AKTUELNA DU ŽNIČKA KRIZA - OPASNOSTI I PERSPEKTIVE Doc. dr Dejan Mikerević

1. AKTUELNA DUŽNIČKA KRIZA - OPASNOSTI I PERSPEKTIVE Doc. dr Dejan Mikerević “Gdje je, tj. kod koga je novac koji je ispario tokom krize?” “Ne postoji ništa novo osim onoga što je zaboravljeno” – Rouz Bertin Banja Luka, April 2013

2. AKTUELNA DUŽNIČKA KRIZA - OPASNOSTI I PERSPEKTIVE Doc. dr Dejan Mikerević • Velika ekonomska i finansijska kriza iz 2008. godine prouzrokovala je drastičnu promjenu načina poslovanja u međunarodnim i nacionalnim finansijsko-ekonomskim odnosima između pojedinaca i zemalja • DILEMA koja zaokuplja stručnu i društvenu javnost: “Da li su dužnički problemi sa kojima se susreću evropske i svjetske zemlje novi talas krize ili je to samo nastavak krize koja je počela prije tri godine?“

3. AKTUELNA DUŽNIČKA KRIZA - OPASNOSTI I PERSPEKTIVE Doc. dr Dejan Mikerević • Tri značajna signala dužničke krize: • Problemi Grčke prilikom redovnog izmirenja dospjelih obaveza • kako prema domaćim tako i prema međunarodnim povjeriocima • 2. Velike tenzije u Sjedinjenim Državama prilikom rasprave o • novom povećanju limita zaduživanja – sukob demokrata i • republikanaca • 3. Snižavanje kreditnog rejtinga Sjedinjenih Država sa AAA na AA+ • od kreditne agencije Standards & Poors • Zanimljivost sadašnje krize– najviše je pogodila najrazvijenije svjetske ekonomije, kao što su Amerika, zemlje Zapadne Evrope, Japan i slični, dok su zemlje u razvoju i nerazvijene zemlje mnogo manje izložene negativnim uticajima krize koja je počela sredinom 2008.

4. EVROPA U RALJAMA DUGOVA: - Prvobitno u 2010, problemi Grčke, zatim Republike Irske i Portugala sa servisiranjem dugovanja i zaduživanjem na finansijskim tržištima - Produbljivanje dužničkih problema na Španiju i Italiju u 2011. godini - Opasnost proširenja krize i osjećaja nesigurnosti na ostale zemlje evrozone i svijeta Preduzete mjere evropskih zemalja: -Implementirani paketi pomoći Grčkoj, Republici Irskoj i Portugalu - Intervencije Evropske centralne banke na finansijskim tržištima kroz kupovinu državnih obveznica ugroženih zemalja - Formiranje Evropskog fonda stabilnosti (EFSF – European Financial and Stability Facility) AKTUELNA DUŽNIČKA KRIZA - OPASNOSTI I PERSPEKTIVE Doc. dr Dejan Mikerević

5. AKTUELNA DUŽNIČKA KRIZA - OPASNOSTI I PERSPEKTIVE Doc. dr Dejan Mikerević

6. Karakteristike grčkih dužničkih problema: - Naknadno postala 12. član evrozone 2001, sa neproduktivnom privredom i lošim državnim administrativnim aparatom u odnosu na ostale evropske zemlje – pogotovo sjevernije članice Evropske Unije. - Prihvatanjem evra odrekla se instrumenata samostalne monetarne politike, ali je obezbjedila jeftin izvor zaduživanja – investitorima privlačnije ulaganje u obveznice denominovane u evrima nego u drahmama pa su i njihovi zahtjevani prinosi, u tom slučaju, niži. - Nastavila se snažno zaduživati, tako da su budžetski deficit i javni dug dostigli nivo od 13,6% i 113,6% BDP u 2009 (269,3 milijarde dolara). - Agencija Fitch je objavila predviđanje da će javni dug dostići čak 172% u 2012, dok je MMF smatrao da će to iznositi 159%. - Izdašna socijalna izdvajanja, brojne povlastice za zaposlene, duga tradicija snažnog sindikalnog uticaja i revolucionarnog duha među stanovništvom. AKTUELNA DUŽNIČKA KRIZA - OPASNOSTI I PERSPEKTIVE Doc. dr Dejan Mikerević Grčka je osnivač Ekonomske i monetarne unije (EMU), pa bi njen bankrot ugrozio evropsku monetarnu integraciju i izazvao nestabilnost u samoj Evropskoj uniji.

