Ekonomia Politike II Kapitalizmi Bashkohor Prof.Dr. Sinan Ademaj Prishtin 2008

1. Ekonomia Politike II Kapitalizmi Bashkohor Prof.Dr. Sinan Ademaj Prishtin� 2008

2. Thelbi dhe format e monopolit Thelbi i monopolit Baza e kalimit nga kapitalizmi paramonopolistik n� imperializ�m �sht� z�vend�simi i sundimit t� konkurrenc�s s� lir� me sundimin e monopoleve dhe t� konkurrenc�s s� monopoleve. Monopoli �sht� nj� marr�veshje, nj� aleanc�, nj� bashkim kapitalist�sh q� kan� koncentruar n� duart e tyre prodhimin dhe shitjen e mallrave t� ndryshme.

3. Thelbi i monopoleve p�rq�ndrohet n� tri momente kryesore: S� pari � koncentrimi i nj� kapitali shum� t� madh�, i cili siguron fuqi ekonomike jashtezkonisht t� madhe shum� kapitalist�ve t� vegjel, S� dyti � ekzistencen e mund�sive t� atilla q� u lejojn atyre deri n� nj� shkall� t� diktojn� �mime t� larta n� tregje, S� treti � ekzistenca e mund�sive p�r t� p�rvet�suar fitimin maksimal si realizim t� sundimit ekonomik t� tyre. ��

4. N� krahasim me shoq�rit aksionare monopolet jan� form� m� e lart� e shoq�rizimit t� kapitalit. Prandaj F. Engelsi e quan monopolin shkalle t� dyt� ose t� tret� t� shoq�ris aksionare. Lindja dhe zhvillimi i monopoleve shkaktuan disa ndryshime n� marr�dh�niet kapitale n� prodhim:

5. S� pari � Monopolet ndryshojn� pron�n kapitaliste nga prona e kapitalist�ve t� ve�ant, S� dyti � N� nd�rrmarrjet monopolistike pun�toret nuk shfryt�zohen nga kapitalistet e ve�ant�, por nga bashkimi i kapitalist�ve, S� Treti � Ndryshojn� marr�dh�niet n� vet� klas�n e kapitalist�ve .

6. Procesi i kalimit t� kapitalizmit nga kapitalizmi paramonopolistik n� kapitalizmin monopolistik, fillon kah shek. XIX dhe n� fillim t� shek. XX. Pra kjo �sht� periudha e lindjes dhe e sundimit t� monopolit. Procesi i koncentrimit e sidomos i centralizimit t� kapitalit n� m�nyr� rapide jep aso rezultatesh, t� cilat shpiejn� gjer te sundimi i monopoleve kapitaliste n� t� gjitha veprimtarit ekonomike: N� industri, Tregti, Banka, Komunikacion etj.

7. Por n� teorin� ekonomike ky proces i nd�rlikuar sa i p�rket Ofert�s dhe K�rkeses shpjegohet n� k�t� m�nyr�: Kur n� treg paraqitet vet�m nj� shit�s, at�her b�het fjal� p�r Monopol, nd�rsa kur �sht� vet�m nj� bler�s at�her b�het fjal� p�r Monopson. Dy shit�s krijojn� Duopolin, nd�rsa dy bler�s krijojn� Duopsonin. Disa shit�s formojn� formojn� Oligopolin, kurse disa bler�s formojn� Oligopsonin. N� ato raste kur n� treg paraqiten shum� shit�s dhe bler�s, ku secili prej tyre mund t� ket� ndikim n� ecurit� e tregut, at�her� konsiderohet se ekziston Poliopoli dhe anasjelltas Poliopsoni.

8. Organizatat monopolistike shpeshher� krijohen ne form� t� kombinateve. Ekzistojn� dy lloje t� kombinateve: Kombinatet Horizontale dhe Kombinatet Vertikale Format e Monopoleve Format e monopoleve jan� t� ndryshme, ato ndahen ne 2 grupe kryesore:

9. Bashkimet e thjeshta monopolistike, t� cilat krijohen n� baz� t� marr�veshjeve me afat t� shkurt�r dhe Bashkimeve monopolistike t� zhvilluara

10. Format m� t� thjeshta t� monopoleve jan�: Ringet, Korner�t, Pul�t, Konventat etj. 1) Ring�t dhe Korner�t � jan� marr�veshje t� p�rkohshm� ku pjes�marr�sit merren vesh p�r blerjen e malorave t� caktuara me q�llim q� ti rishesin me �mime m� t� larta dhe t� nxjerrin fitime t� m�dha

11. 2) Puli � �sht� nj� bashkim i thjesht� monopolistik�, n� t� cilin pjes�marr�sit derdhin fondin e p�rgjithshem t� gjitha fitimet e tyre dhe pastaj e shp�rndajn� midis tyre sipas madh�sis� q� �sht� caktuar q� me par� n� marr�veshje. 3) Konventat � jan� marr�veshje t� ve�anta q� lidhen midis pjes�marr�sve p�r tarifat e postes, telegrafave, telefonave, hekurudhave, t� transportit detar etj.

