Yrd. Doç. Dr. Perihan B. Kurt-Karakuş Çevre Mühendisliği Bölümü

1. ULUSAL YENİ KOKLARIN ENVANTERİNİN ÇIKARILMASI ÇALIŞTAYI 4-5 Mart, 2012, Antalya TÜRKİYE’DE PBDE’ler ÜZERİNE YAPILAN ÇALIŞMALAR Yrd. Doç. Dr. Perihan B. Kurt-Karakuş Çevre Mühendisliği Bölümü

2. Özet: • KOK ve PBDENedir? • PBDE’lerden kaynaklanan Problem? • Küresel Üretim ve Kullanım • PBDE’’lerin Kaynakları • Ülkemizde Yapılan Çalışmalar

3. Kalıcı Organik Kirleticiler (KOK’lar) • Sentetik organik kimyasallar • Çevresel ortamlarda dayanıklılık ve kalıcılık • Uzun mesafeli taşınıma olan yatkınlık nedeni ile küresel kirleticilik potansiyeli • Besin zincirinde organizmaların yağlı dokularındaartan oranlarda birikme özelliği (biyoakümülasyonvebiyomagnifikasyon) • Balık ve deniz memelilerinde çok yüksek oranlarda bulunma • Akut ve kronik toksisite özellikleri

4. Stockholm Sözleşmesi ve taraf olan ülkeler • Uluslararası bağlayıcı anlaşma; temel amacı insan ve çevre sağlığını kalıcı organik kirleticilerden kaynaklanan etkilerden korumak 178 Parties ratified the Stockholm Convention (10/2012)

5. Stockholm Sözleşmesi kapsamında KOK’lar UNEP önderliğinde hazırlanan ve 12+9+1 kimyasalı hedef alan uluslararası anlaşma; 2001 2009 2010 Endüstriyel Kimyasallar PCB’ler (Poliklorlu bifeniller)HekzaklorobenzenHekzabromobifenil Pestisitler AldrinDieldrinKlordanDDTEndrinHeptaklorMireksToksafen Stockholm Sözleşmesi: Türkiye İmza: 22 Mayıs 2001; Resmen taraf: 12 Ocak 2010; Yükümlülüklerin yerine getirilmesi: 2025 Tetra-, penta-, hekza- ve hepta- bromodifenil eterPerflorooktan sülfonik asit (PFOA) ve tuzları Perflorooktan sülfonil florid (PFOS)Pentaklorobenzen Yan Ürünler DioksinFuran KlordekonHCHs (α-, β-, ve γ-) Pentaklorobenzen Endosülfan α- ve β- HCHPentaklorobenzen

6. Çok bromlu difenilseteriller (PBDE’ler) • Alevlenmeye mukavim kimyasalların başlıca alt grubu olan sentetik organik kimyasallar • İkiaromatikhalkayaçeşitlisayılardabromun bağlanması • Kokusuz • Yağımsı bir yapı veya katı • 209 teorik PBDE bileşiği (congener) • Parçalanmaya karşı direnç • Yanmazlık • Isıl kararlılık • Yalıtkanlık

7. Tetra- and Pentabromodiphenyl Ether (Commercial mixture of pentabromodiphenyl ether) • Proposal: 2005, Norway • Risk profile: UNEP/POPS/POPRC.2/17/Add.1 • Risk management evaluation:UNEP/POPS/POPRC.3/20/Add.1 FACTSHEET Production: Production/use ceased in Europe/Japan (1990s), in US/China (2004/200X). Total ca. 100,000 tonnes. Past use:Was used as flame retardant in (flexible) polyurethane foam (PUF); car, bus, furniture, insulation, textile. Currently: Articles older than 2005 and in waste/recycling flow. Alternatives: Guidance on alternatives to PentaBDE (POPRC)

8. Hexa- and Heptabromodiphenyl Ether (Commercial mixture of octabromodiphenyl ether) • Proposal: 2006, EU • Risk profile: UNEP/POPS/POPRC.3/20/Add.6 • Risk management evaluation:UNEP/POPS/POPRC.4/15/Add.1 FACTSHEET Production: Production ceased in Europe/Japan (in 1990s), in US/China (2004/200X). Ca 100,000 tonnes Past use: Most commonly used as a flame retardant in plastic (ABS) in electronics (Cathode ray tubes) Currently: Used electronics; recycling flow of E-waste. Alternatives: Guidance on feasible flame-retardant alternatives to commercial pentabromodiphenyl ether (POPRC)

9. Ticari kullanımlar • Dayanıklı plastikler, diğer plastik çeşitleri, kauçuk ve reçineler • Televizyon ve bilgisayar kasalarında %1*10 arasında değişen oranlarda katkı maddesi • Poliüretan sünger yapısında %30 oranında katkı maddesi (mobilyalar) • Tekstil ürünlerinde kaplama malzemesi (perde, dayanıklı kumaş, halı altı kaplama)

10. polyacrylonitrile(PAN) polyamide (PA) polybutyleneterephthalate (PBT) polyethylene (PE) polyvinyl chloride (PVC) polyurethane (PUR) (foam) unsaturated polyester (UPE). cross-linked polyethylene (XPE) polyethylene terephthalate (PET) polypropylene (PP) polystyrene (PS) high-impact polystyrene (HIPS) PBDE içeren plastik malzemeler

