Zwalczanie zorganizowanej przestępczości ekonomicznej Działania biegłych z zakresu finansów Naruszenia Prawa zamówień p

1. Zwalczanie zorganizowanej przestępczości ekonomicznej Działania biegłych z zakresu finansów Naruszenia Prawa zamówień publicznych Michał Czerniak Biegły rewident nr 10170

2. AGENDA • Oszustwa gospodarcze. • Osoba biegłego rewidenta / biegłego z zakresu finansów i rachunkowości • Model wykrywania i ujawniania przestępstw gospodarczych. • Problematyka związana z naruszaniem Prawa zamówień publicznych. • Zasady formułowania pytań do biegłych z zakresu finansów. • Zamówienia publiczne – aspekty szczegółowe. • Komentarz do najważniejszych artykułów Prawa zamówień publicznych.

3. OSZUSTWA GOSPODARCZE • Oszustwa gospodarcze stały się przedmiotem badań stosunkowo niedawno, a głównym powodem wzrostu zainteresowania nimi była skala afer finansowych wykrytych na rynkach finansowych na początkach XXI wieku. • Badania amerykańskiego ACFE (Association of Certified Fraud Examiners) wskazują, że średni poziom strat na rynku w 1996 roku z tytułu niewykrytych oszust gospodarczych osiągnął poziom 400 bilionów dolarów. W 2006 roku było to już 660 bilionów dolarów. • Reguły rządzące przestępstwami: • Najczęstsze przestępstwo dotyczy defraudacji majątku, ale tu poziom strat jest najniższy, • Najrzadziej występuje zjawisko fałszowania danych finansowych, ale tu poziom strat jest najwyższy, • Najczęściej przestępstwa popełniane są przez szeregowych pracowników, ale to przestępstwa i nadużycia popełniane przez kierownictwo najwyższego szczebla niesie największe straty.

4. OSZUSTWA GOSPODARCZE a biegli z zakresu finansów i rachunkowości • Lawinowy wzrost ilości przestępstw wskazuje, że tworzenie nowych mechanizmów służących wykrywaniu i ściganiu przestępstw jest bardzo aktualne. Szczególną rolę w tym zakresie odgrywają biegli rewidenci. • Biegli rewidenci kojarzeni są zwykle z badaniem sprawozdań finansowych. Audyt śledczy stanowi odrębny obszar ich działalności. • Audyt śledczy różni się od audytu finansowego: • celem, • częstotliwością i formą prowadzonych prac, • zakresem prac, • relacjami między stronami, • metodologią. • Skuteczność wykrywania przestępstw gospodarczych przez biegłych rewidentów jest w dużym stopniu uzależniona od jakości stosowanych przez nich procedur badawczych. Analiza aktualnego stanu prawnego regulacji z zakresu wykrywania nadużyć przez audytorów wskazuje, że występuje wyraźna luka w tym zakresie.

5. Osoba biegłego rewidenta / biegłego z zakresu finansów i rachunkowości • Biegli rewidenci to osoby, które po złożeniu stosowanych egzaminów (10) przed komisją w skład której wchodzą m.in. przedstawiciele Ministerstwa Finansów nabywają uprawnienia do badania sprawozdań finansowych oraz prowadzenia doradztwa podatkowego. • Działalność biegłych reguluje ustawa branżowa, która zawęża zakres ich aktywności do: • badania sprawozdań finansowych, • usługowego prowadzenia ksiąg rachunkowych, • ekspertyz, opinii ekonomiczno-finansowych • doradztwa podatkowego, • Działalność związana ze współpracą z organami ścigania realizowana jest w zakresie ekspertyz i opinii ekonomiczno- finansowych.

6. Osoba biegłego rewidenta / biegłego z zakresu finansów i rachunkowości • Wykrywanie, ujawnianie i udowadnianie popełnienia przestępstw gospodarczych jest dla biegłego rewidenta procesem bardzo trudnym. • Skuteczność zwalczania przestępczości zależy w znacznym stopniu od kwalifikacji merytorycznych reprezentowanych przez osoby uczestniczące w tym procesie. • Proces ten wymaga od biegłego dogłębnej wiedzy w zakresie: • Prawa • Finansów • Rachunkowości • Łączenia faktów (logika) • Logicznego definiowania celów oszustwa • Szukania „łańcuszków” powiązań • Pozyskiwania stosowanych dowodów źródłowych • Thomas J. Wells (amerykański badacz przestępczości gospodarczej) stwierdził, iż: • „Każdy biegły do spraw przestępstw i nadużyć gospodarczych musi posiadać wiedzę i umiejętności w czterech dziedzinach: rozumienie oszukańczych transakcji finansowych, prawne elementy nadużyć, koncepcje kryminologiczne i zdolności wykrywcze. Jest on po części gliną, księgowym, psychologiem oraz prawnikiem”