7. Struktura pomoći Grčkoj u prevazilaženju dužničkih problema: - Prvi paket pomoći u formi kredita od 110 milijardi evra sa povoljnim uslovima – usvojen 2. maja 2010.godine. - Zauzvrat, Grčka se obavezala provesti neophodne reforme uobličene u “Srednjoročni plan razvoja” usvojen od Vlade pod vođstvom Jorgosa Papandreua. - Implementacija ovih reformi je bila preduslov za petu tranšu ovog kredita u iznosu od 12 milijardi evra (zemlje evrozone izuzev Portugala i Irske će platiti 8,7 milijardi evra, dok će MMF uplatiti ostatak od 3,3 milijarde), dok je šesta tranša planirana za Septembar 2011. - Drugi paket pomoći usvojen na Samitu zemalja evrozone 21. juna 2011 – 158 milijardi evra. Značajna karakteristika – uključivanje individualnih (privatnih) investitora u paket pomoći na insistiranje Njemačke - Sredstva se obezbjeđuju na sljedeći način: EFSF će izdvojiti 109 milijardi evra, prodaja novoemitovanih obveznica 12,6 milijardi evra, individualni investitori učestvuju sa 37 milijardi, promijenjeni uslovi kreditiranja Grčke – prolongirani rokovi otplate sa 7,5 na 15 i 30 godina uz grejs period od 10 godina, snižavanje kamatnih stopa sa 5,5% na 3,5%, ponuđena opcija investitorima da odmah prodaju obveznice uz diskont. AKTUELNA DUŽNIČKA KRIZA - OPASNOSTI I PERSPEKTIVE Doc. dr Dejan Mikerević

8. Karakteristike dužničkih problema Španije i Italije: Španija: 1. javni dug 68,1%, 2. budžetski deficit preko 6% BDP, 3. privredni rast od samo 0,7%, 4. stopa nezaposlenosti je kritična – 20,6%, 5. kamatne stope na desetogodišnje državne obveznice oko 6%. Italija: 1. javni dug 120,3%, 2. budžetski deficit od 4% BDP, 3. privredni rast od samo 0,8%, 4. stopa nezaposlenosti je kritična – 8,4%, 5. kamatne stope na desetogodišnje državne obveznice oko 6%. Španija i Italija su usvojile mjere stroge štednje, strukturne reforme državnog sistema i administracije i najavile privatizaciju državnih kompanija – reforme koje je uglavnom predložila Evropska centralna banka. AKTUELNA DUŽNIČKA KRIZA - OPASNOSTI I PERSPEKTIVE Doc. dr Dejan Mikerević ECB – tokom ljeta počela da otkupljuje španske i italijanske obveznice

9. EVROPSKI FOND STABILNOSTI (EFSF) – 9. maj 2010: - Osnovan pod okriljem ECOFIN-a sa sjedištem u Luksemburgu sa budžetom od 440 milijardi evra - Dio široke mreže za pomoć u vrijeme kriza uz EFSM (European Financial Stabilisation Mechanism) – 60 milijardi evra, BoP (Balance of Payments) i MMF (Međunarodni monetarni fond) – 250 milijardi evra, što predstavlja ukupan budžet od 750 milijardi evra - Kompleksna procedura odobravanja zajmova – uključuje postizanje saglasnosti sa Evropskom komisijom, MMF-om i uz direktno odobrenje Evrogrupe - Budžet EFSF-a je garantovan sa 120% od zemalja članica evrozone, što mu obezbjeđuje najbolji mogući kreditni rejting - Sredstva prikuplja emitovanjem HoV na finansijskim tržištima – kupci bi trebali da budu institucionalni investitori - Podrška German Debt Management Office – snažan uticaj Njemačke na poslovanje Fonda i kompletnog procesa pomoći dužničkim zemljama AKTUELNA DUŽNIČKA KRIZA - OPASNOSTI I PERSPEKTIVE Doc. dr Dejan Mikerević Sredstva se koriste za pakete pomoći zaduženim zemljama, rekapitalizaciju banaka i otkup državnih obveznica, tj. dugova.

