Birleşmiş Milletler Engelli Hakları Sözleşmesi Madde 12

1. Birleşmiş Milletler Engelli Hakları Sözleşmesi Madde 12 Damjan Tatic, BMEH Komitesi Üyesi 10 Kasım 2012, Afyonkarahisar

2. BMEHS md. 12, Damjan Tatic • 12. madde, Engelli Hakları Sözleşmesi’nin en tartışmalı maddesidir. • Kanun önünde eşitlik • Bu madde engelliliğe yaklaşımda yaşanan değişikliği sembolize etmektedir: Tıbbi modelden, insan hakları modeline. • Paradigmadeğişikliği • Yine de farklı Taraf Devletler ve özellikle de sivil toplum ve engelli örgütleri tarafından farklı şekillerde yorumlandığı görülmektedir. • “Hukuki ehliyet”- anahtar kavram

3. BMEHS md. 12, Damjan Tatic • “Hukuki ehliyet”- Birleşmiş Milletler’in 6 resmi dilinde farklı çevirilerin olması, dünya ölçeğinde 12. maddenin eşit şekilde uygulanması önünde bir zorluk yaratmaktadır. • “Hukuki ehliyet”= fiil ehliyeti, hak ve yükümlülüklerden yararlanma ehliyeti (İngilizce, Fransızca, İspanyolca) • “Hukuki ehliyet”= hak ve yükümlülüklere sahip olma ehliyeti (Arapça, Çince, Rusca) • Taraf Devletler BMEHS’nin 12. maddesi doğru şekilde uygulama konusunda pratikte zorlukla karşılaşmaktadır. • Bu nedenle BMEH Komitesi bu konuda bir genel yorum hazırlamaktadır.

4. BMEHS md. 12, Damjan Tatic 1. Taraf Devletler, engellilerin her yerde kişi olarak tanınma hakkına sahip olduklarını yeniden teyit eder. 2. Taraf Devletler engellilerin yaşamın tümalanlarında diğer bireylerle eşit koşullar altında hukuki ehliyettenyararlandığını kabul eder. 3. Taraf Devletler engelli bireylerin hukukiehliyetlerini kullanırken gereksinim duyabilecekleri desteği alabilmeleri için uygun tedbirleri alır.

5. BMEHS md. 12, Damjan Tatic • 4. Taraf Devletler hukuki ehliyetin kullanımına ilişkin tüm tedbirlerin uluslararası insan hakları hukukuna uygun olarak istismarı önleyici uygun ve etkili güvenceler sağlamasını temin eder. Hukuki ehliyetin kullanılmasına ilişkin sözkonusu güvenceler: • kişinin haklarına, iradesine ve tercihlerine saygılı olmalı; • çıkar çatışmasından bağımsız olmalı ve kişinin iradesine haksız bir müdahale niteliğinde olmamalı; • kişinin içinde bulunduğu koşullar ile orantılı olmalı ve bu koşullara uygun olmalı; • mümkün olan en kısa süre boyunca uygulanmalı; ve • yetkili, bağımsız ve tarafsız bir merci veya yargı organı tarafından sürekli olarak gözden geçirilmelidir. • Bu güvenceler söz konusu tedbirlerin kişinin hak ve menfaatlerini etkileme derecesine orantılı olmalıdır.

6. BMEHS md. 12, Damjan Tatic • Taraf Devletler, engellilerin eşit haklara sahip olmasını güvence altına alacak tüm uygun ve etkili tedbirleri alacaklardır: • Mülkiyet ve miras hakkına sahip olmak; • Mali işlerinin kontrolünü elinde bulundurmak; • Banka kredilerine, mortgage ve diğer kredilere eşit erişim sahibi olmak; ve • Engelliler keyfi şekilde mülklerinden mahrum bırakılmamalıdır (BMEHS md. 12/5).

7. BMEHS md. 12, Damjan Tatic • Tartışmalı mesele: 12. madde vesayeti yasaklıyor mu, yasaklamıyor mu? • BMEHS taslağını hazırlayan Ad Hoc Komite’nin Başkanı Büyükelçi Makkay: “12. madde vesayet bakımından bir yasak teşkil etmemektedir.” • Nitekim, BMEHS’nin nihai olarak kabul edilen 12. maddesinin metnini teklif eden Avustralya ve Kanada, Ad hoc Komite’deki görüşmelerde bu haliyle 12. maddenin vesayetin varlığına olanak tanıdığını ifade etmişlerdir. • Ancak bazı Taraf Devletler ve STK’lar 12. maddenin vesayetin yasaklanmasına ilişkin hukuki bir dayanak teşkil ettiği iddiasındadır.