7. Osoba biegłego rewidenta / biegłego z zakresu finansów i rachunkowości • Prowadzenie przez biegłego rewidenta działalności śledczej i opiniotwórczej na rzecz organów ścigania związane jest z wieloma trudnościami: • Na rynku brak jest jakiejkolwiek literatury w tym zakresie, • Prowadzony przez biegłych audyt finansowy różni się w bardzo znaczący sposób od audytu śledczego (brak możliwości treningu i czerpania doświadczeń – czyli brak możliwości przenoszenia warsztatu i technik do audytu śledczego z audytu finansowego) • Brak regulacji tego zagadnienia w ustawie branżowej i normach wykonywania zawodu (biegły stwierdzając ryzyko popełnienia przestępstwa nie dysponuje odpowiednimi wskazówkami, co do dalszych sposobów weryfikacji). • Wytyczne, jakimi dysponuje biegły rewident w zakresie badania przestępstw gospodarczych podczas ustawowego badania sprawozdań finansowych podmiotów gospodarczych są zdecydowanie niewystarczające dla potrzeb prowadzenia audytów śledczych lub występowania w roli biegłych sądowych. • Skutki powyższego…

8. Osoba biegłego rewidenta / biegłego z zakresu finansów i rachunkowości • Praktyka wskazuje, że biegli rewidenci składając swoje opinie sądom lub organom ścigania przedstawiają dokumenty często błędne lub słabo uzasadnione: • Merytorycznie słabo uzasadnione, • Cechujące się brakiem dogłębności i kojarzenia faktów, • Zawierające błędy merytoryczne, • Zawierające odniesienia do błędnych aktów prawnych, • Poświęcone zagadnieniom rachunkowym o niskiej istotności, zamiast głównemu celowi, • Samowolnie rozwijane przez biegłych, • Zawierające oceny i wydawanie wyroków „w zastępstwie sądów”

9. Osoba biegłego rewidenta / biegłego z zakresu finansów i rachunkowości • Jak zatem wybierać do współpracy biegłego z zakresu finansów i rachunkowości? • Konieczność przeprowadzenia rozmowy wstępnej, • Umożliwienie biegłemu wstępnego zapoznania się z aktami sprawy i dyskusja na temat zakresu i ograniczeń jego opinii, • Analiza dotychczasowych doświadczeń w zakresie audytu śledczego i współpracy z organami ścigania (poznanie warsztatu biegłego), • Analiza doświadczeń audytowych biegłego – jakie projekty poza badaniem sprawozdań finansowych realizował (projekty due dilligence).

10. Model wykrywania i ujawniania przestępstw gospodarczych – z czym mamy zwykle do czynienia?

11. Model wykrywania i ujawniania przestępstw gospodarczych – warsztat biegłego z zakresu finansów i rachunkowości

12. RED FLAGS – żółte światła ostrzegawcze, czyli symptomy i warunki powstawania przestępstw • Poniżej wskazałem przykłady RED FLAGS których istnienie tworzy środowisko sprzyjające powstawaniu przestępstwa. • ZAKUP FIKCYJNYCH TOWARÓW I USŁUG • Pracownicy odpowiedzialni za zatwierdzanie kosztów spółki mają własne firmy działające w podobnym zakresie, • Niedobory inwentaryzacyjne • Duża ilość faktur za usługi niematerialne • Brak zarejestrowanej w systemie faktury dla dokonanej płatności • Brak jasnych procedur akceptacji i zatwierdzania kosztów • Brak protokołów odbioru usług niematerialnych • Brak logicznego związku miedzy charakterem działalności a typem zaewidencjonowanego kosztu • Dane wynikające z faktury przypisane są do innego kontrahenta w systemie • Na fakturach znajduje się lakoniczny opis wykonanej usługi lub tylko „przepisanie” treści faktury

13. PROBLEMATYKA ZWALCZANIA PRZESTĘPCZOŚCI W ZAKRESIE ZAMÓWIEŃ PUBLICZNYCH • Praktyka wskazuje, że do najistotniejszych problemów w zakresie analizy przestępczości w zakresie zamówień publicznych należą: • Definiowanie „sytuacji finansowej umożliwiającej realizację zlecenia”, • Niekompletność dokumentacji przetargowej, uniemożliwiająca ocenę prawidłowości postępowania, • Dzielenie zamówień • Brak określenia ceny zamówienia (niewiedza decydentów odnośnie poziomu realizowanego zakupu cyklicznego), • Nieprzestrzeganie wszystkich przepisów Prawa zamówień publicznych (przenoszenie odpowiedzialności za taki stan na inne osoby),

