Dolny paleolit

1. Dolny paleolit Początek DP: od 2,6 do 0,78 mln lat BP Prezentacja wykonana na potrzeby zajęć dydaktycznych na kierunku archeologia. Może być wykorzystywana wyłącznie w celach edukacyjnych i wyłącznie w zastosowaniach niekomercyjnych. W prezentacji wykorzystano materiał ilustracyjny z publikacji i stron internetowych m.in. Nature, Science, National Geographic, Wikipedia i in.

2. 2,6 mln lat mają nastarsze znalezione narzędzia kamienne (Kada Gona, Etiopia), ale ślady ich używania sięgają nawet 3,4 mln lat (Afar). Od tego momentu, w którym powstają pierwsze, czytelne w zapisie kopalnym ślady kultury homininów, rozpoczyna się też ten odcinek naszej przeszłości, który możemy badać metodami archeologicznymi. Jego nastarsza część to dolny paleolit, obejmujący okres od 2,6 milionów do 350 tysięcy lat BP. Do niedawna systematyczne wykorzystywanie narzędzi kamiennych przypisywano dopiero formie H. habilis. Obecnie nie jest to tak oczywiste.

3. Kto był pierwszym wytwórcą narzędzi? Dikka (Etiopia) 3,39 Mya: najstarsze ślady użycia narzędzi na kościach zwierzęcych, tzw. „cutmarks”. Znalezisko kontrowersyjne. Potencjalne homininy: A.afarensis (3,9-1,7 Mya), średnia poj. mózgoczaszki: 380-430cm3 ?

4. Kto był pierwszym wytwórcą narzędzi? Formacja Bouri, Środkowe dorzecze Awash (Afar, Etiopia) 2,6-2,5 Mya: najstarsze znalezisko kości hominidów, którym towarzyszyły narzędzia kamienne typu olduwajskiego. Problem interpretacji związku między kośćmi a narzędziami. Australopithecus ghari, 450 cm3 (zakres dla A.: ok. 400-550 cm3) . ?

5. Kto był pierwszym wytwórcą narzędzi? Jaskinia Malapa, prowincja Gauteng, RPA. 2,6-2,5 Mya: szkielety 2 osobników o wielkości mózgu typowej dla australopiteków, ale o progresywnych cechach budowy zębów i żuchwy. Australopithecussediba. Mózg 420-450 cm3. Kontrowersja: linia Homo, czy boczna? ?

6. Kto był pierwszym wytwórcą narzędzi? H. habilis, 2,3-1,7 Mya. Mózg średnio 600cm3, ale budowa jak u australopiteków. Dane z Ileret, Wsch. Turkana, Kenia sugerują, że H. habilis występował do 1,4 Mya. Być może nie był przodkiem z H. ergaster (od 1,9 Mya). Kontrowersja: należał do australopiteków? Jednak szczątkom H. habilis często towarzyszą narzędzia ?

7. Kto był pierwszym wytwórcą narzędzi? H. rudolfensis, 1,9 Mya, Koobi Fora, Kenia. Mózg. ok. 700cm3. Po kontrowersjach, obecnie ponownie łączony z H. habilis. ?

8. Kto był pierwszym wytwórcą narzędzi? H. gautengensis, 1,9 – 1,8 wydzielony w 2010 przez D. Curnoe w mat. przypisywanych wcześniej A.afarensis i H.habilis. Niski (<1m) o wyspecjalizowanej diecie roślinnej. Swartkrans SK 847 ?

9. Kto był pierwszym wytwórcą narzędzi? H. ergaster, 1,7-1,65 Mya. Rozmiar mózgu 700-900cm3. Szczątki współwystępują z narzędziami kamiennymi. W okresie 1,7-1,5 Mya pojawiają się już pięściaki aszelskie. Jednak najstarsze znaleziska homininów poza Afryką są starsze niż 1,7 Mya i towarzyszą im narzędzia otoczakowe. ?

