BESLENME ve SAĞLIK

1. BESLENME ve SAĞLIK Prof.Dr. Zeynep ŞİMŞEK

2. BESLENME BOZUKLUĞU (Malnütrisyon) • Temel besin maddelerinin yokluğu, azlığı ya da fazlalığı sonucu ortaya çıkan patolojik tablo • Yetersiz beslenme: Temel besin maddelerinin yetersiz alımı sonucu ortaya çıkan patoloji • Çocuklarda marasmus, yetişkinlerde zayıflık • Dengesiz beslenme: Temel besin maddelerinin (protein ve enerjinin) dengesiz alımı sonucu ortaya çıkan patoloji • Aşırı beslenme: Uzun süre gerektiğinden fazla besin maddesi alımı

3. BESLENME • Büyüme-gelişme, üreme (fiziksel, ruhsal) • Enfeksiyon hastalıklarına duyarlılık • Zeka gelişimi • Davranış bozukluklarıyla beslenme arasında son derece güçlü bir ilişki vardır.

4. Büyüme ve Gelişme Geriliği • Fizik büyüme ve gelişmede gerilik • Fizyolojik gelişmede gerilik • Mental gelişmede gerilik

5. Hastalıklara Direnç Azalır. • Enfeksiyonlar kolay yerleşir, ağır seyreder • Enfeksiyonlar sık görülür, uzun sürer • Metabolik hastalıklar aşikar hale gelir ve ağır seyreder • Dejeneratif hastalıkların meydana gelmesi kolaylaşır. • Çeşitli nedenlerle ölüm hızları artar.

7. Toplumsal Düzensizliklere Yol Açar • Yeteneksiz ve güçsüz kişilerin oranının artması sonucu ekonomik sorunlar artış gösterir. • Yeteneksiz ve güçsüz kişilerin eğitimlerinin güçsüzleşmesi kültürel sorunlar doğurur. • Yeteneksiz kişilerin yaratacağı sosyal olaylar, toplumsal mutsuzlukların artması, toplumsal düzenin bozulmasına yol açar.

8. Beslenme ile ilgili gerçekler – 1- • Malnütrisyon (beslenme bozukluğu) global hastalık yükünü arttıran en önemli nedendir. Dünyada her yıl ölen çocukların üçte birinin ölüm nedeni malnütrisyondur. • Yoksulluk beslenme bozukluğunun başta gelen nedenidir.

9. Beslenme ile ilgili gerçekler – 2- • Kronik malnütrisyonun anahtar belirleyicisi yaşa göre boy uzunluğudur (bodurluk). Yaklaşık 178 milyon çocuk yeterli gıda alamama ve hastalıklar nedeniyle bodurdur. • Büyüme yavaşladıkça beyin gelişimi ve öğrenme de yavaşlar. Afrika ve Asya bodurluğun en yüksek olduğu ülkelerdir (Güney Asya %41).

10. Beslenme ile ilgili gerçekler – 3- • Akut beslenme eksikliğinden ortaya çıkan zayıflık malnütrisyonun ağır şeklidir. Yaklaşık her yıl 1.5 milyon çocuk ölmektedir (gıda fiyatlarının artışı, savaşlar, afetler gıdaya ulaşımı etkileyen önde gelen nedenlerdir).

11. Beslenme ile ilgili gerçekler – 4- • Gizli açlık, diyette temel vitamin ve minerallerin eksikliğidir. Bunlar bağışıklık sistemi ve sağlıklı gelişim için hayati öneme sahiptir. Dünyada A vitamini, çinko, demir ve iyot eksikliği öncelikli halk sağlığı sorunlarındandır. Yaklaşık 2 milyar kişi iyot eksikliği yaşamaktadır. Beş yaş altı ölümlerin 500.000’den fazlasının nedeni A vitamini eksikliğidir.

12. Beslenme ile ilgili gerçekler – 5- • Aşırı kilo ve şişmanlık (obezite) dünyada halk sağlığı sorunlarından bir diğeridir. Diyabet (özellikle gelişmekte olan ülkelerde diyabet (şeker hastalığı) gibi diyetle ilgili hastalıkların prevalansı yükselmektedir. Bazı gelişmekte olan ülkelerde 5 yaş altındaki çocuklarda obezite %20’ye kadar ulaşmıştır.