14. PROBLEMATYKA ZWALCZANIA PRZESTĘPCZOŚCI W ZAKRESIE ZAMÓWIEŃ PUBLICZNYCH • Praktyka wskazuje, że do najistotniejszych problemów w zakresie analizy przestępczości w zakresie zamówień publicznych należą: • Naruszanie zasady konkurencyjności (przekazywanie informacji wybranym oferentom, nagłe zmiany warunków zamówienia) • Fałszowanie ofert lub przedkładanie ofert „nieaktywnych” • Zmowa przetargowa (fałszowanie i prokurowanie dokumentacji przetargowej) • Korupcja

15. ZASADY FORMUŁOWANIA PYTAŃ DO BIEGŁYCH Z ZAKRESU FINANSÓW I RACH. • Zadaniem biegłego rewidenta w procesie karnym jest dostarczenie dowodów w zakresie wiedzy specjalistycznej, którą nie dysponuje (lub z uwagi na konstrukcję grupy procesowej wykorzystać nie może) pozostała grupa osób zaangażowanych w proces. • Jak pokazuje rzeczywistość, dowód z opinii biegłego bywa często istotnym elementem zbioru dowodowego – wielokroć źle skonstruowany przyczynia się do umorzenia śledztwa. Powyższe implikuje na prokuratorach zlecających opinię biegłemu takie skonstruowanie pytań, by w odpowiedzi otrzymać precyzyjne tezy dotyczące badanej sprawy.

16. ZASADY FORMUŁOWANIA PYTAŃ DO BIEGŁYCH Z ZAKRESU FINANSÓW I RACH. • Pytania dotyczą stricte wiedzy specjalistycznej biegłego (minimalizacja ryzyka oprotestowania dowodu przez obronę lub odrzucenia dowodu przez sąd) • Pytania mają charakter zamknięty (minimalizacja ryzyka „wolnych” wniosków biegłego) • Pytania nie dotyczą bezpośrednio aspektów karnych sprawy: • Zastąpienie pytania: „Czy powyższe stanowiło naruszenie prawa karnego”? • Pytaniami: • Czy działania te były zgodne z ogólnie przyjętymi zasadami ekonomii i prawidłowego gospodarowania majątkiem… • Jakie działania powinny zostać podjęte w celu eliminacji ryzyka… • Kto powinien podjąć takie działania… • Czy analiza danych finansowych wskazywała na istnienie …

17. ZASADY FORMUŁOWANIA PYTAŃ DO BIEGŁYCH Z ZAKRESU FINANSÓW I RACH. • Jeżeli prokurator współpracował już z biegłym i zna styl jego opiniowania, pytania mogą przyjąć formę otwartą, np.: • „Czy przy zawieraniu umów przez …. stwierdzono jeszcze jakieś inne naruszenia prawa”? • Prokurator powinien dążyć (jeśli istnieje taka możliwość) do umożliwienia biegłemu wstępnego zapoznania się z aktami sprawy, zanim ten podejmie zobowiązanie wydania opinii: • Powyższe umożliwia przedstawienie przez biegłego potencjalnych ograniczeń jego opinii (informacja, czy na tym etapie postępowania przygotowawczego należy już ją zlecać, czy należy zgromadzić dodatkowe dowody), • Możliwość ukierunkowania śledztwa • Eliminacja przez biegłego tych pytań prokuratora, na które biegły nie jest w stanie odpowiedzieć, np.: „Czy rachunkowość Spółki była prowadzona prawidłowo” • (odpowiedź na to pytanie wymagałaby od biegłego przeprowadzenia pełnego audytu finansowego sprawozdania Spółki oraz dogłębnej analizy jej ksiąg rachunkowych).

18. ZAMÓWIENIA PUBLICZNE – ASPEKTY SZCZEGÓŁOWE • Co oznacza termin „sytuacja finansowa umożliwiająca realizację zlecenia”? • Ustawa w art. 22 wskazuje na konieczność złożenia przez każdego dostawcę lub wykonawcę przystępującego do udziału w postępowaniu o zamówienie publiczne m.in. oświadczenia, iż „znajduje się w sytuacji finansowej zapewniającej wykonanie zamówienia”. • Naszym zdaniem, fakt, iż wykonawca znajduje się w sytuacji finansowej zapewniającej wykonanie zamówienia oznacza, iż: • posiada on własne środki wystarczające na sfinansowanie realizacji zamówienia, albo • posiada on zdolność do uzyskania finansowania zewnętrznego z przeznaczeniem na realizację zamówienia (kredyt, pożyczka). • Zdolność do uzyskania finansowania zewnętrznego przez dany podmiot – tj. np.: kredytu bankowego mierzona jest przez banki finansujące na podstawie ich wewnętrznych norm i wskaźników. Generalnie, miary te opierają się na analizie rentowności dotychczasowej działalności podmiotu, poziomie dotychczasowego zadłużenia, zdolności do sfinansowania tzw. wkładu własnego przez podmiot ubiegający się o przyznanie kredytu oraz zdolności podmiotu do przedstawienia należytego zabezpieczenia długu.

