Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW

1. Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Władza i polityka (demokracja i państwo) WDS 2013/2014 nr 11

2. Pojęcie „władzy” • władza w ogólnym sensie oznacza wywoływanie skutków: • jest formą związku przyczynowego, którego istotą jest „powodowanie następstw”. • władza społeczna to władza , której skutki ujawniają się tak w obrębie, jak i poprzez stosunki społeczne: • władza społeczna to wywoływanie zamierzonych skutków, a jej aktorzy („podwładni” i „zwierzchnicy”) pozostają zasadniczo wolni. • stąd „władzę” rozpatruje się najczęściej w relacji do możliwego oporu, jaką inni mogą stawiać władzy – władzę określa się jako zdolność kontrolowania lub wpływania na działania innych bez względu na ich zgodę; • rozróżnienie między sprawowaniem władzy (zamierzoną interwencją) a posiadaniem władzy (antycypowanie jej reakcji).

3. Elementy (części składowe) władzy • przywództwo („czysta władza”) – zdolność do podejmowania decyzji, prowadzenia spraw, grupy itp.; • „siła” – coś, co umożliwia realizację decyzji (perswazja, przymus fizyczny, prawo itp.); • legitymizacja – przekonanie (symbole kulturowe itd.), które daje przywódcy prawo do podejmowania decyzji; • struktura władzy – zorganizowanie samego przywództwa, podejmowania decyzji oraz stosowania „siły”. • dwa generalne podejścia do władzy w socjologii: • funkcjonalna – władza jest niezbędna dla koordynacji, stabilności porządku itp.; • konfliktowa – władza rodzi podziały i wrogość, zwiększa nierówności między ludźmi itp.

4. Teorie (definicje) „władzy” w socjologii • klasyczne rozumienie władzy – Max Weber: • „władza nad kimś” (zdolność realizacji własnej woli wobec oporu innych) i „władza do czegoś” (celowe działanie świadomych jednostek); • władza jest dla niego, obok prestiżu i interesów, podstawowym wymiarem życia społecznego (jest działaniem społecznym); • trzy „czyste” typy panowania: • legalne; • tradycjonalne; • charyzmatyczne. • nowe koncepcje (definicje) „władzy”: • kluczem do zrozumienia roli współczesnej władzy jest „porządek symboliczny”, który ujawnia podziały społeczne i wizualizuje system społeczny (społeczeństwo).

5. Władza ekspercka i dyskurs władzy-Michel Foucault (1926-1984) • dyskurs (sposób, w jaki myślimy o życiu społecznym): • władza działa za pośrednictwem „dyskursu”, który kształtuje potoczne postawy wobec takich zjawisk, jak „obłęd”, „choroba”, „zdrowie” itp.; • władza („rządzenie”) opiera się na dominacji opartej na przekazach zawartych w dyskursywnych formach wiedzy (np. na mechanizmach socjalizacji); • za pomocą procesów nadawania znaczeń ludzie stają się socjalizowani, zostają członkami grup i włączeni w stosunki władzy. • rola władzy profesjonalnej: • to zinstytucjonalizowana władza ekspercka opierająca się na monopolizacji abstrakcyjnej wiedzy i znajomości praktycznych technik; • obecność ekspertów w polityce sprawia, że mówimy o „technokracji” („unaukowieniu” polityki) lub też „proletaryzacji” wiedzy („de-profesjonalizacji” specjalistów).

6. Biowładza („biopolityka”) w ujęciu Michela Foucaulta • typy władzy: • suwerena (obejmuje terytorium - bogactwo), dyscyplinarna (dotyczy naszego ciała - praca) i biowładza (skierowana na populację – jej dobrostan i liczebność). • biowładza (praktyki biomedyczne): • biowładza jako upowszechnienie dyskursu i praktyk biomedycznych; • medykalizuje (i „normalizuje”) społeczeństwo, rozwija praktyki troski o siebie oraz innych ludzi dzięki działaniom państwa (jak np. obowiązkowe szczepienia, badania profilaktyczne itp.) oraz obywateli (troszczą się o siebie i innych – „filantropia”); • „normalizacja” jako technologia władzy w biowładzy – dzięki badaniom wiemy, jakie normy zdrowia powinny obowiązywać w społeczeństwie, a my przyjmujemy je jako coś pożądanego – „rządomyślność”.

