Gezondheidspromotie ? Doen we de juiste dingen ? Doen we de dingen juist ? Bart Garmyn Taakgroep Preventie

1. Gezondheidspromotie ? Doen we de juiste dingen ? Doen we de dingen juist ? Bart Garmyn Taakgroep Preventie Domus Medica vzw.

2. Bart Garmyn • Bedrijfsarts-preventieadviseur Securex Externe Preventiedienst • Scientific Advisor CID • Themaverantwoordelijke Domus Medica voor borstkankerscreening • Lead-author aanbeveling borstkankerscreening • Lid Werkgroep borstkankerscreening Vlaamse Agentschap Zorg en Gezondheid • Themaverantwoordelijke alcohol Domus Medica • Mede auteur report phase III/IV WHO collaborative project on early identification and brief intervention on hazardous alcohol intake • Mede auteur European Guidelines on EIBI • Stichtend lid INEBRIA(International Network on Brief Interventions on Alcohol, met steun van WHO) • Lid Raad van Bestuur Vlaams Instituut Gezondheidspromotie (VIG -penningmeester) • Lid Raad van Bestuur Vlaams Geneesheren Verbond (VGV-secretaris)

3. Wat wil ik vertellen ? Algemeen kader Gezondheidspromotie in internationaal perspectief : Ottawa Charter Positie in gezondheidszorgsysteem Gezondheidsbevordering versus ziektepreventie Organisatie in Vlaanderen Beleidsinstrumenten Gezondheidsdoelstellingen Budget Spelers in het preventielandschap Praktijkvoorbeeld : Alcohol

4. Wat is gezondheidspromotie ? “Het proces waardoor mensen of groepen van mensen in staat gesteld worden om meer controle te verwerven over de determinanten van hun gezondheid, en zo hun gezondheid te verbeteren. “

5. Internationaal perspectief • Het concept gezondheidspromotie is geïnspireerd door de Health for All-strategie van de WHO, die zich tot doel stelt om “alle mensen de kans te geven om een sociaal en economisch productief leven te leiden”.

6. Ottawa Charter • Gezondheidspromotie is een relatief jong begrip in het domein van de volksgezondheid. • Formeel werd het begrip pas in 1986 geïntroduceerd door de WHO via het “Ottawa Charter” • In dat charter poogde men via gezondheidspromotie een antwoord te geven op de specifieke gezondheidsproblemen van landen met een hoog welvaartsniveau. • Ondanks een sterk uitgebouwde curatieve gezondheidszorg en een goed functionerend systeem voor traditionele ziektepreventie ziet men zich in deze landen immers geconfronteerd met een toenemend aantal chronische en deels vermijdbare "beschavingsziekten" zoals hart- en vaatziekten, kanker, ongevallen, verslaving en psychische problemen. .

7. Ottawa charter : benaderingen • Het multidimensionele karakter van gezondheids-promotie komt tot uiting in de benaderingen van gezondheidspromotie die in het charter worden voorgesteld. • Elke succesvolle organisatie van gezondheidspromotie is multidimensioneel, emancipatorisch en participatief • Het multidimensionele karakter van gezondheidspromotie komt tot uiting in de benaderingen van gezondheidspromotie die in het Ottawa Charter worden voorgesteld. • In staat stellen (To enable) • Bepleiten (Advocate) • Bemiddelen (To mediate)

8. In staat stellen (to enable) Het creëren van mogelijkheden voor individuen en/of gemeenschappen om hun competentie naar gezondheid te verbeteren.

9. Bepleiten (to advocate) Individuele en sociale actie gericht op het uitwerken van een beleidskader of organisatorisch klimaat dat gezonde keuzen bevordert, bestaande voorschriften aanpast of de naleving ervan controleert.

10. Bemiddelen (to mediate) Communicatie tot stand brengen waardoor de verschillende persoonlijke, sociale en economische belangen van individuen en gemeenschappen en verschillende maatschappelijke sectoren, zowel publiek als privé, met elkaar tot verzoening gebracht worden op een manier die de gezondheid bevordert en beschermt.

