KİŞİLİK BOZUKLUKLARI

1. KİŞİLİK BOZUKLUKLARI Prof Dr Süheyla Ünal

2. Amaç • Tıp öğrencisi, kişilik bozukluklarını tanımlayacak ve gerektiğinde sevk edecek

3. Öğrenim Hedefleri • Kişilik kavramını tanımlayacak • Gelişim kuramlarını anımsayacak • Kişilik bozukluğu kavramını tanımlayacak • Kişilik bozukluklarının alt tiplerini sayacak • Kişilik bozukluğu olan kişilere uygun yaklaşım sergileyecek • Kişilik bozuklukların diğer psikiyatrik bozukluklarla ilişkisini açıklayacak • Kişilik bozukluğu olan hastaları gerekli durumlarda psikiyatristlere sevk edecek

4. Kişilik • İnsanları birbirlerinden farklı kılan • Kendisine ve çevresindekilere bakış açılarını, kişiler arası ilişkilerini tanımlayan • Yaşam biçimini oluşturan • Değişmesi güç olan • İşlevselliğin tüm alanlarında sergilenen • Kendine özgü duygu, düşünce, tutum ve davranış örüntülerinin bütünüdür

5. Bireyin uyum özellikleri • Bilme-düşünme-algılama biçimi • Belli durumlarda belli duygusal tepki gösterebilme yetisi • Engellenme ve çatışmalar karşısında başetme ve savunma düzenekleri

6. Kişilik • Kişilik = Mizaç + Karakter • Mizaç • Doğuşta varolan davranış örüntüsüdür • Duygusal, güdülenme, uyum özelliklerinin yapısal çekirdeğidir • Karakter • Birey ve çevre arasındaki etkileşim içinde gelişir • Sürekli, tutarlı, kalıplaşmış özelliklerdir

7. Kişilik I. Mizaç (Huy) A. Kalıtsal 1) Zarardan kaçınma 2)Yenilik arayışı 3)Ödül bağımlılığı 4)Sebatkarlık II. Karakter A. Öğrenme 1) Kendini-yönetme 2) Ortak iş yapabilirlik 3) Kendini aşma Cloninger RC Archives of General Psychiatry 1993;50:975-990

8. Kişilik bozuklukları Mizaç A. Kalıtsal - Algı/Bilgi işleme - Duygu/dürtü düzenleme B. Edinilmiş - Eksiklik/İnhibisyon bozukluğu (örn. SSS travmaları) C. Nörotransmitter aracılığı (örnimpulsif-saldırganlık) Karakter A. Öğrenilmiş - Kültürel - Sosyal - Kişilerarası (travmatik yaşantılar, kayıplar)

9. Nörotransmitterler-Kişilik Duygusal tepkisellik, uyarılma, dışa dönüklük dürtü baskılanması/duygu Letarji/araştırmanın azalması, depresyon ?NA sisteminin dengelenmesi Yenilik arayışı, histriyonik özellikler • Noradrenerjik sistem • Serotonerjiksistem • Kolinerjik sistem • Dopaminejik sistem Siever, LJ, Frucht W. (1997)

10. BIS- BAS

11. Kişilik bozukluğu • Kişilik özellikleri • uyuma dönük değilse, • esneklikten yoksunsa, • işlevsel bozukluğa ve öznel rahatsızlığa(distres) yol açıyorsa • Çok çeşitli toplumsal ve kişisel durumları kapsıyorsa, • Süreklilik gösteriyorsa ( en azından ergenlik ya da genç erişkinlik dönemine kadar) kişilik bozukluğundan söz edilir

12. STPD Bip-II MDD PTSD BPD Sosyal işlev bozukluğunun şiddeti SPD ASPD NPD AVPD HPD

13. Kişilik bozukluğu • Kendi içinde yaşadığı kaotik süreçleri, dışarıya/ilişkilere yansıtma • Kendini çevreye değil, çevresini kendisine uydurmaya çalışma (alloplastik uyum)

