwach, przywilej z 1430-1433 nemine captivabimus nisi iure victum • rękojemstwo – od XV w. zasadniczy środek w stosunku do szlachty osiadłej • środki dowodowe • ordalia (sądy boże) – oparte na przekonaniu, że Bóg nie dopuści do skrzywdzenia strony niewinnej lub mającej rację • Jednostronne – próba rozpalone żelaza, próba wody zimnej i gorącej, losowanie, próba komunii • dwustronne – pojedynek sądowy w zasadzie osobiście (wyj. zastępstwo ze względu na wiek, płeć, chorobę), zwycięstwo oznaczało wygranę w procesie; próba krzyża • tortury – stosowane w przypadku przy przestępstwie obrazy majestatu, zdradzie kraju, łotrostwie, nawet w stosunku do szlachty, ale nie osiadłej © Anna Karabowicz

16. Proces miejski 1 • oparte na Zwierciadle Saskim (pocz. XIII w.) • wpływ procesu rzymsko-kanonicznego • prace Mikołaja Jaskiera, Bartłomieja Groickiego • odrębności w stosunku do procesu skargowego ziemskiego: • skarga – krótka, zawierająca przedmiot roszczenia i podstawy prawne • pozew ustny ogłaszany przez podwojskiego, od XVI w. pisemny dla patrycjuszy i w sprawach ważniejszych • krótki termin do rozprawy od pozwu (1-3 dni) • niestawiennictwo powoda powodowało tylko utratę terminu i wystosowanie kolejnego pozwu, dla pozwanego oznaczało wstępne zaoczne zasądzenie, termin zawity dopiero 3 lub 4 rok • określone stadia rozprawy; po wysłuchaniu skargi 2-tygodniowa przerwa dla pozwanego na przygotowanie repliki • dokumenty publiczne były niepodważalnym dowodem • wyroki zaskarżalne do rady miejskiej jako II instancji © Anna Karabowicz

17. Proces miejski 2 • proces karny – inkwizycyjny, kształtował się od XIII w.; w Polsce występował w formie łagodniejszej; wszczynany z urzędu, wszystkie funkcje procesowe były połączone w osobie sędziego, który występował w roli oskarżającego, broniącego i wyrokującego, był tajny i pisemny, legalna teoria dowodowa; stadia: • inkwizycja generalna – wszczynane z urzędu przez sędziego-inkwirenta, postępowanie informacyjne bez wiedzy i przesłuchiwania podejrzanego, w celu określenia faktu popełnienia czynu i okoliczności, ewentualnego sprawcy (wizja lokalna i sumaryczna, przesłuchanie świadków bez przysięgi) • inkwizycja specjalna – skierowana przeciwko konkretnej osobie; właściwe śledztwo prowadzone tajnie przez osobnego sędziego (instygatora); podejrzany stawał się oskarżonym; z reguły aresztowano go na podstawie decyzji sądu, poddawano szczegółowemu i pod przysięgą przesłuchaniu w formie odpowiedzi na z góry przygotowane pytania (artykuły dowodowe); dowody: • dzieliły się na pełne (przyznanie do winy, zeznania 2 świadków pod przysięgą, opinie biegłych, dokumenty, wizje lokalne) i niepełne (poszlaki, zeznania 1 świadka); świadkowie przesłuchiwani protokolarnie, osobno, niejawnie wobec oskarżonego, obowiązek składania zeznań • tortury – nie stosowane względem doktorów nauk, szlachty osiadłej, urzędników, starców, dzieci, kobiet brzemiennych; tylko 3-krotne tortury; najpierw skłanianie do dobrowolnych zeznań, potem groźba zastosowania tortur, wiązanie i sadzanie na miejscu ich stosowania; potem zeznania musiały być potwierdzone • osądzenie – na podstawie formalnej oceny dowodów, gdy dowody niepełne można było wymierzyć karę z podejrzenia; gdy były poszlaki uwalniano od sądu co nie oznaczało uniewinnienia; od wyroku karnego zakaz apelacji © Anna Karabowicz

18. Szczególne procesy • proces o czary - 1487 r. w Kolonii wydano dzieło pt. Młot na czarownice (J. Sprenger, H. Kramer), pol. tłum. 1614 r.; apogeum „polowania na czarownictwie” w XVII w., w Polsce ostatni proces w 1775 r.; proces uproszczony, wszczynano z urzędu na skutek „nominacji” (powołania); areszt (trzymanie w „beczce czarownic” lub kłodzie, golenie); ordalia: próba wody, wagi, łez, igły • proces gościnny – w prawie miejskim, gościem był ktoś, kto mieszkał daleko (w ciągu 1 dnia nie mógł przybyć do sądu); mógł mieć posiedzenie każdego dnia, wyrok do zachodu słońca • proces graniczny – ustalenie granic spornej nieruchomości; dokonywał tego komornik lub podkomorzy (od XVI w. sędziowie graniczni z przysięgłymi geometrami) • proces o zbiegłych poddanych – odzyskiwanie zbiegów, którzy uciekli do innej dzielnicy; skarżący miał prawo udowodnić prawo do zbiega (przysięga z 6 współprzysiężnikami); od XVI w. celem procesu było odzyskanie zbiega i osadzenie ich z powrotem, proces toczył się pomiędzy dawnym a nowym panem chłopa © Anna Karabowicz