19. Co oznacza termin „sytuacja finansowa umożliwiająca realizację zlecenia”? • Bilans – główne źródło informacji o posiadaniu środków pieniężnych lub zdolności kredytowej • AKTYWA PASYWA MAJĄTEK TRWAŁY KAPITAŁ WŁASNY ZYSK LUB STRATA ZAPASY • KAPITAŁ OBCY • Zobowiązania handlowe • Kredyty • Pożyczki NALEŻNOŚCI ŚRODKI PIENIĘŻNE

20. Co oznacza termin „sytuacja finansowa umożliwiająca realizację zlecenia”? • Zadanie: czy na podstawie powyższego bilansu można stwierdzić, czy Firma jest w sytuacji finansowej pozwalającej na realizację zlecenia o wartości 69 920 000,00 EUR (273 184,4 tys. zł)?

21. Komentarz do najważniejszych artykułów prawa zamówień publicznych • Art. 2. Ilekroć w ustawie jest mowa o: • cenie - należy przez to rozumieć cenę w rozumieniu ustawy z dnia 5 lipca 2001 r. o cenach (cena - wartość wyrażoną w jednostkach pieniężnych, którą kupujący jest obowiązany zapłacić przedsiębiorcy za towar lub usługę; w cenie uwzględnia się podatek od towarów i usług oraz podatek akcyzowy). • Art. 4. Ustawy nie stosuje się do: • zamówień i konkursów, których wartość nie przekracza wyrażonej w złotych równowartości kwoty 14.000 euro; • Art. 6. 1.  • Jeżeli zamówienie obejmuje równocześnie dostawy oraz usługi albo roboty budowlane oraz usługi, do udzielenia zamówienia stosuje się przepisy dotyczące tego przedmiotu zamówienia, którego wartościowy udział w danym zamówieniu jest największy.

22. Art. 7. • Zamawiający przygotowuje i przeprowadza postępowanie o udzielenie zamówienia w sposób zapewniający zachowanie uczciwej konkurencji oraz równe traktowanie wykonawców. • Art. 22. 1. O udzielenie zamówienia mogą ubiegać się wykonawcy, którzy: • posiadają uprawnienia do wykonywania określonej działalności lub czynności, • posiadają niezbędną wiedzę i doświadczenie oraz dysponują potencjałem technicznym i osobami zdolnymi do wykonania zamówienia lub przedstawią pisemne zobowiązanie innych podmiotów do udostępnienia potencjału technicznego i osób zdolnych do wykonania zamówienia; • znajdują się w sytuacji ekonomicznej i finansowej zapewniającej wykonanie zamówienia; • nie podlegają wykluczeniu z postępowania o udzielenie zamówienia. • 2. Zamawiający nie może określać warunków udziału w postępowaniu o udzielenie zamówienia w sposób, który mógłby utrudniać uczciwą konkurencję.

23. Art. 29. • Przedmiotu zamówienia nie można opisywać w sposób, który mógłby utrudniać uczciwą konkurencję. • Art. 32. • Zamawiający nie może w celu uniknięcia stosowania przepisów ustawy dzielić zamówienia na • części lub zaniżać jego wartości. • Art. 86. • 3.  • Bezpośrednio przed otwarciem ofert zamawiający podaje kwotę, jaką zamierza przeznaczyć na • sfinansowanie zamówienia. • Art.  • Art..93. 1. Zamawiający unieważnia postępowanie o udzielenie zamówienia, jeżeli: • 4 • Cena najkorzystniejszej oferty przewyższa kwotę, którą zamawiający może przeznaczyć na • sfinansowanie zamówienia;

24. Art. 91. • Kryteria oceny ofert nie mogą dotyczyć właściwości wykonawcy, a w szczególności jego wiarygodności ekonomicznej, technicznej lub finansowej.

25. DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ • Niniejsza prezentacja jest do pobrania na stronie internetowejwww.4audyt.pl • w zakładce „pliki do pobrania” • Michał Czerniak • Tel. 0-500-603-819 • Michal.Czerniak@4audyt.pl