14. Kişilik bozukluğu • İçerideki yapıyı “dışarıdaki bir şey” ile sürdürebildikleri ve onları taşıyabilecek kendilik nesneleri var olduğu sürece, daha iyi işlevsellik göstermektedirler • Ancak bu “dayanıksız denge” bozulduğunda, krizler ortaya çıkar

15. Kişilik bozukluklarının önemi • Yaygın oluşu- %10-14 • İşlev bozukluğu • İntihar ve şiddet riski • Eksen I hastalığı ile olması durumunda tedaviye direnç yaratması • Tedaviye uyumu bozması

16. Tanı kriterleri • Çevreye uyumda bozulma • Günlük işlevsellikte bozulma • Gerilim-kaygılı ruh hali oluşturma • Kültürün beklentilerinden sapma gösterme ….. Genç erişkinlik döneminde başlayarak süreklilik göstermesi

17. Muayene • Genel yaşam biçimi • Yaşam olaylarına karşı tutum • Değer yargıları • Sorunlarda kendini haklı çıkarma çabası • Sorunlarda çevreyi suçlama • Çevre ile sık çatışma • Ders almama ve davranışlarda yineleme

18. Kişilik Bozuklukları DSM-IV A Kümesi: Paranoid, şizoid ve şizotipal Majör psikotik belirtilerden kognitif süreçlerdeki bozulmalara benzer belirtilerle ve tuhaf davranışlarla seyreden , yansıtma ve fantazi kurma eğilimi gösteren, B Kümesi: Borderline, histriyonik, antisosyal ve narsisistik İmpulsivite, kendine yönelik yıkıcılık, katılık, affektif labilite ve kalıcı olmayan ilişkilerle karakterize, dramatik, coşkulu, kararsız, çözülme, bölünme,yadsıma, acting out savunma mekanizmaları gösteren C Kümesi: kaçıngan, obsessif-kompulsif, Anksiyetenin çeşitli formlarından oluşan, izolasyon, pasif agresyon ve hipokondriyazis savunma mekanizmalarını sık kullanan

19. Kişilik Bozuklukları DSM-IV A Kümesi: (Garip, sıradışı) Paranoid, şizoid, şizotipal kişilik bozuklukları B Kümesi: (Uyumsuz, dengesiz, dramatik) Antisosyal, sınırda, histriyonik, narsistik kişilik bozuklukları C Kümesi: (Korkulu, anksiyöz) Kaçıngan, bağımlı, obsesif kompulsif kişilik bozuklukları

20. Paranoid kişilik bozukluğu • Başkalarının davranışlarını kötü niyetli olarak yorumlayıp sürekli bir güvensizlik ve kuşkuculuk gösterme. 1. Yeterli bir temele dayanmaksızın başkalarının kendisini sömürdüğünden, aldattığından veya kendine zarar verdiğinden kuşkulanır.2. Dostlarının veya iş arkadaşlarının kendine olan bağlılığı veya güvenirliği üzerine yersiz kuşkuları vardır.3. Söylediklerinin kendisine karşı kötü niyetle kullanılacağından yersiz korkuları olduğundan başkalarına sır vermek istemez.4. Sıradan sözlerden, olaylardan aşağılandığı veya kendisine gözdağı verildiği şeklinde anlamlar çıkarır.5. Sürekli kin besler.6. Karakterine ve itibarına saldırıldığı yargısını taşır ve öfke ile karşı saldırıda bulunur.7. Haksız yere eşinin sadakatsızlığı ile ilgili kuşkulara kapılır. N:≤4

21. Paranoid kişilik bozukluğu • Yapısal-gelişimsel özellik: Huzursuz, saldırgan • Zihinsel uğraş: Kötülük görme • Temel duygu: Korku, öfke, utanç, kuşku • Temel inanç: “Bağımlılık tehlikelidir”, “diğer insanlar zarar vericidir” • Savunma mekanizmaları: Yansıtma, inkar, yansıtmalı özdeşim, karşıt tepki oluşturma