10. Zamiast rozstrzygnięcia Na podstawie obecnej wiedzy trudno o jednoznaczne wskazanie pierwszego hominina wytwarzającego narzędzia kamienne. Opierając się na dostępnych danych można jednak przyjąć, iż h. habilis jest słusznie określany jako pierwszy przedstawiciel rodzaju homo – nawet jeśli przed nim narzędzia wytwarzały australopiteki. Od powstania tej formy h. można zaobserwować istotne przyspieszenie ewolucji kulturowej (komplikacja narzędzi), jak i biologicznej (wykładniczy wzrost pojemności mózgu w ciągu kolejnych 2 milonów lat). Wzrost poj. mózgoczaszki u homininów (oś Y, cm3) w ciągu ostatnich 2 milionów lat ewolucji (oś X, czas w tysiącach lat).

11. Kluczowe regiony • Dorzecze rzeki Auasz (Awash), Etiopia • Dorzecze rzeki Omo (dolny bieg), Kenia, Etiopia • Basen jeziora Turkana (Kenia) • RPA – różne lokalizacje • Maghreb • Afryka centralna – Czad

12. Początek archeologii - stanowiska: • Dorzecze rz. Auasz, Etiopia: 2,6 mln BP, • Kada Gona: 15 stanowisk, 3 tys artefaków, olduwajen, 2,6 mln BP • Kada Hadar: 2,4 mln BP, olduwajen • Delta rz. Omo i basen Turkana, Kenia • st 84 1tys art., 2,34 mln BP małe choppery i odł. kwarc, jaspis. • st 71 kopalna plaża, kill site – hipopotam, żyrafa, słoń, < 2,12 mln BP • Lokalalei, zach. Turkana, 2,34 mln BP, pracownia nacinaków 1-2 str. • Senga, Kongo, +- 2,3-2,1, oldowajen

13. Narzędzia Z czasem zachowania narzędziowe zaczęły się komplikować, odróżniając homininy od zwierząt. Przykładem mogą być zachowania „metanarzędziowe”, czyli wykonywanie narzędzi do wykonania narzędzi Narzędzia to kulturowa proteza ewolucji. Zastępując nieistniejące kły i pazury, umożliwiły efektywne drapieżnictwo. Pierwsze zachowania narzędziowe cechowała prostota i oportunizm. Wykorzystywano surowce lokalne, narzędzia miały charakter jednorazowy.

14. Technologia Najczęściej stosowaną techniką uzyskiwania odłupków było bezpośrednie uderzenie twardym tłukiem. Powstające w ten sposób rdzenie są często nieregularne, przybierając formę polihedronów. Metoda alternacyjna była najprostszym sposobem organizacji debitażu. Stosowano także metodę łuszczniową. Seryjne odbijanie odłupków powodowało powstawanie charakterystycznej morfologii odłupków korowych. Dzięki temu można w pewnym zakresie wnioskować nt. praworęczności u wczesnych homininów, co ma także pewne związki z funkcjami mowy. Pierwsze technologie wytwarzania narzędzi opierały się na znajomości podstawowych zasad obróbki krzemienia i były nastawione głównie na pozyskiwanie odłupków. Najważniejszą zaletą krzemienia jest ostra krawędź, a krawędź świeżo odbitego odłupka jest tak ostra, że bez problemu przetnie nawet skórę słonia.

15. Olduvajen (OLD):

16. Olduvai – obozowisko OLD Olduvai to stanowisko eponimiczne dla tradycji olduwajskiej. Poziom DK, datowany na 1,8 Mya dostarczył nie tylko narzędzi, ale także innych śladów, które pozwoliły zrekonstruować strategie życiowe pierwszych przedstawicieli rodzaju homo, ściślej – H. habilis.

17. Olduvai – obozowisko OLD • Olduvai – ekonomia pierwszych ludzi. • polowanie, czy padlinożerstwo? Analizy tafonomiczne, dyskusja: miejsce ludzi w łańcuchu troficznym • wykorzystanie ognia? Koobi Fora, Chesovanija – ok. 1,5 Mya

18. Developed oldovan Pomiędzy 1,8 a 1,5 mln lat temu pojawiają się nowy wariant olduwajenu, tzw. Developed Oldovan. Wśród narzędzi pojawiają się konsekwentne formy rdzeniowe. Widoczne jest to też w specyficznych materiałach ze stanowiska Karari (Koobi Fora, wsch. Brzeg jeziora Turkana), datowanego na 1,88-1,39 Mya.