12. Format m� karakteristike dhe m� te q�ndrueshme t� monopoleve jane: Kartelet, Sindikatat, Trustet dhe Konsorciumet. a) KARTELI � �sht� nj� bashkim monopolist pjes�marr�sit e t� cilit merren vesh midis tyre p�r kushtet e shitjes, afatet e pagesave,ndajne midis tyre tregjet e shitjes, p�rcaktojn� sasin� e mallrave q� do t� prodhoj secili, caktojn� �mimet. Sasia e mallrave q� ka t� drejt� t� prodhoj� dhe t� shes� secili nga pjes�marr�sit e kartelit quhet KUOTE.

13. b) SINDIKATI � �sht� nj� organizat� monopolistike n� t� cil�n bashkohet nj� varg nd�rrmarrjesh t� nj� dege t� industris� dhe pjes�marr�sit e s� cil�s ruajn� pavar�sin� e prodhimit,por humbasin pavar�sin� e tyre tregtare. Sindikati ka qen� m� i p�rhapur n� Rusin� Cariste p�r k�to arsye: a) Koncentrimi i lart� i prodhimeve n� Rusi k�rkonte form� m� t� lart� t� monopolit dhe b) Firmat Ruse ishin t� monopoleve t� huaja dhe kjo pengonte krijimin e karteleve

14. TRUSTI � �sht� nj� form� m� e lart� e bashkimeve monopoliste d.m.th trusti bashkon nj� s�r� nd�rrmarrjesh t� nj� dege ose t� deg�ve t� industris�, pronar�t e t� cil�ve humbasin jo vet�m pavar�sin� e tregtare, por edhe pavar�sin e prodhimit. Ekzistojn� dy lloje trustesh si� jan�: a) Trustet e tipit � Horizontal � dhe b) Trustet e tipit �Vertikal �

15. a) Trustet e tipit Horizontal � si� jan�: Trustet e Naft�s, T� Duhanit, T� Sheqerit etj b) Trustet e tipit Vertikal � Ky lloj I trusteve bashkon nd�rrmarrjet q� jan� t� lidhura nj�ra m� tjetr�n n� deg� t� ndryshme t� industries si psh. Qymyrguri ,Metalurgjin�, Nd�rtimin e maqinave etj. Ne SHBA forma m� e p�rhapur e trusteve quhet KONSOLIDIM, nd�rsa n� Europ� quhet THITHJE.

16. d) KONSORCIUMI � �sht� bashkimi I nj� vargue nd�rrmarrjesh t� deg�ve t� ndryshme t� Industrise, Firmave tregtare, Bankave, Transportit, Sigurimeve etj. Konsorciumet dallohen nga format tjera t� bashkimeve monopoliste me dy ve�ori: S� pari � n� pjes�n m� t� madhe t� p�rfshijn� jo vet�m nd�rrmarrjet e deg�ve t� ndryshme t� industrise, por edhe edhe nd�rrmarrjet e transportit, tregtare ,t� sh�rbimeve komunale, t� bankave dhe t� shoq�rive financiare.

17. S� dyti � krijimi I konsorciumeve nuk b�het me an�n e marr�veshjeve t� lidhura midis nd�rrmarrjeve t� ndryshme t� ve�anta p�r t� kufizuar ose p�r t� humbur pavar�sin� e tyre, por me an�n e mbledhjes s� aksioneve nga manjat�t financiar. Si shembull t� konsorciumeve jane: Konsorciumi Italian �FIAT�, Kosorciumi Gjerman �SHNAJDER KREZO�, Konsorciumi Fancez �FARBEN INDUSTRI� etj.

18. Monopolet dhe konkurenca Konkurrenca bazohet n� pron�n private edhe monopolet vazhdohen n� pron�n privat dhe kontraditen themelore t� kapitalizmit. Nga kjo del se n� imperializ�m lufta e konkurrenc�s ka karakter t� ashper dhe shfaqet n� k�to forma: a) Konkurrenca midis nd�rrmarrjeve t� pamonopolizuara, b) Konkurrenca midis monopoleve dhe capitalist�ve q� nuk futen n� monopole, c) Konkurrenca midis monopoleve t� ndryshme, d) Konkurrenca brenda vet� bashkimeve monopoliste.

19. Konkurrenca midis monopoleve dhe Autsajdereve Metodat kryesore t� konkurrenc�s midis monopoleve dhe nd�rrmarrjeve t� pamonopolizuara jane: 1. Heqja e mund�sis� p�r ti siguruar l�nd�t e para, 2. Heqja e mund�sis s� Transportit, 3. Bashkimet e pun�tor�ve tek nd�rrmarrjet e karteluara, 4. Heqja e tregjeve t� shitjes, 5. Ulja me q�llim e �mimeve, 6. Heqja e mund�sive p�r kredi etj.

20. Konkurrenca midis monopoleve Kjo lloj konkurrence zhvillohet mbrenda monopoleve t� nj� dege dhe midis monopoleve t� deg�ve te ndryshme, si dhe midis monopoleve produktet e t� cilave zevend�sojn njeri tjetrin.