22. Paranoid kişilik bozukluğu • Genelde erkeklerde görülür • Suçlayıcı ve saldırgandırlar • Gururlu ve kincidirler • Önyargılıdırlar • Objektif ve mantıklı olmakla övünürler • Eleştiriye, önemsenmemeye, haksızlığa tahammülsüzdürler • Duygusal olarak katı, soğuk ve ciddidirler • Kısa psikotik dönemler gösterebilirler

23. Genel görünüm • Geçinilmesi çok zor insanlardır • Patolojik kıskançlıkları nedeniyle evlilik yaşamları sorunlu olur • Benlik saygısı düşüktür, güçsüzlük duygusu taşırlar, aşırı alınganlık gösterirler • Şüphe, korku içindedir, sürekli tetikte beklerler • Kendisini suçsuz, karşı tarafı hep suçlu bulur • Kapalı kutudur, pireyi deve yapar, kıskanç, tartışmacıdır

24. Paranoid kişi hasta olduğunda • Güven eksikliği, ince detayları düşünme • Düşmanlık duygusu, öfke, referans düşünceleri • Aşırı gururlu davranma • Sorumluluk alamama, günlük aktivitelere katılmama • Tedavi olmayı, yemek yemeyi reddetme • İntihar eğilimi • Sosyal izolasyon, diğerleriyle iletişim kuramama

25. Paranoid hastaya yaklaşım • Hastaya kendinizi tanıtın ve onun sizi tehdit olarak algılamasını engelleyecek şekilde yaklaşın • Hastaya güvende olduğunu, rahat bir ortam içinde bulunduğunu hissettirin • Uygun zamanda hastaya tedavi planından bahsedin, tedaviye katılımını sağlayın • Hastaya karşı gizemli görünmeyin, hastayla açık ve direkt bir ilişki içinde olun

26. Şizoid kişilik bozukluğu • Sürekli toplumsal ilişkilerden kopma ve duyguların anlatımında kısıtlı olma örüntüsü, • 1. Ailenin bir parçası değilmiş gibi davranır; yakın ilişkiye girmez ve yakın ilişkilerden zevk almaz 2. Çoğunlukla tek bir etkinlikte bulunmayı tercih eder3. Cinsel deneyim yaşamaya karşı oldukça ilgisizdir4. Çok az etkinlikten zevk alır5. Yakın arkadaşı ve sırdaşı yoktur6. Övgü ve eleştirilere karşı ilgisiz kalır7. Duygusal soğukluk, kopukluk veya tekdüze bir duygulanım gösterir N:≤4

27. Şizoid kişilik bozukluğu • Yapısal-gelişimsel özellik: Oldukça duyarlı, utangaç, aşırı uyarılan • Zihinsel uğraş: Yakınlaşma korkusu • Temel duygu: Aşırı uyarıldığında ruhsal acı hissetme • Temel inanç: “ Sevgi ve bağımlılık tehlikelidir”, • Savunma mekanizmaları: Fantezi kurma, içe çekilme

28. Şizoid kişilik bozukluğu • Erkeklerde daha fazla görülür • Kronik şizofreni akrabalarında daha yaygındır • İnsanlarla sıcak ilişkiden kaçınırlar • Bireysel etkinliklerden hoşlanırlar • Aktivitelerden zevk almama • Övgü ve eleştiriye kayıtsız kalma • Soğuk ve uzak durma, monoton duygular taşıma • Hayal kurma • Strese tepki olarak çok kısa süren (saatler süren) psikotik epizodlar yaşayabilirler

29. Şizoid kişiye yaklaşım • Hastaya çok sıcak ve yakın davranmamak mesafe ihtiyacına saygı duymak • Kalabalık koğuşa vermemek • Tedavisi konusunda sorumluluk vermek • Stresini azaltmak • Stresle başa çıkma becerilerini geliştirmek