19. Aszelien (ACH) Pięściaki były wykonywane przez ponad 1,5 mln lat. Jednym z najbardziej dyskusyjnych aspektów tych narzędzi jest ich funkcja, Obecnie uważa się na ogół, że były one uniwersalnymi narzędziami wielorazowego użytku („curated tools”). Mogły one być używane do różnych funkcji, także odległych od podstawowego przeznaczenia, jakim była – zapewne – funkcja dużych narzędzi tnących. Nie odbiega to od zachowań właściwych człowiekowi współczesnemu… Około 1,7 – 1,3 mln lat temu pojawiają się zespoły nowej jednostki kulturowej – aszelienu. Nazwa (eponimiczna) pochodzi – jak w przypadku wielu kultur archeologicznych - od stanowiska. W tym wypadku było to stanowisko St. Acheul we Francji. Jednostkę tę wyróżnia obecność dużych narzędzi rdzeniowych, takich jak pięściaki i rozłupce. Niektórzy badacze łączą pojawienie się zespołów aszelskich z H.ergaster / erectus. Jednym z najstarszych stanowisk aszelskich jest Konso-Gardula, datowana w przedziale 1,3 – 1,9 Mya. Sterkfontain, RPA Rozłupiec wczesnoaszelski Pięściak wczesnoaszelski.

20. Aszelien zaawansowany, ok. 1 - 0,7 Mya Olorgeseile, Kenia W okresie ok. 1 – 0,7 Mya obróbka pięściaków aszelskich staje się bardziej zaawansowana. Pojawiają się też stanowiska z bardzo dużą ilością tych narzędzi, świadczące o sukcesie ewolucyjnym H. ergaster. W niektórych warstwach pięściaków jest tak dużo, że ich ilość mierzy się w m3. Do takich stanowisk należą m.in. Kilombe i Olorgesaile w Kenii, oraz Melka Kunturé w Etiopii. Kilombe, Kenya Pięściaki w okresie 1 – 0,7 Mya są obrabiane dużo staranniej. Krawędzie tnące są kształtowane przy pomocy wielu odbić o różnym przeznaczeniu – niektóre odbicia ścieniają powierzchnie, inne służą tylko wyrównaniu krawędzi tnącej. Forma pięściaka jest bardzo starannie powielana w setkach i tysiącach egzemplarzy, jakie można znaleźć w pozostałościach ludzkich obozowisk z tego okresu.

21. Ekspansja poza Afrykę 2 - 1,5 Mya Ekspansja poza Afrykę musiała rozpocząć się nie później niż 1,8 Mya. Biorąc pod uwagę najstarsze możliwe datowania stanowisk jawajskich i pakistańskich, wydaje się, że data ekspansji jest starsza niż 2 mln lat. Potwierdzeniem tej koncepcji jest fakt, iż najstarsze przemysły pozaafrykańskie należą do tradycji olduwajskiej i były tworzone przez formy nawiązujące do h. habilis, a nie h. ergaster, która nie jest znana wcześniej, niż 1,7 Mya. W pierwszym etapie ekspansji rodzaj homo zajął strefę podzwrotnikową, gdzie warunki były podobne do afrykańskich,

