Literaire ontwikkeling Theo Witte UCLO t.c.h.witte@uclo.rug.nl

1. Literaire ontwikkeling Theo Witte UCLO t.c.h.witte@uclo.rug.nl Het Schoolvak Nederlands

2. Inhoud • onderzoek naar literaire ontwikkeling • complicerende factoren van boeken en (verwerkings)opdrachten • literaire ontwikkelingsstadia in het studiehuis en de derde graad • ontwikkelingsprincipes Het Schoolvak Nederlands

3. Recht doen aan verschillen Differentiatie …. • leerlingen • competentieniveaus • boeken • verwerkingspdrachten • lessen • docenten • programma’s Het Schoolvak Nederlands

4. Onderzoeksvragen ?. Wat zijn significante verschillen tussen de niveaus? Welke gedrags- verschillen? Hoeveel fasen kunnen er worden onderscheiden? h4 – en v6+ Hoe de ontwikkeling stimuleren? Welke boeken? Welke opdrachten? Het Schoolvak Nederlands

5. literatuuronderwijs ontrafelen Afhankelijk van de legenda kan kortom alles een kaart zijn: handpalmen, oogirissen, moedervlekken en de vertakkingen in de plooien van een opengewoeld bed. K. Michel (Waterstudies) Het Schoolvak Nederlands

6. medeonderzoekers: • Ilse Bolscher – Nijmegen • Joop Dirksen - Eindhoven • Josje Hamel - Groningen • Godfried Hüttenberger - Utrecht • Monique Metzemaekers - Warffum • Tom Oud - Veendam Het Schoolvak Nederlands

7. literaire ontwikkeling van leerlingen evalueren en stimuleren • selectie van vijf h4- of v4-leerlingen (oplopend van zwakke naar sterke startcompetentie) • dertig leerlingen (3 x 5 havo, 3 x 5 vwo) • havo 2000-2002, vwo 2000-2003 Het Schoolvak Nederlands

8. Erwin • Af en toe koop ik een tijdschrift want gewoon boeken lezen in mijn vrije tijd vindt ik niet veel aan en dat zal nog wel een tijdje zo blijven. • Ik heb niet echt een voorkeur voor bepaalde soorten boeken, als het maar een beetje snel leest, dan vind ik het wel best omdat ik toch geen lezer ben. STARTCOMPETENTIE

9. Derk • ‘Oorlogswinter’ van Jan Terlouw vind ik een van de mooiste en beste boeken die ik heb gelezen, omdat Jan Terlouw de spanning zo goed beschrijft, je staat geen moment stil. Dit boek heeft daardoor vele verrassende wendingen en een verrassend eind. • Het meest houd ik van oorlogsboeken, waarbij je meestal in de hoofdpersoon kruipt en achter hun gedachten komt. Voorwaarde is dan ook dat het meestal vaart inzit en heel spannend is. Het Schoolvak Nederlands

10. Alex • De boeken die het meeste indruk op mij maakten zijn: ‘It’ van Stephen King, ‘De Celestijnse Belofte’ van James Redfield, ‘Duin’ van Frank Herbert en ‘Insomnia’ van Stephen King. • Ik vind het absoluut niet leuk dat we boeken moeten lezen voor Nederlands, want dat betekent dat het van een Nederlandse schrijver moet zijn, en geen een schrijft goede boeken (vind ik). Het Schoolvak Nederlands

11. Cécile • Vorig jaar heb ik alle boeken van Grunberg gelezen. Zijn schrijfstijl vind ik erg goed. Op sommige punten doet hij mij denken aan de manier waarop ik zelf schrijf en denk. Giphart las ik op aanraden van mijn vriendinnen, maar dat vind ik stom gekwul. • In de afgelopen zomer wilde ik meer en andere boeken lezen. Ik kreeg een stapel ‘aanraders voor beginners’ van mijn ouders en broer, en ik heb boeken gelezen van o.a. Françoise Sagan en Willem Frederik Hermans. Ik ben toen ook nog begonnen in ‘Wat is literatuur?’ van J.P Satre. Grunberg, Hermans en Mulisch zijn op dit moment favoriet. Het Schoolvak Nederlands