13. Beslenme ile ilgili gerçekler – 6- • Gebelikte yeterli ve dengeli beslenme bebeğin sağlığı ile doğrudan ilişkilidir. Bebeklerin 6 ay sadece anne sütü alması, 2 yaşına kadarda emmesi önemlidir. Böylece obezite sıklığı azalacak ve beyin gelişi hızlanacaktır.

14. Beslenme ile ilgili gerçekler – 7- • Adölesan dönemdeki beslenme bozukluğu ileriki yaşların sağlıksız geçmesine neden olur. Anemi adölesan kızların sağlığı için büyük önem taşır. Adölesan dönemde sağlıklı beslenme ve fiziksel hareket alışkanlıkları yaşam süresini uzatan esas belirleyicilerdir.

15. Beslenme ile ilgili gerçekler – 8- • Yaşam boyu sağlıksız beslenme ve hareketsizlik sağlık risklerini arttırır (kardiyovasküler hastalıklar, kanser, diyabet gibi).

16. Beslenme ile ilgili gerçekler – 9- • Beslenme eğitimi temel sağlık hizmetlerinden biridir. Her bireye verilmesi gerekir.

17. Beslenme ile ilgili gerçekler – 10- • Sağlıklı beslenme için anahtarlar; • Yaşamın ilk 6 ay’ı sadece anne sütü • Farklı çeşitlilikte gıda tüketme • Sebze ve meyve ağırlıklı beslenme • Yağ ve şeker tüketimine dikkat etme • Az tuzlu yeme

18. İçme ve kullanma sularının sanitasyonu Katı ve sıvı atıkların zararsızlandırılması Hava kirliliğinin önlenmesi Sağlıklı barınma koşullarının temini Besin Sanitasyonu Vektör ve kemirici kontrolü “Gürültü, radyasyon, aydınlanma havalandırma” Sağlığa az ya da çok zararlı olabilecek kuruluşlar Mezarlıklar Turist Sağlığı Sağlıklı Çalışma koşulları/ergonomi Sağlık eğitimi Üreme Sağlığı Kişisel Hijyen Beslenme Bağışıklama Erken Tanı Kemoproflaksi Çevreye Yönelik Koruyucu Sağlık Hizmetleri Kişiye Yönelik Koruyucu Sağlık Hizmetleri 3. basamak 2. basamak 1. basamak Tedavi Edici Sağlık Hizmetleri Koruyucu Sağlık Hizmetleri Esenlendirici (Rehabilitasyon ) SAĞLIK HİZMETLERİ

19. BESLENME DURUMUNU OLUMSUZ ETKİLEYEN FAKTÖRLER • Yoksulluk • Sos-yo kültürel faktörler • Diş çürükleri, eksik dişler • İştahsızlık (Gebelik, hastalık) • Ruhsal ve nörolojik bozukluklar • Sindirim sistemi hastalıkları • Aşırı su ve protein kaybı • Özel diğer durumlar

20. Primer Beslenme Hastalıkları • Genel Açlık Hastalıkları • Protein- Enerji Yetersizlikleri • Vitamin yetersizlikleri • Mineral yetersizlikleri

21. Sekonder Beslenme Hastalıkları • Metabolizma bozukluğu hastalıkları – Diabet, Gut vb. • Dejeneratif Hastalıklar – Arteroskleroz, Hipertansiyon, Gastrointestinal ve karaciğer hastalıkları vb. • Kanser ve diğer neoplasmalar

22. Besin öğelerinin kimyasal yapılarına ve vücut çalışmasındaki etkinliklerine göre gruplanması • Proteinler: Yetişkin insan vücudunun ortalama % 16’sı proteinden oluşur. • Proteinler sindirim kanalında yapı taşı olan amino asitlere ayrılarak kana geçerler ve kanla karaciğere taşınırlar. Tekrar belirli düzen içinde birleşerek vücut doku proteinlerini yaparlar. Proteinler hücrelerin esas yapını oluşturur. Böylece, protein, büyüme ve gelişme için başta gelen besin öğesidir.

23. Besin öğelerinin kimyasal yapılarına ve vücut çalışmasındaki etkinliklerine göre gruplanması • Yağlar: Yetişkin insan vücudunun ortalama % 18’i yağdır. Enerji kaynağıdır. • Deri altı yağ vücut ısısının hızlı kaybını önler. • Vücudun düzenli çalışmasında etkinliği olan bazı hormonların yapımı için gereklidir.

