Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW

1. Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania (WDS 2012/2013 nr 1)

2. WDS (2012/2013) wykład nr 1 1. Organizacja wykładu: • celem wykładu jest wprowadzenie do podstawowych pojęć, problemów oraz koncepcji badawczych w socjologii: • ma przygotować studentów do bardziej wyspecjalizowanych przedmiotów socjologicznych prowadzonych w Instytucie Socjologii; • szczególny nacisk będzie położony jest na prezentację złożoności (pluralizmu) perspektywy badawczych i teoretycznych w socjologii; • ukazanie głównych sporów toczących się między określonymi podejściami teoretycznymi w zakresie analizy i wyjaśniania podstawowych zjawisk społecznych, jak np. społeczeństwo, państwo, rynek, kultura itp. • przedmiot kończy się egzaminem pisemnym w semestrze zimowym !!!

3. WDS (2012/2013) wykład nr 1 2. Warunki zaliczenia: • podręcznik zalecany: • Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003 (lub nowsze wydania) (przede wszystkim znajomość rozdziałów: I –III oraz VIII-XVIII). • warunki zaliczenia wykładu i egzaminu: • obowiązkowe uczęszczanie na wykład (dopuszczalne są dwie nieobecności); • wykład kończy się egzaminem pisemnym w semestrze zimowym (ma on formę testu składającego się z 50 pytań oraz wymaga napisania dwóch krótkich – jednostronicowych - esejów, których temat jest wybierany z 6 propozycji).

4. WDS (2012/2013) wykład nr 1 3. Plan wykładów: • 1. Zagadnienia wstępne. • Określenie przedmiotu i zarys programu wykładu, literatura i organizacja zajęć, sposób zaliczenia zajęć i przeprowadzenia egzaminu. • 2. Charakter socjologii oraz historyczne warunki jej powstania. • Przed-socjologiczna wiedza o społeczeństwie. Wiedza potoczna. Historyczne warunki narodzin socjologii. Socjologia jako nauka. Przedmiot socjologii, główne pojęcia i koncepcje. Wewnętrzne zróżnicowanie socjologii. • 3. Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i kontrola społeczna. • Podstawowe problemy życia społecznego istot żywych. Mechanizmy i stadia procesu socjalizacji. Pozycje i role społeczne. Spojrzenie „dramaturgiczne”. Mechanizmy kontroli społecznej. Normy i wartości. Instytucje kontroli społecznej. Konformizm i dewiacja. Stabilność i zmiana. • 4. Rzeczywistość społeczna - grupa społeczna i więź społeczna. • Pojęcie grupy i więzi społecznej. Zbiorowość a grupa. Odmiany grup społecznych. Grupy formalne i nieformalne, pierwotne i wtórne. Społeczność lokalna. Małe grupy. • 5. Rodzina i pokrewieństwo. • Małżeństwo i strategie zawierania małżeństw. Pojęcie rodziny, struktura i funkcje, podziały. Rodzina we współczesnym społeczeństwie polskim. Demografia i teoria przejścia demograficznego

5. WDS (2012/2013) wykład nr 1 4. Plan wykładu (cdn.): • 6. Kulturowe podstawy życia społecznego (wartości, normy, symbole). • Pojęcie i sfera kultury. Kategorie kultury. Kultura dominująca, kultura uprawniona (uprawomocniona), kapitał kulturowy. Kultura masowa i kultura popularna. Telewizja i mediatyzacja kultury. Rola Internetu. • 7. Religia. • Religia jako regulator zachowań społecznych. Religia w ujęciu socjologicznym. Teorie religii. Synkretyzm religijny. Zjawisko indywidualizacji i „prywatyzacji religii”. Nowe ruchy religijne. Religijność i Kościół katolicki we współczesnym społeczeństwie polskim. • 8. Etniczność, grupa etniczna, naród. • Kategorie „swój” i „obcy” w życiu społecznym. Dystans i obcość kulturowa/etniczna. Stereotypy i obrazy etniczne. Zjawisko etniczności i jej przejawy. Grupa etniczna. Zagadnienie narodu w socjologii. Naród a państwo. Problem państwa narodowego. Kultura narodowa. Ethnos i demos. • 9. Instytucje społeczne i organizacje (biurokracja). • Socjologiczne rozumienie instytucji. Typy i rodzaje instytucji. Podejście instytucjonalne w socjologii. Instytucja a organizacja. Problem biurokracji. Teoria biurokracji Maxa Webera. . • 10. Struktura społeczna i zróżnicowanie społeczne. • Zróżnicowanie społeczne. Pojęcie struktury społecznej. Nierówności społeczne. Pojęcie klasy społecznej Struktura klasowa w świadomości społecznej (ujęcie St. Ossowskiego). Stratyfikacja społeczna. Ruchliwość społeczna.