7. Władza a demokracja • pojęcie „demokracji”: ludowładztwo – demos i kratos - czyli „władza ludu” (uczestnictwo ludzi w życiu publicznym); • demokracja ateńska (V w. p.n.e., insomie – równość praw); • problemy demokracji jako „władzy ludu” – pytania dotyczą rozumienia: • „ludu”: kto należy do ludu?; jaki rodzaj uczestnictwa?; co jest jego warunkiem?; • „władzy”: jaki zakres władzy?; jakich spraw ma ona dotyczyć?; • „rządzenia”: czy należy się zawsze podporządkować władzy?; co jest obowiązkiem, a co przyzwoleniem wobec władzy? • demokracja to rządy większości przy poszanowaniu prawmniejszości nie zgadzającej się z wyborami większości – opozycji (obawy przed „tyranią większości”); • główne pytanie w demokracji: kto uczestniczy w podejmowaniu określonych (jakich?) decyzji oraz na jakich zasadach (w jaki sposób?)?

8. Demokracja „proceduralna” • Robert Dahl rozróżnienie między „demokracją” (model idealny) a poliarchią („rządy wielu” - model empiryczny demokracji); • co jest „proceduralnym minimum” współczesnej demokracji?: • kontrola polityczna decyzji rządowych jest sprawowana przez wybieranych przedstawicieli; • są oni wybierani w trakcie wolnych i uczciwych wyborów; • prawo udziału w wyborach maja praktycznie wszyscy dorośli mieszkańcy; • wszyscy maja również prawo ubiegania się o stanowisko; • obywatele maja prawo do wolności słowa; • mogą oni zdobywać informacje z prawnie chronionych alternatywnych źródeł informacji; • maja prawo do tworzenia niezależnych stowarzyszeń, partii, grup interesu itp. • dwa dodatkowe warunki: - sprawowanie władzy przez urzędników „z wyboru” (brak opozycji ze strony urzędników mianowanych) i autonomia podejmowania decyzji politycznych.

9. Funkcje i dysfunkcje demokracji • „odwrót od demokracji” - „kto faktycznie rządzi demokracją?” (refleksja antydemokratyczna); • ograniczenia demokracji: • jest czasochłonna i kosztowna; • małe znaczenie ma w niej obecnie jednostkowy aktuczestnictwa (demokracja „anomijna”); • zbyt duży stopień skomplikowania podejmowanych decyzji; • przygotowanie merytoryczne decyzji wymaga pomocy specjalistów (pytanie – kto kontroluje specjalistów?). • co daje demokracja?: • umożliwia kontrolę administracji państwowej; • reguluje konflikty w społeczeństwie (ogranicza ich „niepewność”); • umożliwia korektę błędnych decyzji; • zwiększa innowacyjność społeczną.

10. Granice rozumienia demokracji • demokracja a wzrost złożoności instytucji państwa (i jego agend), w ramach których podejmuje się ważne (często „eksperckie”) decyzje wpływające na losy obywateli; • demokracja a globalizacja: • zmiany suwerenności państwa (czy ograniczenie suwerenności państwa narodowego pozbawia demokrację jej istotnych właściwości?), wzrost znaczenia organizacji międzynarodowych i prawa międzynarodowego. • przyszłość demokracji: • nierówności społeczne (wykluczenie społeczne a uczestnictwo w życiu publicznym); • demokracja elektroniczna (czy to pomoże i wystarczy?); • integracja państw w szersze bloki („deficyt demokracji” w UE).

11. Demokracja i państwo • nikła obecność „państwa” w klasycznej refleksji socjologicznej; • zastępowanie „państwa” innymi pojęciami (np. władza, integracja społeczna) lub traktowanie go jako „wtórnego” wobec społeczeństwa; • podejście funkcjonalne (państwo jest wynikiem racjonalizacji działania społecznego i wymogów funkcjonalnych): • egzekwowanie norm; • ustalanie zasad rozwiązywania konfliktów; • planowanie i koordynacja działań zbiorowych; • utrzymywanie stosunków z innymi społeczeństwami. • podejście konfliktowe: • państwo i „walka klas”; • istnienie przymusu państwowego.