24. Besin öğelerinin kimyasal yapılarına ve vücut çalışmasındaki etkinliklerine göre gruplanması • Karbonhidratlar: Yetişkin insan vücudundaki toplam karbonhidrat miktarı % 1’in altındadır. Karbonhidratların başlıca etkinliği enerji sağlamalarıdır. Günlük enerjinin çoğu karbonhidratlardan sağlanır. • Depo şeklinde şeklinde bulunan glikojen vücut dokuları için kesintisiz enerji kaynağı olan kan glikozunun belirli düzeyde tutulması için gereklidir.

25. Besin öğelerinin kimyasal yapılarına ve vücut çalışmasındaki etkinliklerine göre gruplanması • Mineraller: Yetişkin insan vücudunun ortalama % 6’sı minerallerden oluşmuştur. • Kalsiyum ve fosfor olmak üzere minerallerin bir bölümü iskelet ve dişlerin yapı taşıdır. • Diğer bir bölümü (sodyum, potasyum gibi) vücut suyunun dengede tutulmasını sağlar. • Demir,vücutta besin ögelerinden enerji oluşması için zorunlu olan oksijenin taşınmasında gereklidir. • Bazı mineraller vücudun çalışmasını düzenleyen enzimlerin bileşiminde yer alırlar. • Bazıları da (çinko,selenyum) savunma sisteminin yeterliliği için kullanılırlar

26. Besin öğelerinin kimyasal yapılarına ve vücut çalışmasındaki etkinliklerine göre gruplanması • Vitaminler: İnsan vücudunda oldukça az miktarlarda bulunmasına karşın etkinlikleri çoktur. • Bunların bir bölümü (B grubu), besinlerle aldığımız karbonhidrat, yağ ve proteinden enerji ve hücrelerin oluşması ile ilgili biyokimyasal olayların düzenlenmesine yardımcıdırlar. • D vitamini, kalsiyum ve fosfor gibi minerallerin kemik ve dişlerde yerleşmesine yardımcıdırlar. Bazı vitaminler de (A, E, C) vücut hücrelerinin hasarını önleyerek normal işlevlerini sürdürmeleri ve bazı zararlı maddelerin etkilerinin azaltılmasında (Antioksidan etki) yardımcıdırlar.

27. Besin öğelerinin kimyasal yapılarına ve vücut çalışmasındaki etkinliklerine göre gruplanması • Su: Besinlerin sindirimi, dokulara taşınması, hücrelerde kullanılması sonucu oluşan zararlı atıkların atılması ve vücut ısısının düzenlenmesi için gereklidir. • Vücutta bütün kimyasal olaylar çözelti içinde oluştuğundan, vücutta yeterince su bulunması zorunludur.

28. BESİN GRUPLARI VE BESİN DEĞERLERİ • Grup I. Süt ve sütten yapılan yiyecekler: Protein, kalsiyum, fosfor, B2 vitamini (riboflavin) ve vitamin B12 olmak üzere birçok besin öğesinin önemli kaynağıdır. • Doymuş yağ ve kolesterol ile yağda eriyen A vitamini içerirler.

29. BESİN GRUPLARI VE BESİN DEĞERLERİ • Grup I. Öneriler • Yetişkin bireylerin 2 porsiyon, çocukların, adölesan dönem gençlerin, gebe ve emzikli kadnlarla menopoz sonrası kadınların 3-4 porsiyon süt ve yerine geçen besinleri tüketmeleri gerekir. • Bir orta boy su bardağı (200 cc) süt veya yoğurt ile iki kibrit kutusu büyüklüğünde peynir bir porsiyondur.

30. BESİN GRUPLARI VE GIDALARIN BESİN DEĞERLERİ • Grup I. Öneriler • Çiğ süt ve pastörize edilmemiş sütlerden yapılan peynir ve benzeri besinler insanlarda Brusella hastalığına neden olur. Bu nedenle sokakta satılan kaynağı bilinmeyen sütler tüketilmemelidir. • Pastörize edilmiş veya UHT (uzun ömürlü süt) sütleri tercih edin. Az kaynatılması sütte bulunan mikropların tamamını öldürmez. Sütün çok kay-natılması ise vitamin kaybına neden olur. Sütü kaynama noktasına geldikten sonra en az 5 dakika kaynatmak hijyenik yönden yararlıdır.

31. BESİN GRUPLARI VE GIDALARIN BESİN DEĞERLERİ • Grup I. Öneriler • Yoğurdun suyunun süzülmesi veya bekletme esnasında oluşan suyunun atılması vitamin B2(riboflavin) kaybına neden olur. • Pişirilme sırasında süte şeker eklenmesi protein kaybına neden olur.