11. Ticari amaçlı PBDE karışımları • Penta-BDE (sünger üretiminde kullanılmıştır) • Mobilya ve yatak süngerlerinde ve ayrıca halılarda dolgu maddesi olarak • Baskılı devre levhaları • Tüm kongenerler yüksek oranda biyolojik birikime uğrayabilmekte • Kongenerlerin %869-99u insan dokusunda belirlenmiştir

12. Ticari amaçlı PBDE karışımları(devam) • Octa-BDE (plastikler ve tekstil ürünleri) • Elektriksel bağlantı elemanları • Otomobillerin iç parçaları • Deca-BDE (plastikler ve tekstil ürünleri) • TV ve bilgisayar kasaları • Halı tabanları ve tekstil ürünleri

13. 2001 yılı Küresel PBDE gereksinimi 2001 (Metrik ton)

14. Çevresel Hassasiyetler • Endokrin fonksiyonunu aksatıcı etki • Kalıcı Organik Kirletici (KOK)/ Kalıcı Biyolojik olarak birikebilen toksik maddeler (PBT) • Yapısal olarak PCBlere ve DDTye benzerlik • Düşük brom içerikli kongenerlerin biyolojik birikime uğraması • Acil önlem gerektiren çevresel etki • Yüksek hacimde üretilmiş kimyasallar

15. PBDEler; Yaygın Çevresel Kirleticiler PBDElerin ölçülmüş olduğu çevresel ortamlar • İç ve dış ortam havası • Uzak Kutup noktaları (uzun mesafeli taşınım) • Ev ve ofis tozu • Nehirler, göller ve sedimanlar • Atık çamur • Gıda maddeleri • Biyolojik ortam (karasal ve sucul ortam memelileri, balıklar, insanlar)

16. PBDE Yaşam Çevrimi Deca-BDE Penta-BDE Cross- media issue Tüketici Ürünleri Polybrominated Dioxins and Furans (Indoor/ outdoor) Hava/ Toz Atık (Urban runoff; Sewage sludge;E-waste) Biyolojik ortam(balık) Gıda(penta) Hydroxy-PBDElerMethoxy-PBDEler

17. PBDE maruziyet yolları? • İç ortam havası>> dış ortam havası • Günlük maruziyetin yaklaşık %4ü teneffüs yoluyla gerçekleşmekte • Ev tozu • Dozlar değişmekte, bebekler ve 2-4 yaş arası çocuklar için risk daha yüksek • Maruziyet seviyesi: US, UK>>Europe, Japan • Bilgisayar ve elektronik eşya sökücülerinde çok yüksek oranda DecaBDE bulunmuştur

18. Günlük ΣPBDE maruziyet miktarı (Amerika)

19. Artan PBDE konsantrasyonları Insan sütünde Organohalojen kimyasallar-İsveç (Norén and Mieronyté, 1998)

20. PBDE akıbeti (atıksu arıtma tesisi) Depolanan çamurdan çıkan emisyonlar Atıksu Arıtımı Çamur Giriş suyu Yakma Kül Çıkış suyu

21. Türkiye’de PBDE üzerine çalışmalar(Scopus bilimsel veri tabanı, 2010-2013 arası) 203 51 34 34 13 5

22. Türkiye’de PBDE üzerine çalışmalar

23. Türkiye’de PBDE üzerine çalışmalar TÜBİTAK 1002 Hızlı Destek Projesi Ev tozu ve iç ortam havasında PBDE ve PBDE olmayan alternatif FRs

25. Ion 79.00 (78.70 to 79.70): PK34.D\data.ms 19.229 bde138 22000 20000 bde71 18000 bde47 16000 bde209 14000 28.790 bde66 BDE99 12000 bde85 bde153 14.749 10000 19.936 bde100 bde190 8000 15.148 17.314 6000 21.876 15.010 19.045 17.131 4000 15.391 16.099 17.844 17.504 16.924 18.047 21.876 2000 15.00 16.00 17.00 18.00 19.00 20.00 21.00 22.00 23.00 24.00 25.00 26.00 27.00 28.00

26. Abundance Ion 79.00 (78.70 to 79.70): PK119.D\data.ms aTBECH bTBECH 11.027 30000 25000 11.155 20000 BATE ATE 15000 8.484 10000 11.845 11.807 5000 11.725 0

27. TÜBİTAK 1001 Araştırma Projesi • TÜRKİYE’DE SEÇİLMİŞ KENTSEL VE KIRSAL ALANLAR TOPRAK ve HAVA ÖRNEKLERİNDE KALICI ORGANİK KİRLETİCİLERİN (KOK’LAR) BELİRLENMESİ

28. Eksik Halkalar? • Halk ve özel sektörün konuyla ilgili yeterince bilgi sahibi olmaması • Maddi ve teknik kaynak yetersizliği (örneğin ulusal bir KOK araştırma merkez/laboratuvarının olmaması) • Ülkenin uzun soluklu/sürekli bir KOK izleme çalışmasının olmaması • KOK kontrol ve yönetiminde tecrübe ve bilgi esaslı uzman grubunun oluşturulmaması

29. Eksik Halkalar? • Geri plan/kentselalanlardaki KOK seviyelerine dair veri tabanının bulunmaması • Tüketici ürünlerindeki KOK-PBDE ve PFOS seviyelerine dair herhangi bir veritabanının bulunmaması • İlgili Bakanlıkların konuyla ilgili çalışmaları yapabilecek araştırmacıların desteklenebileceği araştırma fonlarının bulunmaması

30. TEŞEKKÜRLER... Yrd. Doç. Dr. Perihan B. Kurt-Karakuş Bursa Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü