Vergeven, vergeten, herinneren en de alledaagse rechtsorde Prof. mr. Wouter Veraart

1. Vergeven, vergeten, herinneren en de alledaagse rechtsorde Prof. mr. Wouter Veraart hoogleraar Rechtfilosofie aan de Vrije Universiteit Amsterdam

2. Structuur voordracht: Iets over juridisch vergeven Iets over juridisch vergeten Iets over juridisch herinneren Lessen: pleidooi voor een alledaagse rechtsorde met een menselijk gezicht en een bescheiden maar belangrijke opdracht. Daarnaast moet er ruimte zijn voor buitenjuridische manieren van omgang met groot onrecht uit het verleden.

3. Vergeven in de geschiedenis van het strafrecht 16e en 17e eeuw: de veroordeelde vergeeft de beul kort voor de openbare executie. Ritueel in Paleis op de Dam voorafgaand aan de dood op het schavot. Onzevader: “En vergeef ons onze schuld, zoals ook wij aan anderen hun schuld vergeven.”

5. Vergeven in de geschiedenis van het privaatrecht Liber sextus, De regulis iuris, 4 (1298): “Peccatum non dimittitur, nisi restituatur.” De zonde zal niet worden vergeven, indien het weggenomene niet wordt teruggegeven. Deze benadering spreekt mij aan: vergeving komt pas in beeld nadat het aardse recht zijn loop heeft gehad.

6. 1. Vergeving als religieus gebod We kunnen pas verder leven als onze zonde is vergeven. Dit leidt tot een preoccupatie met het redden van zielen. De beul is voor zijn zielenheil afhankelijk van zijn “patienten”. De veroordeelde moet al zijn zonden uitboeten – en de beul zijn beulswerk vergeven. Het hele strafproces vervult een goddelijke opdracht: ieders ziel moet worden gered. Vergeving leidt ertoe dat de zonde wordt uitgewist.

7. 2. Vergeving als mensenwerk Slachtoffers hebben de ruimte om daders niet te vergeven. Wat vergeving precies inhoudt, staat niet vast. Vergeving is een aanvulling op juridische processen rond de afwikkeling van groot onrecht uit het verleden (geen vervanger). Vergeving kan niet los worden gezien van waarheidsvinding. Ruimte voor vergeving betekent ook ruimte voor alternatieven.

8. Vergeving als religieus gebod. Het verleden wordt uitgewist (vergeven en vergeten) Vergeving is onderdeel van een openbaar ritueel doordrenkt van religie Vergeving als mensenwerk Het verleden wordt niet vergeten, maar anders benaderd (vergeven en herinneren) Vergeving is primair een persoonlijke aangelegenheid Collectieve vergeving “in naam van” is problematisch Vergeven zweeft tussen vergeten en herinneren.

9. Bestaat er een juridische plicht om collectief te vergeten? Edict van Nantes, 1598: invoering van godsdienstvrijheid en vrijheid van geweten in Frankrijk In de eersteplaats, dat de herinneringaanalleswataanweerszijdenisvoorgevallen, vanafhetbegin van de maandmaart 1585 totaan onze bestijging van de troon […] uitgedoofd en ingeslapenzalblijven, alsietswat niet isgebeurd.

10. Een juridische plicht om collectief te vergeten heeft voordelen, maar ook nadelen. Voordelen: neutraliteit, geen winnaar, amnestie, tolerantie, schone lei Nadelen: het boek kan niet open: onmogelijk, gewelddadig, leidt tot identiteitsverlies en permanent slachtofferschap Theologisch argument: sterke staat kan ons behoeden voor de catastrofe (de komst van de antichrist); herinnering aan voorbij onrecht leidt tot tweespalt.

11. Bestaat er een juridische plicht om te herinneren? Preambule van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (1948) verwijst naar “barbaarse handelingen, die het geweten van de mensheid geweld hebben aangedaan”. Auschwitz geldt in het Westen als negatieve “oorsprongsmythe” van de moderne tijd

12. Een juridische plicht om collectief te herinneren heeft voordelen, maar ook nadelen Voordelen: stichtend, helend, geeft een stem aan slachtoffers en een gemeenschappelijk moreel ijkpunt Nadelen: het boek kan niet dicht, maakt “legal closure” onmogelijk; leidt tot permanent slachtofferschap. Theologisch argument: de levende herinnering aan voorbij onrecht bevat een Messiaans moment, dat verwijst naar een andere orde waarin de mensheid verlost zal zijn.

13. Conclusie 1 “De herinnering is als een hond die gaat liggen waar hij wil” (Nooteboom) Vergeten en herinneren laten zich juridisch niet dwingen. Voor vergeven geldt precies hetzelfde.

14. Conclusie 2 De rechtsorde is gefundeerd in herinneren en in vergeten: De menselijke maat is belangrijk: het boek moet juridisch open, maar juridisch ook weer dicht kunnen. Dat pleit voor een “alledaagse” juridische aanpak van groot onrecht uit het verleden (waarbij de aardse problemen en goederen centraal behoren te staan) Daarnaast moeten staat en samenleving ruimte bieden voor buitenjuridische wijzen van omgaan met het verleden: gedenken, verzoenen, vergeven.