10. AKTUELNA DUŽNIČKA KRIZA - OPASNOSTI I PERSPEKTIVE Doc. dr Dejan Mikerević • Evropski fond stabilnosti (EFSF) – potrebe zaduženih zemalja evrozone i raspoloživa sredstva Fonda

11. Američka dužnička kriza - Konflikt između dvije političke partije oko načina rješavanja krize: “Glasali ste za podijeljenu, ali ne i funkcionalnu vlast i kompromis je postao ružna riječ” izjavio je Barak Obama, dok je predsjednik republikanaca u Predstavničkom domu izjavio da “sva krivica za krizu leži na predsjedniku SAD i da on neće dobiti blanko ček za trošenje državnog novca.” - Vrtoglave brojke najbolje ilustruju težinu problema: - Vlada SAD svakog dana pozajmljuje pet milijardi dolara da bi mogla bez problema ispunjavati svoje obaveze, - od svakog potrošenog dolara čak se 40 centi obezbjeđuje zaduživanjem, - godišnji budžetski deficit na federalnom nivou iznosi 1,6 biliona USD i to je oko 9% BNP, - javni dug je dostigao skoro 100% bruto nacionalnog proizvoda, - svaki Amerikanac duguje oko 46.000 dolara (dug per capita), - američka vlada je prošle fiskalne godine imala budžetski prihod po glavi stanovnika od 7.000 dolara, a budžetski rashod od 11.000 dolara (per capita).” AKTUELNA DUŽNIČKA KRIZA - OPASNOSTI I PERSPEKTIVE Doc. dr Dejan Mikerević

12. Američka dužnička kriza - Problem Amerike se sastoji u katastrofalnim ekonomskim indikatorima, kao i lošim prognozama istih za naredni period: 1. rast privrede ispod 3% u naredne dvije godine i to 2,8% u 2011. i 2,9% u 2012, dok je u 2010. iznosio 2,8%, 2. inflacija će se kretati od 2,25% u 2011. do 1,6% u 2012, dok je u 2011. iznosila 1,6%, 3. deficit tekućeg računa u 2011. će iznositi 3,2% BDP, u 2012.smanjiće se na 2,8%, dok je u 2010. bio 3,2%, 4. stopa nezaposlenosti će se smanjivati sa maksimalno dostignutog nivoa od 9,6% iz 2010. na 8,5% u 2011. i 7,8% u 2012, 5. budžetski deficit projektovan za ovu godinu iznosi 10,8% u odnosu na GDP, u 2012. se očekuje njegovo smanjenje na 7,5%, dok je u 2010. iznosio 10,6%, 6. ukupan javni dug neprestano se povećava, i to sa 91,6% BDP u 2010. na 99,5% u 2011. i 102,9% u 2012, dok se očekuje da u 2016. dostigne čak 111,9%. AKTUELNA DUŽNIČKA KRIZA - OPASNOSTI I PERSPEKTIVE Doc. dr Dejan Mikerević

13. Američka dužnička kriza - Dogovor o podizanju limita zaduživanja SAD u “minut do 12” – 1. avgusta 2011. Elementi dogovora: 1. povećan limit zaduživanja za 2,4 biliona dolara (sa 14,3 na 16,7 biliona USD), 2. smanjenje troškova američke administracije za 2,1 bilion dolara tokom narednih 10 godina, 3. osnivanje dvostranačke komisije u Kongresu sa zadatkom da pronađe način za dodatne uštede između 1,2 i 1,5 biliona. - Predsjednik Sjedinjenih Država je 8. septembra 2011. održao govor u američkom Kongresu gdje je predložio novi plan pomoći od 447 milijardi dolara, koji bi trebao da spasi privredu od ponovnog poniranja u recesiju. AKTUELNA DUŽNIČKA KRIZA - OPASNOSTI I PERSPEKTIVE Doc. dr Dejan Mikerević Međutim, problem koji ostaje neriješen je suštinsko restrukturiranje američkog duga i poreskog sistema, pošto navedenim dogovorom Sjedinjenim Državama je faktički samo povećan dozvoljen „minus u banci“ i time izbjegnut tehnički bankrot, dok joj stvarni još uvijek visi nad glavom.