12. De legenda voor literaire ontwikkeling (voorlopig) zes ijkpunten, niveaus zie p.1 van zeer beperkte tot zeer uitgebreide literare competentie Het Schoolvak Nederlands

13. Cécile • Vorig jaar heb ik alle boeken van Grunberg gelezen. Zijn schrijfstijl vind ik erg goed. Op sommige punten doet hij mij denken aan de manier waarop ik zelf schrijf en denk. Giphart las ik op aanraden van mijn vriendinnen, maar dat vind ik stom gekwul. • In de afgelopen zomer wilde ik meer en andere boeken lezen. Ik kreeg een stapel ‘aanraders voor beginners’ van mijn ouders en broer, en ik heb boeken gelezen van o.a. Françoise Sagan en Willem Frederik Hermans. Ik ben toen ook nog begonnen in ‘Wat is literatuur?’ van J.P Satre. Grunberg, Hermans en Mulisch zijn op dit moment favoriet. Het Schoolvak Nederlands

14. Alex • De boeken die het meeste indruk op mij maakten zijn: ‘It’ van Stephen King, ‘De Celestijnse Belofte’ van James Redfield, ‘Duin’ van Frank Herbert en ‘Insomnia’ van Stephen King. • Ik vind het absoluut niet leuk dat we boeken moeten lezen voor Nederlands, want dat betekent dat het van een Nederlandse schrijver moet zijn, en geen een schrijft goede boeken (vind ik). Het Schoolvak Nederlands

15. Derk • ‘Oorlogswinter’ van Jan Terlouw vind ik een van de mooiste en beste boeken die ik heb gelezen, omdat Jan Terlouw de spanning zo goed beschrijft, je staat geen moment stil. Dit boek heeft daardoor vele verrassende wendingen en een verrassend eind. • Het meest houd ik van oorlogsboeken, waarbij je meestal in de hoofdpersoon kruipt en achter hun gedachten komt. Voorwaarde is dan ook dat het meestal vaart inzit en heel spannend is. Het Schoolvak Nederlands

16. Erwin • Af en toe koop ik een tijdschrift want gewoon boeken lezen in mijn vrije tijd vindt ik niet veel aan en dat zal nog wel een tijdje zo blijven. • Ik heb niet echt een voorkeur voor bepaalde soorten boeken, als het maar een beetje snel leest, dan vind ik het wel best omdat ik toch geen lezer ben. STARTCOMPETENTIE

17. Het Schoolvak Nederlands

18. Literaire leesschaal: complicerende factoren voor de lezer Wat heeft de lezer nodig om een literaire tekst met begrip te kunnen lezen? • tijd • vertrouwdheid met literatuur • literair taalgebruik, • literaire procédés • literaire personages • algemene kennis en levenservaring • culturele en literaire kennis Het Schoolvak Nederlands

19. Waar zijn we gebleven? ?. Wat zijn significante verschillen tussen de niveaus? Welke gedrags- verschillen? Hoeveel fasen kunnen er worden onderscheiden? h4 – en v6+ Hoe de ontwikkeling stimuleren? Welke boeken? Welke opdrachten? Het Schoolvak Nederlands

20. VAN beperkt repertoire eenvoudige verwerking onzelfstandig leren NAAR uitgebreid repertoire complexe verwerking zelfstandig leren ontwikkeling Het Schoolvak Nederlands

21. Ontwikkelingsstadia voor de literair-esthetische verwerking zie p.5 • criteria = dominante waardeoordelen van leerlingen • opvatting = literatuuropvatting • duidt op = kenmerken van verwerking Het Schoolvak Nederlands