11. Ottawa Charter • De principes van gezondheidspromotie komen duidelijk tot uiting in de vijf actieterreinen van het Ottawa Charter. • Politiek : Health in all policies • Leefwereld : sociale netwerken • Community involvement • Individu : kennis,kunde,vaardigheden,self efficacy • Gezondheidszorgvoorzieningen

12. 1. Health in all policies Het ontwikkelen van een gezond overheidsbeleid houdt in dat de nationale, regionale en lokale overheden mee zorg dragen voor de gezondheid van de burgers en de politieke wil opbrengen om bij beleidsbeslissingen rekening te houden met de effecten op de gezondheid van de bevolking.

13. 2.Leef-, leer- en werkomgeving Het creëren van een ondersteunende omgeving impliceert dat de effecten op het vlak van gezondheid mee in rekening worden gebracht bij de inrichting van de leef-, leer- en werkomgeving, en dat de gezondheidsbeschermende invloed van sociale netwerken wordt onderkend en gestimuleerd.

14. 3. Community involvement Het versterken van gemeenschapsactiviteiten legt de klemtoon op de aansluiting van acties voor gezondheidsbevordering bij de bestaande netwerken en groepen (o.a. buurtwerking, zelfhulpgroepen, vrijwilligersorganisaties, ...) en activiteiten die vanuit de gemeenschap worden opgezet om een grotere inzet en betrokkenheid vanwege de bevolking te genereren.

15. 4. Individu Het ontwikkelen van persoonlijke overtuigingen, waarden en vaardigheden sluit aan bij het aanbrengen en stimuleren van kennis, attitudes, zelfwaardegevoel, en aangepaste vaardigheden bij individuen als basis voor het maken van gezonde keuzen; Dit actieterrein valt grotendeels samen met wat bekend staat als "gezondheidsvoorlichting en -opvoeding" (GVO).

16. 5. Gezondheidszorgvoorziening Het heroriënteren van de gezondheidszorgvoorzieningen impliceert dat de professionelen in de gezondheidssector hun rol herdefiniëren van het louter verstrekken van (medische) zorgen naar het bevorderen van de gezondheid van personen, en daartoe de nodige vaardigheden verwerven en meer samenwerken met andere disciplines en sectoren.

17. Positie in gezondheidszorgsysteem • Gezondheidspromotie kadert binnen de preventieve gezondheidszorg, die op haar beurt een onderdeel vormt van het globale gezondheidszorgsysteem. • De andere takken van dit systeem zijn het gezondheidsbeleid (nationaal, gemeenschapsniveau en lokaal), de curatieve gezondheidszorg (artsen en geïnstitutionaliseerde zorg), en de ziekteverzekering (RIZIV en mutualiteiten). • De laatste twee sectoren hebben tot nog toe een veel grotere impact op het gezondheidsbeleid dan de preventie, zoals onder meer blijkt uit het geïnstitutionaliseerde overleg tussen artsen en ziekenfondsen.

18. Positie in gezondheidszorgsysteem • Binnen de preventieve gezondheidszorg lag de klemtoon tot dusver sterk op de klassieke ziektepreventie. • Deze term verwijst naar interventies die doorgaans vanuit de professionele medische sector worden ondernomen en tot doel hebben bepaalde ziekten of aandoeningen te voorkomen of de gevolgen ervan te beperken. • Deze interventies zijn gericht naar individuen of groepen die blootstaan aan bepaalde risico's (vb. vaccinatie tegen bepaalde ziekten bij reizigers), of naar collectiviteiten waarvoor maatregelen van algemeen belang moeten getroffen worden (vb. fluorisatie van drinkwater om tandbederf tegen te gaan).

19. Ziektepreventie versus Gezondheidspromotie • Gezondheidspromotie is de  preventiemethode waarbij de processen ondersteund worden die individuen en groepen in staat stellen om de determinanten van hun gezondheid positief te beïnvloeden. • Ziektepreventie is de preventiemethode waarbij bronnen van gevaar of bedreigende factoren voor de gezondheid worden weggenomen of beperkt, of waarbij  beschermende factoren worden verstekt, of waarbij de schade wordt beperkt of de genezingskans wordt vergroot door vroegtijdige detectie van ziekten en aandoeningen of van de aanleg hiervoor. • De preventieve initiatieven grijpen bij voorkeur in op determinanten en risicofactoren voor gezondheid. • Het begrip risicofactor' wordt gebruikt in de ziektepreventie wanneer de factor in kwestie de gezondheid bedreigt, • het begrip 'determinant' wordt gebruikt in de gezondheidsbevordering of ziektepreventie, wanneer de factor in kwestie een gunstig effect heeft op de gezondheid.