14. Refleksije snižavanja kreditnog rejtinga na svjetsku privredu - Standard & Poors (sa AAA na AA+) Reakcija predsjednika SAD je bila veoma oštra: – “Što god rekla neka agencija za kreditni rejting, uvijek smo bili i bićemo zemlja trostrukog A. Problem nije u samom dugu i američkoj nesposobnosti da ga plaća, već u sposobnosti političkog sistema da riješi nagomilani budžetski deficit u dužem roku.“ Trežeri SAD je smatrao da je S&P napravio grešku prilikom proračuna državnog duga u iznosu od 2 biliona dolara, ali je direktor S&P David Beers izjavio da je agencija samo izvršila svoju građansku dužnost Kineska agencija za ocjenu kreditnog rejtinga “Dangong” je smanjila ocjenu za SAD i drugi put, nakon što je to uradila prvi put u novembru 2010 – “rat kreditnim rejtinzima između država.” AKTUELNA DUŽNIČKA KRIZA - OPASNOSTI I PERSPEKTIVE Doc. dr Dejan Mikerević

15. Moguća posljedica – rast pozajmica američke vlade, kompanija i potrošača koji predstavljaju najvećeg svjetskog zajmoprimca, što može uzdrmati međunarodna finansijsko-valutna tržišta i uticati na opšte povećanje kamatnih stopa. Međutim, ovaj scenario se do sada nije desio i prinosi na američke dugoročne državne obveznice su pale rekordno nizak nivo od oko 2%, dok je ponuda sredstava prilikom aukcija u stalnom porastu. Stoga, smanjenje kreditnog rejtinga SAD može da donese i pozitivne efekte za američku i svjetsku privredu i donese otrežnjenje na finansijskim tržištima Američka administracija će morati veoma ozbiljno da se pozabavi rješavanjem njenog ukupnog javnog duga, galopirajućeg budžetskog deficita i niskih stopa privrednog rasta, a investitori će da promijene razmišljanje o sigurnosti svojih investicija i razmotriti povećanje ulaganja u zemlje u razvoju koje su dobro odgovorile na izazove krize To bi moglo pomoći rebalansiranju svjetske ekonomije i uravnoteženju njenih globalnih dispoporcija koji su uzročnici kriza AKTUELNA DUŽNIČKA KRIZA - OPASNOSTI I PERSPEKTIVE Doc. dr Dejan Mikerević

16. ZAKLJUČAK Cjenovne oscilacije hartija od vrijednosti, dužnički problemi država i političke nesuglasice su događaji koji trenutno dominiraju globalnim finansijskim tržištima i prijete da dovedu najrazvijenije svjetske privrede na ivicu drugog kruga recesije (eng. „a double dip recession“) Finansijska i ekonomska kriza je počela zbog preopterećenosti privatnog sektora dugovima i leveridžom. - Vlade država su finansijskom podrškom javnog sektora spriječile ponavljanje „Velike depresije“ iz 1930-ih godina. - Dakle, kriza je počela sredinom 2008. sa dugovima privatnog biznisa, zatim su ti dugovi podruštvljeni i postali su javni dugovi država. Zatim su države, kao što na primjer Grčka, Irska, Portugalija i ostali, došle u probleme sa enormnim povećanjem javnog duga i budžetskog deficita što ih direktno vodi u bankrot ukoliko ne bi mogli da monetizuju navedene deficite. AKTUELNA DUŽNIČKA KRIZA - OPASNOSTI I PERSPEKTIVE Doc. dr Dejan Mikerević