8. BMEHS md. 12, Damjan Tatic • Bazı Taraf Devletler Sözleşme’yi onaylarken, 12. maddenin kapsamına veya anlamına ilişkin çekince veya yorum beyanları ileri sürmüşlerdir (Örneğin Avustralya ve yakın tarihte Polonya). • Şu ana kadar BMEH Komitesi’ne ilk raporlarını sunan tüm Taraf Devletler bazı hallerde vesayete olanak tanımakta ve istismarı önlemek üzere hukuki güvenceler öngörmektedirler • BMEHS’nin 12. maddesi «destekli karar verme» (supported decision making) konusuna olağanüstü önem atfetmekte, ancak bunun nasıl gerçekleştirileceğine ve istismarın önüne geçmek için ne tür tedbirler alınması gerektiğine ilişkin bir yönlendirme içermemektedir.

9. BMEHS md. 12, Damjan Tatic • BMEH Komitesi Taraf Devletlerin ilk raporlarına ilişkin tüm sonuç gözlemlerinde, 12. maddeye ilişkin değerlendirme yapmıştır: • “Komite hukuki ehliyetten yararlanılmasıyla ilgili olarak kişinin yerine karar alma yaklaşımı yerine destekli karar verme yaklaşımının benimsenmesi yönünde hiçbir tedbir alınmamış olmasından endişe duymaktadır”(CRPD/C/TUN/CO.1, para. 21). • “Komite, Taraf Devlete vasi ve kayyum atanmasına olanak veren mevzuatını gözden geçirmesini ve kişi adına karar vermeyi içeren bu rejimler yerine, destekli karar verme rejimini getirecek mevzuat ve politikaların benimsenmesini tavsiye etmektedir.Komite ayrıca ilgili tüm kamu görevlilerine ve diğer ilgililere bu konuda eğitimler verilmesini tavsiye etmektedir.” (CRPD/C/TUN/CO.1, para. 22).

10. BMEHS md. 12, Damjan Tatic • ““Komite, Taraf Devlete vasi ve kayyum atanmasına olanak veren mevzuatını gözden geçirmesini ve kişi adına karar vermeyi içeren bu rejimler yerine, kişinin özerkliğine, istek ve tercihlerine saygı gösteren destekli karar verme rejimini getirecek mevzuat ve politikaların benimsenmesini tavsiye etmektedir.Komite ayrıca ilgili tüm kamu görevlilerine ve diğer ilgililere bu konuda eğitimler verilmesini tavsiye etmektedir.” (CRPD/C/ESP/CO.1, para. 34)

11. BMEHS md. 12, Damjan Tatic • “Komite, Taraf Devletin Sözleşme’nin 12. maddesine tam uyumu sağlamak amacıyla mahkeme kararıyla kişilerin hacir altına alınması uygulamasını kaldırmasını; ve vesayet ve kayyumluğa olanak veren mevzuatını gözden geçirmesini; ve kişinin yerine karar alınmasına dayanan rejimler yerine kişinin özerkliğine, istek ve tercihlerine saygı gösteren destekli karar verme rejimine geçilmesi için adım atmasını tavsiye etmektedir” (CPRD/C/PER/CO.1, para. 25)

12. BMEHS md. 12, Damjan Tatic • “ Komite Taraf Devlet’in Medeni Kanunu’nun sağır-dilsiz, kör-sağır ve kör-dilsiz olan kişiler ile zihinsel engelli ve zihinsel geriliği olan bireyler için evlenme hakkından yararlanma olanağı tanımamasından endişe duymaktadır” (CPRD/C/PER/CO.1, para. 26) • “Komite Taraf Devlet’i medeni haklardan, özellikle de evlenme hakkından tüm engelli bireylerin yararlanmasını gerekli şekilde güvence altına almak üzere Medeni Kanunu’nu değiştirmeye güçlü şekilde davet etmektedir” (CPRD/C/PER/CO.1, para. 27)