20. Ziektepreventie versus Gezondheidspromotie Ziektepreventie en gezondheidspromotie kunnen van elkaar onderscheiden worden wat betreft : • vertrekpunt (ziekte versus gezondheid), • doelgroep (risicogroepen versus algemene populatie), • oriëntatie (voorkomend versus veranderingsgericht), • actoren (medici versus deskundigen vanuit diverse disciplines).

21. Ziektepreventie versus Gezondheidspromotie • In de praktijk is de grens tussen preventie en gezondheidsbevordering echter niet altijd zo scherp te trekken. Het bevorderen van een positieve gezondheid vermindert immers ook de kans op ziekte. • Verder kan het bevorderen van gezondheid moeilijk losgekoppeld worden van het beschermen van het bestaande gezondheidsniveau. • In die zin kunnen gezondheidsbevordering en ziektepreventie veeleer beschouwd worden als twee polen van een continuüm. • Gezondheidsbevordering biedt dan ook geen alternatief voor de georganiseerde ziektepreventie, maar eerder een aanvulling erop

22. Beleidsinstrumenten • Gezondheidsconferentie • Gezondheidsdoelstellingen • Werkgroepen • Samenwerking met andere bestuursniveau's • Bevolkingsonderzoek • Gegevensuitwisseling • Collectieve gezondheidsovereenkomst

23. Doen we de juiste dingen ?

24. Verloren potentiële levensjaren Overlijdenscertificaten Vlaams Gewest 2003

25. Verloren potentiële levensjaren (vrouwen) Overlijdenscertificaten Vlaams Gewest 2003

26. Verloren potentiële levensjaren (mannen)

27. Levenstijl risicofactoren

28. Budget: enkele cijfers Totaal preventie = € 26.3 Miljoen Cfr RIZIV: €18 Miljard 1.9% 1.1% 1.3% 1.0% 1.2% 1.8% 3.9% 4.0% 4.0% 37.5% 4.4% 10.2% 13.5% 14.1% Preventie van infectieziekten Bevolkingsonderzoek naar Borstkanker Logo's Sexuele gezondheid VIG VAD Opsporing aangeboren metabole aandoeningen Werking Medisch Milieukundigen Preventie suïcide ( uitgezonderd cgg ) Spuitenruil Domus Medica Baarmoederhalskankerscreening Vlaamse Liga tegen Kanker Andere

29. Budget: enkele vaststellingen • Het budget voor preventie in Vlaanderen blijft erg beperkt in vergelijking met de totale (federale) uitgaven voor gezondheidszorg. • De totale overheidsuitgaven voor ziektepreventie en gezondheidsbevordering zijn weinig transparant, en verspreid over diverse bevoegdheidsniveaus en begrotingsposten • Voor een aantal initiatieven is er (mede)financiering door de federale overheid via het RIZIV • De huidige bevoegdheidsverdeling bemoeilijkt een geïntegreerd en gecoördineerd beleid. • Bovendien moeten de financiële inspanningen vaak genomen worden door de Vlaamse overheid terwijl de baten geoogst worden op het federale beleidsniveau.

30. De spelers in het preventieveld • De bevolking het individu • Het “beleid”: lokaal en bovenlokaal • De Vlaamse Logo’s • Partnerorganisaties (VIG en OCL) • De individuele zorgaanbieders • Organisaties met terreinwerking

31. Partnerorganisaties • Expertisecentra preventie rond een bepaald beleidsthema mbt. gezondheidsbevordering en/of ziektepreventie of aanleveren van registratiegegevens (of een combinatie).Gesubsidieerd via convenanten • Wie • Consortium van centra voor borstkankeropsporing • Domus Medica vzw • Kind en Gezin • Ondersteuningscel Logo’s : OCL • Sensoa • Vereniging voor Alcohol- en andere Drugproblemen • Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie: VIG • Vlaamse Wetenschappelijke Vereniging voor Jeugdgezondheidszorg

32. Wat is het VIG ? • Het Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie is het expertisecentrum dat strategische visie kwaliteitsadvies en vorming biedt voor professionals in gezondheidspromotie. • Het VIG wil een gezonde leefstijl en een gezonde leefomgeving bevorderen en zo bijdragen tot een betere levenskwaliteit voor alle inwoners van Vlaanderen.