22. Stanowisko Bose, Chiny. Jedno z kilku stanowisk z pięściakami, datowanych poniżej granicy Matuyama – Brunes (0,78 Mya), które leżą daleko poza linią Moviusa w Azji Centralnej i Południowo – Wschodniej. Jaskinia Czu-Ku-Tien (Zhoukoudian) w Chinach. Stanowiska to, datowane poniżej granicy Matuyama – Brunhes (od ok. 0,78 do ok. 0,2 Mya) reprezentuje tradycję technologiczną typową dla obszarów leżących N-E od linii Moviusa. Występują tu głównie narzędzia otoczakowe i mikroodłupkowe. Twórcą tych narzędzi był h. erectus, typowy dla tej części świata. Warto podkreślić konserwatyzm prowincji azjatyckiej. Tradycje otoczakowe są tu obecne niemal do neolitu, mimo, iż na sąsiednich obszarach przemysły z pięściakami pojawiają się już znacznie poniżej granicy Matuyama – Brunhes. Konserwatyzm ma też wymiar antropologiczny – formy o cechach erektoidalnych również występują tu bardzo długo. ACH contra OLD ? Stanowiska OLD występują w Afryce obok zespołów ACH aż do ok. 0,7 Mya. Jak się wydaje, nie oznacza to jednak współistnienia dwóch odrębnych tradycji kulturowych. Jest to raczej wyraz zróżnicowania funkcjonalno – surowcowego pomiędzy stanowiskami. Pięściaki, wytwarzane głównie z masywnych odłupków ze skał krystalicznych lub bazaltu, znajdowane są masowo w miejscach, gdzie surowce te były dostępne, a także tam, gdzie były użytkowane i – po zużyciu – porzucane. Narzędzia otoczakowe są powszechniejsze, występują w różnych lokalizacjach. Zastanawia jednak, że niektóre obszary – np. okolice MelkaKunturé w Etiopii – dostarczają jedynie znalezisk ACH. O ile w przypadku Afryki wykazanie istnienia w dolnym paleolicie szerszego zróżnicowania kulturowego jest trudne, o tyle dla terenów pozaafrykańskich wydaje się to zasadne. Genezę tego zróżnicowania wiąże się z istnieniem dwóch różnych fal rozprzestrzeniania się kultury i populacji afrykańskich. Najstarsza, w okresie 2,1 – 1,8 Mya związana jest z formą antropologiczną nawiązującą do H. habilis i tradycją olduwajską. Około 1 Mya miałaby wystąpić kolejna migracja, związana z H. ergaster i tradycją aszelską. Ta druga fala nie rozprzestrzenia się tak szeroko jak pierwsza, napotykając na opór kulturowy i populacyjny ze strony społeczności osiadłych wcześniej i dobrze przystosowanych do miejscowych warunków w odległych częściach Europy i Azji. Oczywiście, ten model należy traktować ostrożnie. Po pierwsze, trzeba pamiętać, iż populacje pierwszej fali migracyjnej także podlegały ewolucji biokulturowej. Nie jest absolutnie pewne ani to, czy centrum tej ewolucji znajdowało się w Afryce, ani czy w ogóle było jakieś pojedyncze centrum. Wykształcenie się form habilis i erectus mogło mieć miejsce np. w Azji, lub na całym terytorium ludzkiej ekumeny. Nie jest także jasne, czy rozprzestrzenianie się aszelienu miało charakter dyfuzji populacyjnej, kulturowej, lub czy jest efektem innowacji powstających konwergentnie w różnych populacjach homo po osiągnięciu pewnego poziomu zaawansowania ewolucyjnego. Obecnie większość danych archeologicznych, antropologicznych i genetycznych wspiera jednak model zarysowany powyżej, dlatego z uwagi na redukcyjny charakter wnioskowania naukowego przyjmujemy go za obowiązujący. Stosownie do tego modelu granicę między prowincją ACH i OLD, biegnącą od Europy po Azję interpretujemy jako granicę kulturową, względnie populacyjną, która wykształciła się po drugiej fali migracji między 1,3 a 0,8 Mya. Od nazwiska angielskiego badacza granicę tę określamy jako linię Moviusa. Należy zauważyć, iż choć od czasów zformułowania idei linii Moviusa w latach ‘40 XX w. odkryto w niej wiele wyłomów, znajdując zespoły ACH np. w Indiach, czy Chinach, generalna odrębność kulturowa prowincji leżących po obu jej stronach pozostaje niekwestionowana. Linia Moviusa (bez pojedynczych stanowisk ACH wyłamujących się z tego podziału) Narzędzia rdzeniowe z Bose