13. BMEHS md. 12, Damjan Tatic • “Komite Taraf Devletin Medeni Kanun’a ve diğer mevzuata ilişkin mevcut gözden geçirme sürecinden, yerine geçerek karar vermeyi ifade eden vesayet yaklaşımını terketmek ve bunun yerine kişinin özerkliğine, istek ve tercihlerine, -ki bunlara kişinin kendi başına tedaviye yönelik aydınlatılmış onam vermek ve geri çekmek, adalete erişim, oy verme, evlenme, çalışma ve yaşayacağı yeri seçme de dahildir- saygı gösteren destekli karar verme yaklaşımını benimsemek yönünde derhal adım atmak suretiyle etkili şekilde yararlanmasını ve böylece Sözleşme’nin 12. maddesiyle tam uyumlu hale gelmesini tavsiye eder.Komite ayrıca Taraf Devletin engellilere danışarak ve onlarla ve onları temsil eden örgütlerle işbirliği içinde ulusal, bölgesel ve yerel düzeyde memurlar, hakimler ve sosyal hizmet çalışanları dahil tüm aktörlere, engellilerin hukuki ehliyetinin kabulüne ve destekli karar verme mekanizmalarına ilişkin eğitimler vermelerini tavsiye eder” (CRPD/C/HUN/CO.1, para. 26)

14. BMEHS md. 12, Damjan Tatic • “Komite Taraf Devleti vesayet ve kayyumluğa ilişkin kanun, politika ve uygulamaları kaldıracak tedbirler almaya ve kişi yerine karar verme yaklaşımını bırakarak bireyin özerkliğine, istek ve tercihlerine saygı gösteren destekli karar verme yaklaşımını benimsemeye ve böylece Sözleşme’nin 12. maddesine uygun şekilde kişinin hukuki ehliyetinden yararlanmasını sağlamaya güçlü bir şekilde davet eder. Komite ayrıca Taraf Devletin engellileri temsil eden örgütlere danışarak, aşağıdaki hususları içeren bir destekli karar verme mekanizmasını uygulamaya koyar: • Herkesin hukuki ehliyetini ve bunu kullanma hakkını tanıma; • Hukuki ehliyetin kullanılmasında ihtiyaç duyulan tedbirlere ve desteğe erişimi sağlama; • Desteğin kişinin özerkliğine, istek ve tercihlerine saygı gösteren bir şekilde sunulmasını güvence altına alacak düzenlemeler yapma ve kişinin ihtiyaçlarının karşılanıp karşılanmadığını tespite yönelik bir geri bildirim mekanizması kurma; • Destekli karar verme kurumunun oluşturulması ve geliştirilmesi için gerekli düzenlemeleri yapma” (CRPD/C/CHN/CO.1, para. 22)

15. BMEHS md. 12, Damjan Tatic • Sözleşme’nin 12. maddesinin nasıl anlamlı ve etkili şekilde uygulanabileceği konusunda rehberlik sağlamak için, BMEH Komitesi 12. maddeye ilişkin bir genel yorum hazırlamak üzere bir çalışma grubu kurmuştur. • Çalışma grubunun ilk başkanı Edah Maina idi (Kenya). • Nisan 2012’den beri çalışma grubuna Gabor Gombos (Macaristan) başkanlık etmektedir. • 2011’de Sözleşme’nin 12. maddesine ilişkin tebliğ çağrısı yapılmış ve bu çağrı Komite’nin ve İnsan Hakları Yüksek Komiserliği’nin web-sitesinde yayımlanmıştır. • Bazı STK’lar ve uzman hukukçular tebliğ yollamışlardır.

16. BMEHS md. 12, Damjan Tatic • Ancak çalışma grubu hala destekli karar verme mekanizmasının uygulamada nasıl işleyeceği ve bu mekanizmanın kullanıcılarını koruyacak yasal güvencelerin neler olabileceği konusunda yeterli veriye sahip değildir. • Taraf Devletlerin bu konuda ek bilgi sunmaları gerekmektedir. • Çok az sayıda Taraf Devlet ilk raporunda destekli karar verme mekanizması ve yasal güvenceler konusunda bilgi sunmuştur. • Avustralya (CRPD/C/AUS.1, para. 55-63) • Avusturya (CRPD/C/AUT.1) • Birleşik Krallık (CRPD/C/GBR.1, para. 104-117) • BMEH Komitesi 12. maddeye ilişkin genel yorum hazırlama çabalarına devam edecektir.

17. BMEHS md. 12, Damjan Tatic • Teşekkür ederim!