33. Werking VIG • Expertisecentrum : • Het VIG werkt op een wetenschappelijk onderbouwde en planmatige manier. • De specialisten van het huis werken samen als een multidisciplinair team. • Zij stimuleren en coördineren tal van Vlaamse, federale en Europese samenwerkingsverbanden en netwerken. • Zo functioneert het VIG als een discussie- en uitwisselingsplatform dat de kloof tussen theorie en praktijk helpt overbruggen. • Thematisch en doelgroepgericht • Het VIG heeft ondermeer de opdracht om methodieken uit te werken voor het realiseren van veranderingsprocessen die moeten leiden tot de oplossing van een specifiek gezondheidsprobleem of tot betere gezondheid in het algemeen. • Dit gebeurt o.a. vanuit thematische invalshoek (o.a. tabakspreventie, preventie van ongevallen in de privé-sfeer, voeding en gezondheid...) • Dit gebeurt ook vanuit setting- of doelgroepgerichte invalshoek (onderwijs, lokale gemeenschappen, kansarmen...).

34. VIG : thematisch • Het VIG werkt op dit ogenblik rond 4 thema’s die aansluiten bij de Vlaamse gezondheidsdoelstellingen • 1. tabakpreventie • 2. ongevallenpreventie • 3. voeding • 4. gezond bewegen

35. VIG : thematisch • Rond andere thema’s worden de taken van het VIG uitgevoerd door specifieke VZW’s die om historische redenen nooit met het VIG zijn gefusioneerd. • Deze VZW’s zijn zijdelings betrokken bij het VIG via de samenstelling van AV en RVB. We denken hierbij aan : • VAD : Vereniging Alcohol en Drugs • SENSOA : sexuele gezondheidszorg • VRGT : respiratoire gezondheidszorg en tuberculosebestrijding

36. VIG : doelgroepgericht • Het VIG werkt op dit ogenblik prioritair voor 4 doelgroepen : • 1. Werk • 2. Onderwijs, • 3. Kansarmen en • 4. Lokale gemeenschappen

37. VIG : doelgroepgericht • Natuurlijk zijn vele andere organisaties actief op het terrein van gezondheidspromotie en werken zij specifiek naar andere doelgroepen. • Sommige van deze organisaties zijn zijdelings betrokken bij het VIG via samenstelling AV en RVB. We denken hierbij aan : -Diensten gezondheidspromotie ziekenfondsen -Kind en gezin -Vlaams Wetenschappelijke vereniging Arbeidsgeneesheren -Domus Medica

38. Wat is OCL ? • OCL (OndersteuningsCel Logo’s) ondersteunt de Logo’s (Lokaal gezondheidsoverleg) bij het uitvoeren van de Vlaamse gezondheidsdoelstellingen die betrekking hebben op ziektepreventie: • het Vlaamse programma met betrekking tot de borstkankerscreening • het Vlaamse vaccinatieprogramma • OCL staat de Logo’s ook bij op het vlak van gezondheid en milieu door het ter beschikking stellen van deskundig personeel (14 medisch milieukundigen), aanvaard door de Vlaamse Gemeenschap. OCL staat in voor het personeelsbeheer en administratie van deze MMK's.

39. Wat is OCL ? • Daarnaast helpt OCL de Logo’s met enkele administratieve taken om zo de doelmatigheid van hun werking te bevorderen. OCL ontwikkelt samen met de Logo’s een gemeenschappelijke visie op hun werking. • OCL wil de Logo’s helpen bij de werking naar hun partners toe (huisartsen, mutualiteiten, …) door samenwerking met hun vertegenwoordigers op Vlaams niveau en door werkzame methodieken aan te reiken.