6. WDS (2012/2013) wykład nr 1 5. Plan wykładu (cdn.): • 11. Ubóstwo, płeć i wiek w społeczeństwie • Bogactwo i bieda. Pojęcia „wykluczenia społecznego” i marginalizacji społecznej. Związki miedzy wykluczeniem społecznym a ubóstwem. Wiek i płeć jako kategorie zróżnicowania społecznego. • 12. Władza i polityka (demokracja i państwo). • Socjologiczne rozumienie polityki i władzy. Pojęcie „biowładzy”. Władza prawomocna. Instytucjonalizacja władzy i systemu politycznego. Rozumienie demokracji i jej typy. • 13. Gospodarka i rynek (porządek ekonomiczny w społeczeństwie). • Stosunki ekonomiczne jako stosunki społeczne. Typy ładu ekonomicznego. Instytucja rynku w myśli społecznej. Gospodarka rynkowa w społeczeństwie. Produkcja i konsumpcja. • 14. Rozwój społeczny, nowoczesność („późna nowoczesność”) i globalizacja • Klasyczne teorie rozwoju i zmiany społecznej Kryteria rozwoju społecznego (Human Development Index). Nowoczesność, pojęcie „globalizacji” i „nowej lokalności”.. • 15. Podsumowanie wykładu • Podsumowanie wykładu. Nowe koncepcje i wyzwania badawcze w socjologii współczesnej. Klasycy a współczesność. Zaangażowanie socjologii w życie publiczne. Perspektywy rozwoju dyscypliny. Socjologia światowa a socjologia polska. Specyfika socjologii w Polsce. Socjologia na Uniwersytecie Warszawskim. Główni polscy socjologowie.

7. WDS (2012/2013) wykład nr 1 6. Powstanie socjologii: • wprowadzenie nazwy „socjologia” do publicznego obiegu August Comte (1798-1857): • „socjologia” – połączenie: socius i logos: • „socjologia ... to pojęcie, które wynalazłem na określenie fizyki społecznej” (1830-1842); • twierdzenie: „wiedzieć, przewidywać, kontrolować” (1838/1839); • metody badawcze: obserwacja, eksperyment, porównanie i metoda historyczna (jako czwarta?); • próba spojrzenia na społeczeństwo z perspektywy „statyki” i „dynamiki” społecznej; • socjologia a filozofia pozytywistyczna to ścisłe reguły postępowania: • badać fakty, szukać związków między nimi, ustalać prawa ogólne. • socjologia Comte’a: • perspektywa „makro”, dynamiczna, związana z praktyką społeczną.

8. WDS (2012/2013) wykład nr 1 7. Przed-socjologiczna wiedza o społeczeństwie: • „nauka, która się boi zapomnieć swoich twórców, jest zgubiona” (Alfred N. Whitehead, 1917 r.); • przed-socjologiczna wiedza stanowiła część ogólniejszej refleksji filozoficznej o świecie: • miała charakter normatywny: • odpowiadała na pytanie jak być powinno, a nie jak jest rzeczywiście?; • miała charakter „woluntarystyczny”: • odpowiadała na pytanie „kto jest odpowiedzialny za życie społeczne? – natura, Opatrzność, władcy, ludzie itp.?; • głównym sprawcą zdarzeń czyniona jest władza (państwo itp.). • odwoływała się do pojęcia „tradycji” i przeciwstawiała ją zmianom społecznym („nowoczesności”).