22. ontwikkelingsstadia (in ontwikkeling) 0 – schools nihil / pragmatisch schools (omdat het moet) 1 – belevend 2 – toetsend 3 – identificerend 4 – analyserend 5 – letterkundig verdiepend 6 – academisch beschouwend Het Schoolvak Nederlands

23. ‘In der Beschränkung zeigt sich der Meister’ Het Schoolvak Nederlands

24. Waar zijn we gebleven? ?. Wat zijn significante verschillen tussen de niveaus? Welke gedrags- verschillen? ?. Hoeveel fasen kunnen worden onderscheiden? h4 – en v6+ Hoe de ontwikkeling stimuleren? Welke boeken?w Hoe begeleiden? Welke boeken? Welke opdrachten? Het Schoolvak Nederlands

25. Verwerkingsopdrachten • zie werkblad p.2 • literaire competentie: met en over literaire boeken kunnen communiceren • 17 zeer beknopt geformuleerde activiteiten (verwerkingsopdrachten) • gewijzigde opdracht: welke activiteiten zijn stimulerend voor de ontwikkeling bij het aan u toegewezen niveau (boeken)? Het Schoolvak Nederlands

26. literaire activiteitenschaal (p.6) onvolledig ! ‘labels’ van de rijen (zie ook p.2): • taal • inhoud • personages • persoonlijke leeservaring • met anderen • toegevoegd: presentatievormen Het Schoolvak Nederlands

27. Hoe verloopt de literaire ontwikkeling? Ontwikkelingsprincipes (p.7) • elke stadium heeft een belangrijke functie in de ontwikkeling • eerder verworven competenties (stadia) blijven meedoen (repertoire!) • ongeveer één stadium per (school)jaar • goed gedoseerde activiteiten in de ‘zone van nabije ontwikkeling’ stimuleren de literaire ontwikkeling Het Schoolvak Nederlands

28. samenvattend … ?. Wat zijn significante verschillen tussen de niveaus? Welke gedrags- verschillen? ?. Hoeveel fasen kunnen worden onderscheiden? h4 – en v6+ Welke opdrachten ?. Hoe de ontwikkeling stimuleren? Welke boeken?w Hoe begeleiden? Welke boeken? Welke opdrachten? Het Schoolvak Nederlands

29. Het differentiatiemodel is een kaart … maar niet het gebied! wordt vervolgd (HSN 2004) Het Schoolvak Nederlands

30. contact t.c.h.witte@uclo.rug.nl Het Schoolvak Nederlands

31. VAN egocentrisch (gesloten) subjectief beleven ongereflecteerde ervaringen (‘kreten’) concreet eenduidig docentgestuurd NAAR empathisch (open) objectief beschouwen ‘sophisticated’ ervaringen abstract ambigu leerlinggestuurd ontwikkeling - literair Het Schoolvak Nederlands

32. leesinspanning & leesplezier • Hoe minder mentale inspanning men nodig heeft om tot een basisbegrip van de tekst te komen, des te meer verwerkingscapaciteit er over blijft om de tekst te verrijken. • Er bestaat een wisselwerking tussen tekstbegrip en tekstverrijking, tussen leesinspanning en leesplezier. • (activeringstheorie Daniel Berlyne, 1974; trance-theorie, Nell 1988) Het Schoolvak Nederlands

33. geringe complexiteit (of een arme leeservaring) gevoelens van welbehagen tekstbegrip verveling stress mentale inspanning Het Schoolvak Nederlands

34. enigszins moeizame leeservaring gevoelens van welbehagen zone van nabije ontwikkeling tekstverrijking tekstbegrip verveling stress mentale inspanning Het Schoolvak Nederlands

35. grote complexiteit (of een ‘gespannen’ leeservaring) gevoelens van welbehagen tekstbegrip verveling stress mentale inspanning Het Schoolvak Nederlands

36. rijke leeservaring (trance, flow) zone van nabije ontwikkeling gevoelens van welbehagen tekstverrijking tekstbegrip verveling stress mentale inspanning Het Schoolvak Nederlands