Andrzej Czyżewski Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu

1. Andrzej Czyżewski Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu

2. Plan wystąpienia • Uwagi wstępne • Specyfika czynnika ziemi jako podstawa rozważań • Uniwersalne przesłanki badań makroekonomicznych w gospodarce żywnościowej • Podstawowe relacje w badaniu sektora agrobiznesu, w tym wykorzystanie modelu input-output • Opcje w polityce gospodarczej i ich wpływ na rolnictwo

3. Celem wystąpienia jest: • wskazanie na podstawowe uwarunkowania i współzależności makroekonomiczne w obszarze gospodarki żywnościowej, determinowane niemobilnym ze swej natury czynnikiem ziemi, • zaprezentowanie wpływu polityki gospodarczej na kształtowanie zrównoważonego rozwoju sektora rolnego.

4. Misję badań makroekonomicznych określają współzależności pomiędzy agregatami gospodarczymi dochód konsumpcja oszczędności BADANIA MAKROEKONOMICZNE bezrobocie inwestycje budżet inflacja bilans płatniczy

5. Wpływy i skutki uboczne w badaniach ekonomicznych VS EKONOMIA NORMATYWNA EKONOMIA POZYTYWNA • obraz gospodarki pozbawionej patologii • oparta na ideologiach i politycznych credo „jak powinno być” • niepełna znajomość wpływów i skutków ubocznych • tworzy niepotrzebne iluzje, że zachowania ludzi są zawsze racjonalne, rynek doskonały, zaś system społeczny optymalny • grzeszy naiwnym optymizmem • świadomość ograniczeń mechanizmu rynkowego • bierze pod uwagę rachunek skutków ubocznych • siedem głównych patologii gospodarki: inflacja, bezrobocie, deficyt popytu bądź podaży, nadmierny dług publiczny, trudności wzrostu, szkodliwa nierównowaga, biurokracja • „leczenie” jednej patologii powoduje nasilenie się innych Misja badań ekonomicznych, a w szczególności makroekonomicznych ma sens wówczas, gdy uczy skromności wobec nieznanego, trzyma z daleka od nadmiernej pewności, od profesorów „cudotwórców” i przyznaje się do ograniczeń własnej nauki!

6. Specyfika czynnika ziemi • Brak zrozumienia specyfiki czynnika ziemi rodzi dwa mity: • Wsparcie finansowe rolnictwa jest nieuzasadnionym przywilejem sektora żywnościowego • Rolnictwo można zostawić samoregulacji rynkowej

7. Uzasadnienie dla wsparcia sektora rolnego • Przymus konsumpcji żywności • Naturalne ograniczenia produkcji rolnej: • brak mobilności czynnika ziemi • długi okres zwrotu kapitału • uzależnienie od warunków atmosferycznych i żyzności gleby • ograniczona elastyczność popytu na produkty tego czynnika Z tym związana: • Utrzymująca się dysproporcja dochodów rolniczych w relacji do dochodów spoza rolnictwa • Konieczność retransferu nadwyżki (wartości dodanej) do rolnictwa

8. Rys. 1. Relacja dochodu rolniczego do średniego wynagrodzenia w polskiej gospodarce w latach 2004-2008 Źródło: Opracowanie własne na podstawie L. Goraj, Wpływ WPR na dochody polskich gospodarstw rolnych, IERiGŻ, Warszawa 2009.

9. Konkluzja • Naturalne i ekonomiczne uwarunkowania produkcji rolnej implikują nieefektywną, w sensie Pareto, alokację czynników produkcji. • Stąd, w celu utrzymania zdolności sektora rolnego do reprodukcji rozszerzonej, konieczna jest aktywna polityka państwa. • „Niewidzialna ręka rynku” tego problemu nie rozwiąże.

10. Uniwersalne przesłanki badań makroekonomicznych w sektorze rolno-żywnościowym • Tendencja do spadku udziału rolnictwa w tworzeniu PKB i zatrudnieniu jednak • Rola sektora rolno-żywnościowego w gospodarce nadal bardzo istotna • Stąd wysoki zakres interwencji państwowej w stymulowaniu rozwoju sektora • Poziom wsparcia wyższy dla krajów wysokorozwiniętych • Żaden kraj nie zrezygnuje z produkcji żywności!

11. W ramach badań makroekonomicznych w sektorze rolno-żywnościowym szczególnie ważna jest : • analiza przepływu nadwyżki ekonomicznej pomiędzy rolnictwem a pozostałymi sektorami gospodarki (problemretransferu nadwyżki) • ocena procesu redystrybucji dochodów oraz realokacji zasobów poprzez zróżnicowanie cenowe (nożyce cen), regulacje podatkowe, instrumenty polityki handlowej; • zbadanie wpływu otoczenia makroekonomicznego na sektor rolno-żywnościowy (poprzez opcję w polityce gospodarczej, kurs walutowy, terms of trade), jak i wpływu sektora rolno-żywnościowego na otoczenie makroekonomiczne.

12. Podstawowe relacje wskaźnikowe – zależności pomiędzy gospodarką narodową a gospodarką rolno-żywnościową • relacja wartości dodanej wytworzonej w sektorze rolno-żywnościowym (VAR) oraz sektorach pozarolniczych (VAN) • wpływ wymiany zagranicznej na gospodarkę żywnościową z podziałem na produkty podlegające zagranicznej wymianie (H) i krajowe – niepodlegające wymianie (K)

13. Podstawowe relacje wskaźnikowe – zależności pomiędzy gospodarką narodową a gospodarką rolno-żywnościową • zależności pomiędzy gospodarką żywnościową a narodową wyrażone za pośrednictwem relacji cenowych • wpływ otoczenia zewnętrznego na rynek krajowy wyrażony przy pomocy realnego kursu walutowego (RKW) RKW = E0 (PRH /PRK)

14. Zastosowanie modelu input-outputw analizie sektora rolno-żywnościowego Model przepływów międzygałęziowych pozwala na postrzeganie sektora rolno-żywnościowego w przestrzeni narodowej, regionalnej czy jako luźno zintegrowanego systemu żywnościowego

15. Zastosowanie modelu input-outputw analizie sektora rolno-żywnościowego • Konstrukcja macierzy może opierać się na konkurujących ze sobą paradygmatach: • zależności – gdzie rolnictwo zaspakaja podstawowe potrzeby żywieniowe i zapewnia narodowe bezpieczeństwo, społeczną i polityczną stabilność, zatrudnienie na obszarach wiejskich; • wielofunkcyjności – gdzie rolnictwo jest integralną częścią otoczenia i dostarcza także dóbr nierynkowych wspieranych przez rządowe dofinansowanie; • produkcji globalnej – gdzie rolnictwo jest elementem globalnej podaży żywności występującym w pionowo zintegrowanym procesie przetwarzania surowców w drodze „od pola do stołu”. • konkurencyjności – odpowiedzi na pytanie, czy rolnictwo w świetle bilansów zawartych w tabeli może być uznane jako niezależne od innych sektorów i czy może funkcjonować w międzynarodowym systemie handlu;

16. OPCJE W POLITYCE GOSPODARCZEJ I ICH WPŁYW NA ROLNICTWO Cel: określenie pośredniego wpływu uwarunkowań makroekonomicznych na politykę rolną poprzez badania wpływu restrykcyjności lub ekspansywności polityki makroekonomicznej na koniunkturę gospodarczą kraju i dochody rolnicze, Metoda: • „model wahadła” • 6 wskaźników makroekonomicznych (PKB, bezrobocie, inflacja, realna stopa procentowa, deficyt budżetowy, terms of trade) • 4 wskaźniki sektorowe (PSE, TSE, parytet dochodów, nożyce cen). • Badano: Polskę, UE, USA, Japonię

17. Metodyka badań • Kluczowym parametrem polityki monetarnej jest długookresowa stopa procentowa (r), a w odniesieniu do polityki fiskalnej standaryzowany deficyt budżetowy wyznaczony jako procent PKB (d). • Względną zmianę deficytu budżetowego i stopy procentowej wyliczono na podstawie następujących formuł:

18. Metodyka badań • Dokonano standaryzacji wskaźników, przy zastosowaniu wzorów: • Syntetyczną ocenę polityki gospodarczej (Pg) określono jako wartość wypadkową opcji w polityce fiskalnej (Pf) i monetarnej (Pm) zgodnie z formułą: Pg = Pm - Pf

19. polityka fiskalna polityka monetarna 2006-08 1994-96 2000-02 1997-99 2003-05 -1,0 1,0 -2,0 2,0 politykaekspansywna politykarestrykcyjna Przykład 1. Opcje w polityce gospodarczej Polski w latach 1994-2008 Źródło: A. Czyżewski, P. Kułyk, Relacje między otoczeniem makroekonomicznym a rolnictwem w krajach wysokorozwiniętych i w Polsce w długim okresie (1991-2008), „Ekonomista” (w druku)

20. polityka fiskalna polityka monetarna 2000-03 2006-08 1997-99 1994-96 2003-05 1991-93 -1,0 1,0 -2,0 2,0 politykaekspansywna polityka restrykcyjna Przykład 2. Opcje w polityce gospodarczej UE-15 w latach 1991-2008 Źródło: A. Czyżewski, P. Kułyk, Relacje między otoczeniem makroekonomicznym a rolnictwem w krajach wysokorozwiniętych i w Polsce w długim okresie (1991-2008), „Ekonomista” (w druku)

21. polityka fiskalna polityka monetarna 2000-02 2006-08 1994-96 -1,0 -2,0 1,0 2,0 polityka ekspansywna polityka restrykcyjna 1997-99 2003-05 1991-93 Przykład 3. Opcje w polityce gospodarczej USA w latach 1991-2008 Źródło: A. Czyżewski, P. Kułyk, Relacje między otoczeniem makroekonomicznym a rolnictwem w krajach wysokorozwiniętych i w Polsce w długim okresie (1991-2008), „Ekonomista” (w druku)

22. polityka fiskalna 2006-08 polityka monetarna 1991-93 2003-05 1994-96 2000-02 1997-99 -1,0 1,0 -2,0 2,0 polityka ekspansywna polityka restrykcyjna Przykład 4. Opcje w polityce gospodarczej Japonii w latach 1991-2008 Źródło: A. Czyżewski, P. Kułyk, Relacje między otoczeniem makroekonomicznym a rolnictwem w krajach wysokorozwiniętych i w Polsce w długim okresie (1991-2008), „Ekonomista” (w druku)

23. Tabela 1. Kierunek polityki gospodarczej Polski (część górna) i UE (część dolna)

24. Tabela 2. Kierunek polityki gospodarczej USA (część górna) i Japonii (część dolna)

25. Tabela 3. Wybrane wskaźniki charakteryzujące zmiany w sektorze rolnym w badanej grupy państw w latach 1990-2008 Źródło: Obliczenia własne na podstawie: www.stats.oecd.org/wbes/. www.ers.usda.gov/data/exchangerates., www.stat.go.jp

26. Wnioski • Zarówno w UE, jak i w Polsce odnotowano przemienność opcji w polityce gospodarczej • Większy poziom zmienności występował w polityce fiskalnej; stabilność opcji monetarnej związana z redukcją inflacji • Łączne oddziaływanie polityki fiskalnej i monetarnej tworzyło podstawy wzrostu zrównoważonego – „suma” obu polityk dążyła do zera

27. Dalsze wnioski z analizy: • udowodniono istotne powiązania pomiędzy wskaźnikami sektorowymi a wskaźnikami makroekonomicznymi; • przykładowo, w UE występowała zależność pomiędzy wskaźnikiem nożyc cen a zmianami koniunktury i poziomem stopy procentowej • w USA parytet dochodów rolniczych wykazywał silne powiązania z warunkami wymiany zagranicznej terms of trade oraz deficytem budżetowym • zarówno w USA, UE, jak i Japonii zmiany wskaźnika nożyc cen były słabo związane z parytetem dochodów, gdyż ten drugi warunkowany był silnie poziomem i strukturą budżetowego wsparcia • dzięki polityce interwencyjnej rządów wahania koniunktury zostały na tyle zniwelowane, że nie wywierały negatywnego wpływu na sytuację dochodową w rolnictwie (wyjątek – Polska).

28. Polityka gospodarcza - konkluzje • Stosowanie optyki liberalnej w procesie równoważenia rynku deprecjonuje sektor rolno-żywnościowy • Tylko aktywna polityka państwa z nieautomatycznymi stabilizatorami koniunktury może pokonać próg naturalnej słabości rolnictwa • Kluczowa staje się właściwa relacja pomiędzy polityką makroekonomiczną państwa, w sferze kreacji pieniądza i wydatków budżetowych, a polityką rolną i jej efektami („zasada wahadła”) • Utrzymanie odpowiedniej kombinacji tych polityk daje szansę na równoważenie optimów makro i mikro w procesie globalizacji i pozytywnie wpływa na przemiany społeczne i środowiskowe na wsi

29. Podsumowanie – antycypacja badań makroekonomicznych w sektorze rolnym • potrzeba określenia zakresu implementacji ogólnego postępu w badanych obszarach za pomocą badania miar efektywności i chłonności zasobów zaangażowanych w procesach reprodukcji, • ocena struktury strumieni produktów zasilających sektor rolno-żywnościowy i struktury rozdysponowania jego produktów, • ocena znaczenia eksportu produktów rolnych w łącznym, bądź końcowym popycie na produkty rolne, • ocena efektywności makroekonomicznej sektora rolno-żywnościowego rozumiana jako udział wartości dodanej w produkcji globalnej, • analiza wkładu akumulacyjnego sektora rolno-żywnościowego.

30. Dziękuję za uwagę