32. GIDA GRUPLARI VE GIDALARIN BESİN DEĞERLERİ • Grup II. Et, yumurta, kuru baklagiller: Protein• Demir, çinko, fosfor, magnezyum• B6, B12, B1 ve A vitamini, Posa (kurubaklagiller) içerir. • Büyüme ve gelişmeyi sağlarlar, • Hücre yenilenmesi, doku onarımı ve görme işlevinde görev alan besin ögelerini içerirler.• • Kan yapımında görevli en önemli besin öğeleri bu gruptadır. • Sinir, sindirim sistemi ve deri sağlığında görev alan besin öğeleri en çok bu grupta bulunur.• Hastalıklara karşı direnç kazanılmasında rolü olan en önemli besin grubudur.

33. GIDA GRUPLARI VE GIDALARIN BESİN DEĞERLERİ • Grup II. Etler (Öneriler) • Etler iyi kalite protein kaynağıdır. Özellikle hızlı büyümenin olduğu bebeklik, çocukluk dönemlerinde diyette mutlaka yer alması gerekir. • Etin kendisi protein içerdiği için suyundan ziyade kendisi yenilmelidir. • Yağlı etlerin doymuş yağ ve kolesterol içeriği daha yüksek olduğu için koroner arter hastalığı, diyabet, hipertansiyon gibi hastalığı olanlar kırmızı yağlı et yerine derisiz beyaz eti (tavuk, hindi) ve balık etini tercih etmelidirler.

34. GIDA GRUPLARI VE GIDALARIN BESİN DEĞERLERİ • Grup II. Etler (Öneriler) • Salam, sosis gibi et ürünlerini tüketirken yanında mutlaka C, E vitamininden zengin bir besine yer verilmelidir. • Veteriner kontrolünden geçmiş etler tüketilmelidir. • Pişirmede haşlama, ızgara gibi yöntemler tercih edilmeli, kızartmadan kaçınılmalıdır. • Izgara yaparken etle ateş arasındaki uzaklık eti yakmayacak, kömürleştirmeyecek şekilde ayarlanmalıdır, aksi halde kanser yapıcı maddeler oluşur.

35. GIDA GRUPLARI VE GIDALARIN BESİN DEĞERLERİ • Grup II. Yumurta (Öneriler) • Protein kalitesi en yüksek besindir. Yumurta proteinlerinin % 100 oranında vücut proteinlerine dönüşmektedir. (örnek protein). Yumurta yağının % 33 ’ü doymuş, %16’ı kadarı çoklu doymamış, kalanı tekli doymamış yağ asitlerinden oluşur. • Yumurta sarısı yüksek kolesterol içermesine rağmen doymamış yağ asitleri yüksek olduğundan ve lesitin içerdiğinden kolesterol yükseltici etkisi yağlı et ve süt ürünlerinden daha düşüktür.

36. GIDA GRUPLARI VE GIDALARIN BESİN DEĞERLERİ • Grup II. Yumurta (Öneriler) • Yumurtanın sarısı demir, A vitamini ve B vitaminlerinden zengindir. • Yumurta kabuğu üzerinde por adı verilen gözle görülmeyen küçük delikler vardır. Taze ve yıkanmamış yumurtada bu delikler ince bir müsin tabakası ile kaplıdır. Eğer yumurta yıkanırsa bu tabaka ortadan kalkar ve delikler açılır, mikroorganizmalar kolayca deliklerden yumurtanın içine girebilir. Aynı zamanda yumurtanın içinden su kaybına neden olur. Kalitesi bozulur.

37. GIDA GRUPLARI VE GIDALARIN BESİN DEĞERLERİ • Grup II. Kurubaklagiller: • Tanelerin dış kısımlarında posa, iç kısımlarında ise nişasta bulunur. • Yağ içeriği düşüktür ve çoklu doymamış yağ asitlerinden oluşur. • Protein kalitesi orta derecededir. Bunun nedeni elzem amino asitlerden kükürtlüamino asitlerin sınırlı oluşu, posa içeriğinin yüksek oluşu ve sindirilme güçlüğüdür. • B12 dışındaki B grubu vitaminleri yönünden de zengindir.