40. Wat staat op het programma ? • Uitvoeringsbesluiten bij Vlaams preventiedecreet en eerstelijnsdecreet : concretiseren werking LOGO’s • Schaalvergroting : fusie LOGO’s van 26 naar 15 (overeenstemming SIT,SEL) • Fusie van VIG en OCL tot VIGEZ : Vlaams Instituut Gezondheidspromotie en ziektepreventie

41. Een greep uit de activiteiten van de huisartsenorganisatie Domus Medica als partnerorganisatie Projectmatige werking:Cordiaal / Astma-COPD / HIPP- Ha in Palliatief zorgpad Ontwikkeling van Aanbevelingen voor goede medische praktijkvoering. En Ontwikkeling en implementatie van indicatoren : EKWA en EPA Continue Professionele vorming voor kringen, LOK’s, individuele HA / LOK handleidingen / e-DKB Info: website /aanbod producten

42. Organisaties met terreinwerking Staan in voor het “veldwerk” met betrekking tot het preventieve gezondheidsbeleid • Centra voor leerlingenbegeleiding • Consultatiebureaus voor het jonge kind • Instituut voor Tropische Geneeskunde • Mammografische eenheden/ Centra voor borstkankeropsoring • Pasop en Gh@pro • Spuitenruil • VRGTuberculosebestrijding • Ziekenfondsen • Vlaamse Werkgroep Gezonde Tanden • Vlaamse Liga tegen Kanker • Centra voor opsporing van metabole aandoeningen • …. Toekomst: huisartsenkringen of kringloket / huisartsenpost cfr. Nederlands model?

43. Doen we de dingen juist ?

44. World Health Organization Collaborative Project on Identification and Management of Alcohol-related Problems in Primary Health Care • 1980 : “Er is nood aan een instrument voor vroegtijdige identificatieen interventie voor risicovol alcoholgebruik …” • Phase I 1980-1987 : Ontwikkeling AUDIT • Phase 2 1987-1992 : Brief Interventions • Phase 3 1994-1998 : RCT huisartsen • Phase 4 1998-2002 : Country-wide strategy http://www.who-alcohol-phaseiv.net/

45. 2002-2005 : Clinical guidelines & training manual http://www.phepa.net

46. Vlaamse gezondheidsconferentieAntwerp expo 23&30 november 2006 Enkele vooropgezette strategieën • Werkgroep Werk • Alcohol- en drugbeleid in bedrijven • Interventies via internet en computers voor mensen met riskant of problematisch alcoholgebruik • Vroegdetectie en kort advies voor volwassen mensen met risicovol alcoholgebruik http://www.gezondheidsconferentie.be/

47. Continuum Dynamisch gebeuren Laag risico gebruik Risicogebruik Afhankelijkheid Zwaar sociaal drinken Schadelijk gebruik Leerproces met conditionerende factoren sociale,biologische,psychologische aspecten

48. Standaardglas • Één standaardglas bevat gemiddeld ongeveer 10g alcohol. • Bijvoorbeeld: • 250 ml bier met 5% alcohol • 100 ml wijn met 12% alcohol • 50 ml versterkte wijn (bijv. sherry) met 15% alcohol • 40 ml likeur of aperitief met 30% alcohol • 35 ml sterke drankmet 35% alcohol

49. Laag risico gebruik • De hoeveelheid alcohol die men gebruikt blijft binnen de “veilige grenzen” dat wil zeggen dat de persoon geen extra risico loopt voor zijn gezondheid. • Veilige grenzen : • Man : max. 21 standaard drinkjes van 10 gram alcohol/week • Vrouw : max. 14 standaard drankjes van 10 gram alcohol/week • Standaard drankje10 gram alcohol • 25 cl bier van 5 vol % alcohol • 10 cl wijn van 12 vol% alcohol • 2 cl gedestilleerd van 40 vol% • Vermijd gewoontevorming • Vermijd “binge drinking”

50. Risicogebruik • De hoeveelheid alcohol die men gebruikt ligt hoger dan de “veilige grenzen” of de hoeveelheid die men gebruikt is niet aangepast aan de omstandigheden. • De persoon loopt extra risico op gezondheidsklachten gerelateerd aan alcoholgebruik of loopt een risico op ongevallen met dodelijke afloop. • Er bestaat kans op rendementsverlies door verminderde productiviteit ten gevolge van alcoholgerelateerde klachten (gastritis, kater, ziekteverzuim) of door alcoholgebruik tijdens de werkuren. • Overschrijden van de veilige grenzen • Binge Drinking • Het gebruik van hoge dosissen alcohol op korte tijd : bv een hele week geheelonthouding en vervolgens een weekend met 10 standaard drankjes /dag • Onaangepast gebruik • Het gebruik van alcohol in situaties waar dit gevaar kan opleveren zoals het verkeer, het besturen van machines, het uitvoeren van een veiligheidsfunctie etc.