17. Prijedlozi rješenja krize: Tržišno orijentisano, ali prinudno restrukturiranje ukupnog grčkog duga – zamjena starog duga za novi iste nominalne vrijednosti, prolongiranje roka dospjeća i snižavanje kamatnih stopa na nivo ispod trenutnih tržišnih koje prouzrokuju neizdržljivo dužničko stanje Grčke Rekapitalizacija grčkih, ali i ostalih evropskih banaka kojima je neophodno povećanje kapitala i ECB mora obezbjediti izdašne resurse za banke sa problemima likvidnosti Smanjenje finansijskog pritiska na Španiju i Italiju, koje moraju provesti oštre mjere štednje i strukturne reforme. Servisiranje njihovih dugova mora biti podržano većim paketima pomoći EFSF-a i/ili emitovanjem evroobveznica Evrozona mora obnoviti snažan privredni rast na “periferiji” da bi predupredila socijalne nemire, političke tenzije i nestabilnost u Evropi Roubini, N., 2010, Nouriel Roubini's view of the world in 2010. AKTUELNA DUŽNIČKA KRIZA - OPASNOSTI I PERSPEKTIVE Doc. dr Dejan Mikerević

18. Transfer bogastva od bogatih (štediša) ka potrošačima (siromašnim) putem visokih stopa inflacije nekoliko narednih godina je jedan od prijedloga Kennetha Rogoffa. Joseph Stiglitz ističe da je najveća opasnost za povratak u recesiju loše ideje koje dolaze iz vlada i centralnih banaka. Preoštre mjere štednje uz nedostatak stimulansa ekonomiji mogu imati katastrofalne posljedice po oporavak, jer slaba privredna aktivnost smanjuje prikupljanje poreza i obezbjeđenje sredstava neophodnih za izlazak iz krize. Rješenje sadašnje krize zavisi od realnog sučeljavanja političara sa dramatičnošću njenih dimenzija, stvarnom restrukturiranju dugova zemalja i reformama koje treba da doprinesu ojačavanju ekonomskih fundamenta, kako u Sjedinjenim Državama tako i u Evropi. AKTUELNA DUŽNIČKA KRIZA - OPASNOSTI I PERSPEKTIVE Doc. dr Dejan Mikerević

19. Prihvatanje realnosti od strane državnika, privatnih i institucionalnih investitora da: - Grčka nema ni „matematičke“ mogućnosti za redovno izmirenje svojih dospjelih obaveza, - da svi akteri moraju pokazati finansijsku solidarnost u cilju spašavanja evra i zemalja sa dužničkim nedaćama, - da investitori na osnovu njihovih budućih privrednih uspjeha trebaju očekivati povrat uloženih sredstva u krizne programe, - da moraju uzeti u obzir da mjere štednje i smanjenje javne potrošnje ne ugroze kratkoročne prospekte za privredni rast, - neophodnost reformi u oblasti oporezivanja, poslovanja, regulative i supervizije bankarskih i finansijskih institucija, kao i stabilizacija međunarodnog finansijsko-valutnog tržišta“ predstavljaju jedini mogući početak mukotrpnog procesa izlaska iz dubokog mračnog tunela u koji je svijet uronio sredinom 2008. AKTUELNA DUŽNIČKA KRIZA - OPASNOSTI I PERSPEKTIVE Doc. dr Dejan Mikerević

20. I konačno, ključno pitanje na koje bi volio da znam odgovor: “Gdje je, tj. kod koga je novac koji je ispario tokom krize koja je počela sredinom 2008. godine i još uvijek traje?” Kakva je sličnost sadašnjih dešavanja sa događajima iz 30-ih godina prošlog vijeka i vremena Velike depresije? AKTUELNA DUŽNIČKA KRIZA - OPASNOSTI I PERSPEKTIVE Doc. dr Dejan Mikerević

21. HVALA NA PAŽNJI AKTUELNA DUŽNIČKA KRIZA - OPASNOSTI I PERSPEKTIVE Doc. dr Dejan Mikerević