30. Şizotipal kişilik bozukluğu • Bilişsel veya algısal çarpıklıkların ve alışılmışın dışında davranışların yanı sıra yakın ilişkilerde rahatsızlık duyma ve yakın ilişkilere girebilme becerisinde yetersizlikle kendini gösteren, toplumsal ve kişilerarası yetersizliklerin olduğu sürekli örüntüdür 1. Referans fikirler2. Davranışı etkileyen, kültürü ile uyumlu olmayan acayip inanışlar, büyüsel düşünceler3. Olağandışı algısal yaşantılar, bedensel yanılsamalar4. Acayip düşünüş ve konuşma biçimi5. Kuşkuculuk ya da paranoid düşünce6. Uygunsuz ya da kısıtlı duygulanım7. Acayip, kendine özgü davranış veya görünüm8. Yakın arkadaş ve sırdaşların olmaması9. Azalmayan aşırı toplumsal anksiyete, paranoid korkular N:≤4

31. Şizotipal kişilik bozukluğu • Düşünce, davranış ve görünümünde olağan dışılık , garip giyim • Sıra dışı ve kısıtlı iletişim, garip bir düşünüş biçimi ve konuşma • Bilişsel, algısal çarpıklıklar, özel güçleri olduğuna inanma, büyüsel düşünce • Kuşkuculuk, aşırı sosyal kaygı, yakın ilişkilerden rahatsızlık duyma • Uygunsuz, kısıtlı duygulanım • Geçici psikotik ataklar

32. Şizotipal kişiye yaklaşım • Garipliklerini yadırgamadan yaklaşım göstermek, alay etmemek • Gerektiği anda, kısa süreli etkileşime girmek • Stresini azaltmak, psikozu yatıştırmak

33. Antisosyal kişilik bozukluğu • A- 15 yaşından beri süregelen, başkalarının haklarını saymama, başkalarının haklarına saldırma örüntüsü • 1. Tutuklanması için zemin hazırlayan tekrarlayıcı eylemlerde bulunma, yasalara ve toplumsal kurallara ayak uyduramama.2. Sürekli yalan söyleme, takma isim kullanma, kişisel çıkar ve zevki için başkalarını atlatma.3. Dürtüsellik ve gelecek için tasarılar yapamama.4. Yineleyen kavgalar veya saldırılarla belirli sinirlilik ve saldırganlık.5. Kendi ve başkalarının güvenliği konusunda umursamazlık6. Bir işi sürekli götürememe, mali yükümlülüklerini yerine getirememe ile belirli sürekli sorumsuzluk.7. Başkalarına zarar verme, kötü davranma veya bir şey çalma durumuna karşı ilgisizlik veya bunlara kendine göre mantıklı açıklamalar getirme, vicdan azabı çekmeme. • B- 15 yaşından önce başlayan davranım bozukluğunun kanıtları vardır N:≤3

34. Antisosyal kişilik bozukluğu • Yapısal-gelişimsel özellik: Saldırgan,duygusal uyarılma eşiğinin yüksek olması • Zihinsel uğraş: Manüple olma/manüple etme • Temel duygu: Öfke ve kızkançlık • Temel inanç: “İnsanlar bencil, manuple edicidir, dürüst değildirler • Savunma mekanizmaları: Tümgüçlü kontrole ulaşma

35. Antisosyal kişilik bozukluğu • Suça eğilim • Sorumluluk –sadakat yokluğu • Yalan söyleme, sömürücülük • Çok eşlilik • Dürtüsellik • Saldırganlık ve öfke kontrolsüzlüğü • Pişmanlık, suçluluk duymama • Alkol-madde bağımlılığı • Cinsel sapmalar • Self-mutilasyon • Bir işte uzun süre çalışamama • Yaşla birlikte “sönme

36. Antisosyal kişilik bozukluğu • Kuralları bildirmek, davranışlarına, ilgi gereksinimine sınır getirmek • Hastayla tartışmamak, gerekirse uzaklaşmak • Dürüst davranması konusunda cesaretlendirmek • Kabul edilemeyecek davranışların hangileri olduğunu anlamasına yardımcı olmak • Öfkeyle başa çıkmasını sağlamak, kendiniifade etmesini sağlamak • Güven duygusu oluşturmak