38. GIDA GRUPLARI VE GIDALARIN BESİN DEĞERLERİ • Grup II. Kurubaklagiller, • Sindirimin kolaylaşması için uygun şekilde pişirilmelidir. • Pişirme suyu atılırsa B vitaminleri ve mineraller kayba uğrar. • Protein kalitesini arttırmak için tahıllarla birlikte tüketilmelidir. Islatma ve iyi pişirme ile gaz yapıcı etkileri en aza indirilebilir. • Birleşimindeki minerallerin (Kalsiyum, çinko, magnezyum ve demir gibi) yararlılığı açısından C vitamininden zengin besinlerle birlikte tüketilmelidir.

39. GIDA GRUPLARI VE GIDALARIN BESİN DEĞERLERİ • Grup II. Yağlı tohumlar: Fındık, susam, ceviz ve benzeri yemeklerimizde daha çok lezzet verici ve çerez olarak kullanılırlar. • Bu besinler; B grubu vitaminleri, mineraller, yağ ve proteinden zengindirler. Yağ içerikleri yüksek olmasına karşın bitkisel olduklarından kolesterol içermezler. • Fındık, tekli doymamış yağ asitlerinden zengin olup; ceviz tekli doymamış yağ asitleri ile birlikte omega 3 yağ asitlerinden de zengindir. Bu besinler; doymamış yağ, E vitamini ve flavanoidler içerdiğinden koroner kalp hastalığı ve kanser riskini azaltırlar.

40. GIDA GRUPLARI VE GIDALARIN BESİN DEĞERLERİ • Grup II. Yağlı Tohumlar • Enerji değeri yüksek olan bu besinler uygun koşullarda saklanmazlarsa bozulurlar ve küflenirler. • Nemsiz ortamda saklanmalıdır. • Özellikle çocukların almasına özen gösterilmelidir.

41. GIDA GRUPLARI VE GIDALARIN BESİN DEĞERLERİ • Grup III. Sebze ve meyveler: • Folik asit, A vitaminin ön ögesi olan beta-karoten, E, C, B2 vitamini, kalsiyum, potasyum, demir, magnezyum, posa ve diğer antioksidan özelliğe sahip bileşiklerden zengindirler. • Vücuda zararlı maddelerin vücuttan atılmasına yardımcı besinlerdir.

42. GIDA GRUPLARI VE GIDALARIN BESİN DEĞERLERİ • Grup III. Sebze ve meyveler: • Bir gün içerisinde, koyu sarı sebzeler (havuç, patates), koyu yeşil yapraklı sebzeler (spanak, marul, marul, semizotu, brokoli vb), nişastalı sebzeler (patates, bezelye) ve diğer sebzeler (domates, soğan, taze fasulye) dengeli bir şekilde tüketilmelidir

43. GIDA GRUPLARI VE GIDALARIN BESİN DEĞERLERİ • Grup III. Sebze ve meyveler: • Meyveler; turunçgil grubu ve çilekler vitamin C, kiraz, kara üzüm, kara dutdiğer antioksidanlardan zengin iken; muz, elma gibi meyveler potasyumdan zengindirler.

44. GIDA GRUPLARI VE GIDALARIN BESİN DEĞERLERİ • Grup III. Sebze ve meyveler: • Sebzeleri y›karken suda uzun süre bekletmemek gerekir. Bekletme sırasında bazı vitaminler suda çözünürler, besin değeri azalabilir.• • Sebzeler su koymadan veya susuz pişirilmeli, ne kadar su konursa vitamin kaybı o kadar fazla olur.• • Sebzeleri mümkün olduğunca az pişirmek gerekir. • B vitaminleri ve C vitamini gibi bazı vitaminler ısı ile kolayca kayba uğrar.•

45. GIDA GRUPLARI VE GIDALARIN BESİN DEĞERLERİ • Grup IV. Ekmek ve Tahıllar: • Tahıllarda A vitamini aktivitesi gösteren ögelerle, C vitamini hemen hemen yoktur. B12 dışındaki B grubu vitaminlerinden zengin, özellikle B1 vitaminin (tiamin) en iyi kaynağıdır. • Ekmeklerde çinko başta olmak üzere mineral emilimi düşük olduğundan mayasız ekmek tüketiminden kaçınılmalıdır.

47. Önemli! • Hiçbir besin yeterli ve dengeli beslenme için gerekli 50 ayrı türdeki besin ögelerinin hepsini içermez. • Bazı besinler bazı besin ögelerinden zengin iken, bazıları çok az miktarda besin ögesi içermektedir.

48. Yemek için değil,Yaşamak için yiyelim!