9. WDS (2012/2013) wykład nr 1 8. Socjologia a „wiedza potoczna”: • ma charakter „naturalny”, spontaniczny (przysłowia) i wartościujący (jest to wiedza emocjonalna, „gorąca”); • opiera się na dychotomicznych ujęciach („dobrzy” – „źli”) oraz pochopnych uogólnieniach i stereotypach. • socjologia wobec „wiedzy potocznej” różnisię użyciem : • metod badawczych: • nacisk na określenie problemu badawczego, zbieranie danych według uznanych reguł (warsztat socjologiczny) i odróżnianie „domysłów” od „faktów”. • stawianiem pytań badawczych i prób odpowiedzenia na nie w sposób systematyczny: • jak jest „naprawdę”?; • dlaczego tak jest tak, jak jest?; • co należy robić, aby zmienić daną sytuację?

10. WDS (2012/2013) wykład nr 1 9. Narodziny socjologii (przełom XVIII – XIX wieku): • aby socjologia mogła się narodzić jako dyscyplina naukowa niezbędne było pojawienie się nowego sposobu myślenia o społeczeństwie; • dlaczego wtedy zrodziła się „naukowa” refleksja nad społeczeństwem?: • rewolucje polityczne (zmiana relacji między państwem i społeczeństwem – pojawia się państwo, obywatel, wybory oraz kwestia utrzymania/naprawy „porządku społecznego”); • rewolucja przemysłowa (wolny rynek, industrializacja, konieczność „pracy” zarobkowej) i rodzące się tam konflikty społeczne; • socjalizm i pojawienie się kwestii socjalnych, jak bezrobocie, ubóstwo, bezdomność itp. (potrzeba ich rozwiązań, ale w jaki sposób?); • urbanizacja (przeludnienie, zanieczyszczenie , patologie itp., miasto jako główne „laboratorium” socjologiczne); • zmiana postaw wobec religii (sekularyzacja) i rozwój nauki (scjentyzm); • wpływ Oświecenia i konserwatywnej reakcji anty-oświeceniowej (znaczenie „rozumu”, badań empirycznych, potrzeba lepszego i bardziej racjonalnie „ułożonego” świata); • kwestia feminizmu (pierwsze ruchy emancypacyjne kobiet, konserwatyzm stanowy, kobiety w socjologii).

11. WDS (2012/2013) wykład nr 1 10. „Nowoczesność” jako główny temat socjologii: • socjologia jako „naukowa samoświadomość nowoczesności (społeczeństwa nowoczesnego)”: • „nowoczesność” – jej rozumienie w klasycznej socjologii: • historyczne: nowoczesność jest związana z konkretnym czasem i miejscem (pojawia się od wieku XVI do XIX, wpływ rewolucji francuskiej i amerykańskiej, znaczenie rewolucji przemysłowej - Wielka Brytania). • analityczne:jakie cechy związane są z „nowoczesnością”? (nowoczesność jako przeciwieństwo tradycji/tradycjonalizmu): • indywidualizm(„triumf jednostki”); • postępujące zróżnicowanie społeczne (dyferencjacja i złożoność); • racjonalność (dominuje kalkulacja i bezosobowość); • ekonomizm (cele i kryteria efektywnościowe); • ekspansywność nowoczesności(rozszerzanie jej zasięgu geograficznego i społecznego „w głąb”).