37. Antisosyal kişilik bozukluğu • Tedavinin yararları ve tedavi planını bir kez konuşmak, tekrarlamamak • Hastane çalışanlarıyla işbirliği içinde olmasını sağlamak • Personelle tartışırsa personelin yanında olmak ve davranışını uygun görmemek • Fiziksel ya da sözel saldırganlık gösterdiğinde ilgiyi kesmek, hasta uygun davrandığında ilgiyi yöneltmek • Yaptığı iyi bir davranışı o sırada ödüllendirmek

38. Narsissistik kişilik bozukluğu • Üstünlük duygusu, beğenilme gereksinimi ve empati yapamamanın olduğu sürekli bir örüntüdür. • 1. Kendisinin çok önemli olduğu duygusunu taşır.2. Sınırsız başarı, güç, zeka, güzellik veya kusursuz sevgi düşlemleri üzerine kafa yorar.3. Özel ve eşi bulunmaz birisi olduğuna ve ancak başka özel veya toplumsal durumu üstün kişilerin kendisini anlayabileceğine ya da ancak onlarla arkadaşlık edebileceğine inanır.4. Çok beğenilmek ister.5. Hak kazandığı duygusu vardır.6. Kişilerarası ilişkileri kendi çıkarı için kullanır, amaçlarına ulaşmak için başkalarının zayıf taraflarını kullanır.7. Empati yapamaz.8. Çoğu zaman başkalarını kıskanır ya da başkalarının kendisini kıskandığını sanır. 9. Küstah, kendini beğenmiş davranış ve tutumlar sergiler N:≤5

39. Narsistik kişilik bozukluğu • Zihinsel uğraş: Kendilik saygısı artması/azalması • Temel duygu: Utanç, kıskançlık • Temel inanç: “Onaylanmaya ihtiyacım var” “Ötekiler zenginlikten, güzellikten, güçten hoşlanır, bunlara ne kadar sahip olursam, kendimi o kadar iyi hissederim” • Savunma mekanizmaları: Yüceleştirme/ değersizleştirme

40. Sınırda kişilik bozukluğu Kişiler arası ilişkilerde, benlik algısında ve duygulanımda tutarsızlık ve belirgin dürtüselliğin olduğu sürekli bir örüntüdür 1. Gerçek veya hayali bir terkedilmeden kaçınmak için çılgınca çabalar gösterme.2. Gözünde aşırı büyütme ve yerin dibine sokma uçları arasında gidip gelme, gergin ve tutarsız kişilerarası ilişkilerin olması.3. Kimlik karmaşası: belirgin olarak ve sürekli bir biçimde tutarsız benlik algısı veya kimlik duyumu.4. Kendine zarar verme olasılığı yüksek en az iki alanda dürtüsellik.5. Yineleyen özkıyımla ilgili davranışlar, girişimler, göz korkutmalar.6. Duygudurumda belirgin tepkiselliğe bağlı instabilite.7. Kendini sürekli boşlukta hissetme.8. Uygunsuz, yoğun öfke ya da öfkesini kontrol edememe.9. Stresle ilişkili geçici paranoid düşünce veya ağır dissosiyatif semptomlar N:≤5

41. Sınırda Kişilik Bozukluğu • Tip 1: Affektif • Durağan olmayan duygulanım, disfori, anksiyete • Tekrarlayıcı intihar girişimleri, kendine zarar verici davranışlar • Tip 2; İmpulsif • En az iki alanda kendine zarar verici riskli davranış • Tekrarlayıcı intihar girişimleri, kendine zarar verici davranışlar

42. Sınırda Kişilik Bozukluğu • Tip 3- Saldırgan • Uygunsuz, şiddetli, kontrol edilemez öfke • İrritabilite, aşırı tepkisellik • Tip 4- Bağımlı • Yalnızlığı tolere edememe • Gerçek ya da hayali terkedilmeden kaçınma • Duygulanımda oynaklık • Tip 5- Boşluk duygulu • Kronik boşluk duygusu • Kimlik karmaşası