21. Konkurrenca brenda nje monopoli Konkurrenca brenda nj� monopoli �sht� luft� e ashp�r q� zhvillohet brenda t� nj�jtit monopol nga pjes�marr�sit e tij. Brenda nj� monopoli zhvillohet luft� e pjes�marr�sve p�r percaktimin e �mimeve dhe Brenda t� nj�jtit kartel zhvillohet luft� edhe p�r tregjet e shitjes.

22. Sundimi i monopoleve dhe aktiviteti i tyre Shkallen e p�rq�ndrimit t� prodhimit dhe centralizimit t� kapitalit, formimin e monopoleve si dhe ndikimin e tyre n� jet�n ekonomike dhe shoq�rore n� SHBA tregon fakti se n� listen e monopoleve m� t� m�dha n� bot� n� vitin 1969, 2/3 jan� monopole Amerikane, nd�rsa 1/3 jan� t� vendeve t� tjera.

23. Industria e Automobilave n� SHBA Nj� nd�r deg�t m� t� monopolizuara n� SHBA �shte industria e automobilave. Procesi i monopolizimit n� k�t� deg� t� industris� �sht� kryer me nj� shpejt�si shume t� madhe P.sh. nga 83 firma t� cilat prodhonin automobila n� vitin 1922 pas luft�s s� dyte bot�rore, ky num�r zvog�lohet n� 10 firma, nd�rsa ne kohen e fundit ky numer ka arritur ne 5 firma. N� industrin� e Automobilave ne SHBA mbizotrojn� 3 monopole t� medha e k�to jan�: GJENERAL MOTORS 50% FORD dhe 30% KRAIZLER. 20%

24. Industria e Naft�s Kjo deg� e industris� n� vitet e fundit ka p�rjetuar nj� zhvillim t� madh� q� b�ri q� kjo t� jet� nj� nd�r deg�t m� t� monopolizuara n� t�r� bot�n. Nj� nd�r monopolet m� t� m�dha n� ket� deg� �sht� trusti i naft�s � Standard Oil �.

25. Prodhimi i �elikut Procesi i monopolizimit ndodhet n� zhvillim e sip�r dhe n� SHBA p�rfshin t� gjitha deg�t e ekonomis�. Ka koh� q� n� k�t� deg� rol vendimtar luajn� disa korporata t� m�dha si� �sht� �JUNAJTED STEITS STILL � , e cila n� periudh�n n� mes t� dy luftrave bot�rore kontrollonte m�se 40% t� prodhimit t� hekurit dhe t� �elikut ne SHBA . Ky kombinat metalurgjik prodhon m�se 40 milion tonelata �elik. N� vitin 1972 pasuria e k�tij kombinati vler�sohet afro 6.7 miliard dollar�, nd�rsa v�llimi i qarkullimit rreth 5.4 miliard dollar�.

26. Roli i monopoleve ne Britanin e Madhe dhe n� Franc� Procesi i monopolizimit n� Britanin e madhe ka qen� m� i ngadal�suar se n� SHBA dhe Gjermanin per�ndimore . N� industrin� e Naft�s dallohet korporata Anglo � Holandeze � SHELL �, aktivi i s� cil�s �sht� vler�suar afro 20 miliard dollar, nd�rsa v�llimi i qarkullimit m� tep�r se 14 miliard dollar�. Rolin kryesor� n� metalurgjin� e zez� e luajn� pes� nd�rrmarrje t� m�dha monopolistike, t� cilat n� vitin 1960 kontrollonin m�se 57% t� prodhimit t� �elikut.

27. Roli i monopoleve dhe shtrirja e sundimit t� tyre n� Japoni N� Japoni procesi i monopolizimit t� ekonomis� n� m�nyr� intenzive fillon t� zhvillohet n� periudh�n midis dy luftrave bot�rore. Gjat� historis� s� zhvillimit t� monopoleve n� Japoni pati nj� s�r baticash dhe zbaticash sidomos n� dit�t e para t� pasluft�s s� dyt� bot�rore

28. N� Elektroindustri dallohen 13 korporata nga t� cilat dy m� t� m�dha monopoliste, t� cilat kontrollojn� 62% t� kapitalit aksionar dhe 35% t� qarkullimit t� k�saj dege t� r�nd�sishme n� ekonomin� japoneze. N� industrin� Kimike sundojn� 10 nd�rrmarrje t� m�dha monopoliste, t� cilat kontrollojn� m� tep�r se 80% t� disa produkteve kimike. N� industrin� e Automobilave nga 10 firma dy m� t� m�dha prodhojn� m�se 60% t� prodhimit t� t� gjitha llojeve t� automobilave.

29. Nga e gjith� kjo q� u tha del se ekspansioni I procesit t� monopolizimit n� periudh�n e kapitalizmit bashkohor n� m�nyr� t� qart� v�rteton th�njet themelore t� LENINIT mbi monopolet dhe rolin e tyre n� ekonomine Kapitaliste.

30. F U N D