12. WDS (2012/2013) wykład nr 1 11.„Nowoczesność” jako WIELKI TEMAT klasycznej socjologii (przykłady): • „wiedzieć, przewidywać, kontrolować”: • kontrola rzeczywistości jako temat A. Comte’a. • formacje społeczno-ekonomiczne i wyzysk klasowy: • nierówności społeczne jako temat K. Marksa. • więź „mechaniczna” i „organiczna”: • organizacja życia społecznego w mieście (urbanizm) jako temat E. Durkheima. • „wspólnota” i „zrzeszenie”(w jaki sposób „należymy” do społeczeństwa?): • „samotny tłum” jako temat F. Tonniesa. • biurokratyzacja życia społecznego („żelazna klatka racjonalności”): • nowoczesna polityka i administracja jako temat M. Webera.

13. WDS (2012/2013) wykład nr 1 12.Socjologiczna krytyka „nowoczesności”- główne jej tematy to: • alienacja: • nie tylko w dziedzinie pracy, ale w również w innych dziedzinach życia (polityka, edukacja, kultura itp.). • anomia: • postępujący rozkład norm i wartości, sprzyja zagubieniu i rozwojowi przestępczości (dewiacjom). • dezintegrujące skutki społeczeństwa masowego („rozkład wspólnoty”): • negatywne skutki uprzemysłowienia, urbanizacji i demokratyzacji na poziomie „makro” i „mikro”. • ekologia: • bariery wzrostu i potrzeba rozwoju zrównoważonego (kontrolowanego) ze względu na środowisko naturalne. • nierówności światowe (globalne): • teorie zależności i systemu światowego; • podział: Północ wobec Południa. • skala wojen i militaryzacji społeczeństw: • niespotykana wcześniej skala, brutalizacja i destrukcyjność wojen w epoce nowoczesnej.

14. WDS (2012/2013) wykład nr 1 13. Socjologia jako „nowa nauka z długą przeszłością”: •  dąży nie tylko do opisu, ale także do wyjaśniania („zrozumienia”); • postępowanie badawcze opiera się na uznanych regułach postępowania; • neutralność i powstrzymanie się od wartościowania: • socjologia daje głębszy” ogląd rzeczywistości w terminach naukowych, ogólnych. • problemy wiedzy socjologicznej: • brak kumulacji osiągnięć poznawczych; • stała „niedojrzałość” wiedzy socjologicznej (?). • ewolucja ujęć (perspektyw) socjologicznych: • od „socjologii strukturalnej” do „socjologii działania” ; • socjologia życia codziennego (analiza tego, co stanowi „sedno” egzystencji społecznej ludzi).

15. WDS (2012/2013) wykład nr 1 14. Czy socjologia jest „gorsza” od innych dyscyplin naukowych? - kryteria porównania: ·niezmienność obserwacji (brak możliwości powtarzalności obserwacji); ·obiektywność obserwacji i wyjaśnień (wpływ wartości na badacza oraz potrzeba zachowania bezstronności); · sprawdzalność hipotez (trudności w przeprowadzeniu eksperymentów); ·dokładność wyników (potrzeba powiązania abstrakcyjnych pojęć z rzeczywistością); ·mierzalność zjawisk (socjologia zajmuje się badaniem „znaczenia” badanych faktów społecznych); ·stałe liczbowe (jest ich brak w socjologii); ·przewidywalność przyszłych wydarzeń (jest to bardzo trudne); ·dystans od potocznego doświadczenia (socjologia przede wszystkim nim się zajmuje).

16. WDS (2012/2013) wykład nr 1 15. Socjologia jako jedna z dziedzin nauk społecznych– porównanie do: • historii (podział na nauki nomotetyczne i idiograficzne): • socjologia historyczna/historia społeczna. • antropologii: • antropologia fizyczna i kulturowa/społeczna. • psychologii(psychologia społeczna); • ekonomii: • „koszty” i „zyski” w zachowaniach społecznych, kategorie „racjonalności”, „wymiany”, „kapitału” w socjologii - socjologia ekonomiczna. • nauk politycznych: • władza/państwo, prawo, instytucje (socjologia polityki). • innych nauk: matematyka (socjologia matematyczna), socjobiologia itp.