Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW

1. Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 10): Etniczność a język i region - przykład społeczności kaszubskiej

2. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 1. Odwracanie „zmiany językowej” (J. A. Fishman, ReversingLanguage Shift…): • etapy „rewitalizacji” (lub też „śmierci”) języków: • 1) „rekonstrukcja” języka, nauczanie starszego pokolenia; • 2) tworzenie zintegrowanej społecznie grupy użytkowników języka (w mowie); • 3) nacisk na używanie codzienne języka na poziomie lokalnym (sąsiedztwo) i rodzinnym (tworzenie bazy międzypokoleniowego przekazu języka); • 4) tworzenie zorganizowanego (nieformalnego) systemu nauczania języka (poza publicznym system) obejmującym całość grupy (wszystkie pokolenia); • 5) wprowadzenie nauki języka do systemu publicznej edukacji; • 6) nacisk (rozwój) na używanie języka w miejscu pracy; • 7) nacisk na używanie języka w mediach i administracji publicznej; • 8) wprowadzenie języka do edukacji uniwersyteckiej, administracji centralnej itp.

3. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 2. Czynniki „rewitalizacji językowej” (1): • A) wzrost społecznego znaczenia języka: • wzrost prestiżu języka mniejszości praz jego znaczenia w obrębie społeczności większościowej (dominującej) – jego legitymizacja; • wzrost zamożności i prestiżu użytkowników języka ; • wzrost (silna) obecność języka w systemie edukacyjnym; • wzrost kompetencji w pisaniu tym językiem; • możliwość stosowania użycia języka w mediach elektronicznych i Internecie (obecność publiczna). • B) rola transmisji międzypokoleniowej języka mniejszości: • przywracanie używania języka w rodzinie (najważniejsze!); • odbudowa wspólnoty kulturowej (językowej) naciskiem na przekaz międzypokoleniowy; • rozszerzenie możliwości sytuacji społecznych transmisji języka (sąsiedztwo, lokalność, imprezy i święta, uroczystości religijne).

4. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 3. Czynniki rewitalizacji językowej (2): • C) edukacja („wyjście poza życie prywatne”): • standaryzacja języka, język jako odrębny przedmiot nauczania, nauczanie dwujęzyczne, nauczanie przez immersję („zanurzenie w języku”); • nauka języka „słaba” (język w programie edukacji) i „mocna” (nauczanie w języku – w kierunku sytuacji wielojęzyczności), nauka całych rodzin. • D) język w mediach (wpływ pozytywny i negatywny): • rola mediów dla upowszechnienia języka mniejszości (z perspektywy samego języka oraz z „zewnętrznego” punktu widzenia – postrzegania statusu tego języka); • wpływ negatywny („folkloryzacja”) i pozytywny (podniesienie prestiżu języka); • media kształtują oficjalny (publiczny) dyskurs na temat tego języka („dziennikarstwo etniczne”); • media pozwalają na zachowanie i dokumentację języka (jego „hibernację”).

5. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 4. Czynniki rewitalizacji językowej (3): • E) życie publiczne: • administracja publiczna, usługi (np. hipermarkety) itp.; • język zaczyna być postrzegany jako mający „realną władzę i możliwości”. • F) „oficjalizacja” języka mniejszościowego (ostatni etap „odwrócenia zmiany językowej”): • uznanie języka (jako oficjalny lub współ-oficjalny), warunek konieczny jego przetrwania; • krajowa ochrona prawna (zróżnicowane formy ochrony); • Europejska Karta Języków Regionalnych lub Mniejszościowych. • G) postawy społeczne wobec języka: • rola organizacji międzynarodowych, zwłaszcza w Europie; • zmiana dominującego dyskursu dotyczącego języków i kultur mniejszościowych. • H) rola organizacji i instytucji mniejszościowych: • instytucje oficjalne (państwowe); • znaczenie liderów („meneadżerów etniczności”) i organizacji mniejszościowych.

6. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 5. Sytuacja języka kaszubskiego: • jest to najważniejszy wyznacznik tożsamości kaszubskiej; • zmiany zasięgu języka kaszubskiego a osadnictwo Kaszubów; • zróżnicowanie dialektalne języka kaszubskiego (21 grup językowych na początku XX wieku); • obecna znajomość języka kaszubskiego wśród społeczności kaszubskiej (szacunki): • zna język - 64,5% (367,5 tys.), nie zna – 35,5% (202,4 tys.); • z tego - codziennie używa – 14,2%, bardzo często 7,3%, często – 19,9 %, nie używa 23,1%; • zanik języka kaszubskiego w miastach i „obszarach peryferyjnych”. • zagrożenia: • zmniejszenie liczby dzieci posługujących się tym językiem, • obecność „kompleksu kaszubskiego” (język kaszubski to język domowy, to „mowa ludu”, to gwara języka polskiego).

7. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 6. Ewolucja standaryzacji języka kaszubskiego: • ewolucja prac nad językiem: • lata 60-te, pierwsze próby standaryzacji; • język kaszubski jako „etnolekt” (początek lat 90-tych XX wieku) - dążenia do podniesienie prestiżu tego języka; • 1996 r. (porozumienie) i 2006 r. (Rada Języka Kaszubskiego); • dążenie do upowszechniania języka. • podziały wśród językoznawców: • język kaszubski to język „narodowy”, czy język regionalny? • inne problemy: • język odświętny czy język codzienny (np. w pracy)?; • język elitarny (język lokalnej inteligencji) czy język masowy (uznawany)? • obecność języka kaszubskiego: • edukacja, prasa i RTV, Internet, wydawnictwa, literatura piękna, sztuka i twórczość artystyczna, życie religijne.

8. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 7. Język kaszubski w Polsce jako „język regionalny”: • status prawny języka kaszubskiego: • ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym definiuje go (art. 19, ust. 2) jako język regionalny: • zgodnie z nią istnieje możliwość używania kaszubskiego przed organami gminy, obok języka polskiego, jako języka pomocniczego; • możliwość dwujęzycznych nazw miejscowości. • 1 czerwca 2009 r. zaczęła w Polsce obowiązywać Europejska Karta Języków Regionalnych i Mniejszościowych – ma to istotne dla statusu języka kaszubskiego; • rola kaszubskich organizacji kulturalnych (Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie), naukowe (Instytut Kaszubski) i językowe (Rada Jezyka Kaszubskiego; UG, nauczyciele).

9. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 8. Język „regionalny”: • dość bliskie związki genetyczne z językiem większości na danym terenie; • wspólny rozwój historyczny z językiem większości; • stosunkowo niski prestiż społeczny języka; • niedostatecznie rozpowszechniony standard (lub brak takiego) danego języka, bądź normy literackiej; • tradycja literacka posiada długą historię; • dana społeczność sprzeciwia się przyjęciu statusu mniejszości w rozumieniu mniejszości narodowej; • duża (przeważająca) część posługująca się tym językiem nie ma wykształconego poczucia odrębności narodowej, ale ma za to silne poczucie odrębności regionalnej (etnicznej); • jest to język określany mianem dialect cluster; • duże zróżnicowanie dialektalne na danym terenie. .

10. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 9. Zasięg terytorialny języka kaszubskiego

11. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 10. Òjcze nasz, jaczi jes w niebie, niech sã swiãcy Twòje miono, niech przińdze Twòje królestwò, niech mdze Twòja wòlô jakno w niebie tak téż na zemi. Chleba najégò pòwszednégò dôj nóm dzysô i òdpùscë nóm naje winë, jak i më òdpùszcziwómë naszim winowajcóm. A nie dopùscë na nas pòkùszeniô, ale nas zbawi òde złégò. Amen

12. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 7 11. Ojcze Naszw języku kaszubskim

13. 12. Klawiatura w języku kaszubskim Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10

14. 13. Kaszubskie nuty Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10

15. 14. Sanktuarium w Pelplinie Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10

16. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 7 15. Społeczność kaszubska a język: • sukces etniczny Kaszubów - emancypacja kulturowa w zakresie języka (jego standaryzacja i upowszechnienie) i silna podmiotowość lokalna; • rodzi on dyskusję o kultury kaszubskiej i strategii działania organizacji kaszubskich: • folklor jest nadal ważny (stereotyp „niebieskie stroje”) – dominujące postrzeganie z zewnątrz i jako dominujący produkt turystyczny; • odchodzenie od folkloru na rzecz kultury „nowoczesnej"(czy to jest jeszcze kultura kaszubska?) – spór „tradycjonaliści” i „nowocześni”; • zróżnicowanie „lokalne” kultury kaszubskiej a dążenie do stworzenia jednej, „ogólno-kaszubskiej” kultury. • zmiany tożsamości etnicznej: • od „więzi nawykowej” do „nowej etniczności”; • tożsamość kaszubska „odkryta”, „odzyskana” i „wybrana”.