12. Państwo i próby jego definicji socjologicznych • państwo jako szczególnego rodzaju „duża grupa celowa” i „organizacja społeczna” (formalna, biurokratyczna): • klasyczne (Max Weber) - państwo to organizacja racjonalna, funkcjonującą dzięki biurokracji, posiadająca monopol na stosowanie przymusu wobec ludności na danym terytorium; • inaczej – to zorganizowana władza polityczna w społeczeństwie, a istotą państwowości jest „egzekwowanie władzy siłą” i możliwość legalnego stosowania przymusu. • czy państwo może być traktowane jako najwyższa forma instytucjonalizacji władzy (władza „odpersonalizowana”)? ; • tradycja rozważań nad państwem i oceną ustrojów politycznych - co to znaczy „dobre państwo”?

13. Współczesna refleksja socjologiczna nad państwem • związek państwa z: • demokratyczną i suwerenną władzą (sprawowanie władzy nad danym terytorium i uczestnictwo polityczne); • zasadą równości obywateli (polityka anty-dyskryminacji i inkluzji); • nowoczesnym narodem (jego tożsamością kulturową i symbolami). • prawo międzynarodowe - państwo jest taką jednostką podziału politycznego świata, której przysługuje pełna suwerenność, tj. nie podlega ono żadnej innej jednostce politycznej: • problem „nowych państw” - uznanie ich za państwa na arenie międzynarodowej, czyli akceptacja jako podmiotu prawa międzynarodowego i gotowości do respektowania związanych z tym skutków prawnych (przykład: Timoru Wschodniego i Kosowa); • wewnętrzne zróżnicowanie państwa: rozmiar i siła państwa („słabe państwa”), rola sektora publicznego oraz bezpieczeństwa publicznego.

14. Państwo opiekuńcze (dobrobytu, bezpieczeństwa socjalnego, państwo socjalne, welfare state, etat-providence) • państwo „opiekuńcze” w Europie – historia i pojęcie (termin „młody”) - ma ono zapewnić bezpieczeństwo socjalne przez skuteczne prawodawstwo i pomoc społeczną ; • cele państwa „opiekuńczego”: • zapewnienie minimum poziomu życia wszystkim obywatelom (minimalny dochód, mieszkanie, ochrona zdrowia, wykształcenie); • równe traktowanie wszystkich obywateli; • prawo do świadczeń socjalnych (możliwość dochodzenia sądowego); • wyrównywanie (a nie usuwanie) skutków gospodarki rynkowej. • ewolucja „państwa opiekuńczego”: • tworzenie powojennego, nowoczesnego „państwo opiekuńczego” (znaczenie Wlk. Brytanii i Szwecji, Niemiec oraz państw socjalistycznych); • od końca lat 70. XX wieku dyskusja nad modelem tego państwa (motywy finansowe, kryzys świadczeń, krytyka polityczna).

15. Przyszłość państwa narodowego • ”re-definicja” modelu państwa narodowego - imigracja i wielokulturowość; • nadal ważna rola demokratycznego paradygmatu „suwerenności ludu”; • kulturowe znaczenie więzi narodowej („poczucie wspólnotowego my”) w globalnym świecie: • na ile daje ono poczucie przynależności?; • na ile ono pozostaje elastyczne i otwarte na „innych”? • kwestia bezpieczeństwa i zagrożenia terroryzmem – na ile państwo: • chroni swoich obywateli?; • dostarcza odpowiedniej argumentacji historycznej i podstaw więzi między ludźmi, tworząc „spoiste” społeczeństwo? • współczesne wyzwania (ograniczenia) wobec państwa narodowego.

16. Literatura (zalecana, warta?) na temat „władzy” (państwa i demokracji) • Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii (roz. XVII. Sfera polityki); • a także lektury z ćwiczeń: • John Scott, Władza, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2007, (rozdział. 5. Dyscyplina i władza ekspercka, s. 116-137). • Edmund Wnuk-Lipiński, Świat międzyepoki. Globalizacja, demokracja, państwo narodowe, Wydawnictwo ZNAK – Instytutu Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2004, s. 84-116 (rozdział 3: Kłopoty liberalnej demokracji w globalnym świecie). • Robert D. Putnam, Samotna gra w kręgle. Upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych w Stanach Zjednoczonych, przeł. P. Sadura i S. Szymański, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008 (roz. 2. Partycypacja polityczna, s. 53-81; roz. 3. Zaangażowanie obywatelskie, s. 82-107).