43. Sınırda kişilik bozukluğuna yaklaşım • Fiziksel olarak korunmasını sağlamak, intihar izlemi yapmak, kendisine zarar verebileceği nesneleri ortamdan uzaklaştırmak • Servis kuralları ve tedavi ilkelerine uymasını sağlamak • Sınır sorunları ve tedavi düzenini bozucu davranışlara, ekibi ve hastaları bölme girişimine izin vermemek • Hastayla arkadaşlık, yakınlık kurmamak, hasta olarak ilgilenmek

44. Sınırda kişilik bozukluğuna yaklaşım • Tutarlı ve doğrudan ilişki kurmak, eyleme vuruk davranışlar sergilediğinde ilgiyi ondan uzaklaştırmak • Fiziksel semptomları, madde kullanımını ve yasal problemleri çözmeye odaklanmak • Hastaneye yatmasına neden olan krize müdahale etmek • Duygularını, korkularını ve öfkesini açıklamaya izin verecek alternatif çözümler oluşturmak

45. Sınırda kişilik bozukluğuna yaklaşım • İmpuls kontrolünü sağlamasına yardımcı olmak • Bağımlılık ihtiyacını anlamak, hastane dışında onu destekleyecek bir sosyal grup oluşturmak • Hayatının daha stabil sürmesine yardımcı olmaya çalışmak

46. Histriyonik kişilik bozukluğu Aşırı duygusallık ve ilgilenilme arayışı gösteren sürekli bir örüntü 1. İlgi odağı olmadığı durumlarda rahatsız olur.2. Başkalarıyla iletişimi çoğu zaman uygunsuz bir şekilde cinsel yönden ayartıcı davranışlarla belirlidir.3. Hızlı değişen ve yüzeysel kalan duygular sergiler.4. İlgiyi çekmek için fiziksel görümünü kullanır.5.Aşırı düzeyde başkalarını etkilemeye yönelik ve ayrıntıdan yoksun bir konuşma biçimi vardır.6. Gösteriş yapar, yapmacık davranır ve duygularını aşırı bir abartı ile gösterir.7. Telkine yatkındır, kolay etkilenir.8. İlişkilerin olduğundan daha yakın olması gerektiğini düşünür. N:≤5

47. Histriyonik kişilik bozukluğu • Yapısal-gelişimsel özellik: Duyarlılık, sosyofili • Zihinsel uğraş: Güç ve cinsellik • Temel duygu: Korku, utanç, suçluluk • Temel inanç: “ Cinsiyetim beni güçsüz ve incinebilir kılıyor” “Diğer cinsteki insanlar güçlü, dikkat çekici ve potansiyel olarak zarar vericidir” • Savunma mekanizmaları: Bastırma, gerileme, döndürme, cinselleştirme, eyleme vurma

48. Histriyonik kişilik bozukluğu • Dramatiktir ve duruma uygun olmayan davranışlar sergiler • Bayılma, konversiyon gibi fiziksel belirtiler gösterirler (organik bir temeli olmaksızın) • Bu tip davranışlar genelde hastanın etrafında insanlar varken görülür ya da hastanın bir isteği yerine gelmediğinde, hasta tatsız bir olayla karşılaştığında.

49. Histriyonik kişilik bozukluğu • İlgi beklerler ve engellenmek istemezler • İlgi çekmek için seksualize davranış ve tutum sergilerler, ayartıcı davranırlar • Sanki çok az sorunları varmış, hatta bazen de hiç sorunları yokmuş gibi görünebilir ve davranabilirler • Özgüvenleri düşüktür

50. Histriyonik kişilik bozukluğu • Stresle ya da krizle baş etme yetisinde düşüklük • Duyguları çok abartarak ya da dramatize ederek anlatmak • Düşük kişiler arası ilişki • İntihar tehdidi • Abartılı makyaj • İçgörü yoksunluğu