Gjuha dhe inteligjenca

Gjuha dhe inteligjenca Prof. Erlehta MATO Leksioni 8

C’eshte konjicioni? • Psikologjia konjitive merret me: • Inteligjencen • Perceptimin • Kujtesen • Gjuhen • Te menduarit • Formimin e koncepteve • Zgjidhjen e situatave problemore

C’eshte konjicioni? • Konjicioni ose proceset mendore perfshijne: • Marrjen, depozitimin, zbulimin dhe perdorimin e diturise • Shembuj te konjicionit:te mesuarit e dickaje dhe vendosja e saj ne kujtese, komunikimi nepermjet gjuhes, zgjidhja e problemave dhe shfrytezimi I kesaj pervoje ne jete • Gjuha eshte forme e komunikimit me njerezit e tjere dhe e te menduarit • Te menduarit eshte veprimtari konjitive ose mendore

Gjuha • Gjuha eshte forme komunikimi qe perdor manipulimin e simboleve per te transmetuar kuptime, mesazhe • Gramatika eshte teresia e rregullave qe percakton se cfare strukture duhet te kete gjuha qe te kuptohet • Tingujt kryesore te ligjerimit quhen fonema dhe morfema • Sintaksa eshte pjese e gramatikes qe rendit fjalet ne shprehje dhe fjali • Kuptimi i gjuhes quhet semantike

Zhvillimi gjuhesor i femijeve (stadet) • Qarja gjate lindjes • Gugatja (fundi i muajit te pare) • Murmuritja (6 muaj) • Te folurit (1 vjec) • Te folurit holofrastik/ 2 vjec(uje - per dua uje) • Te folurit telegrafik/ mbi 2 vjec (topi im) • Fjali te plota/perdorin kohet e foljes • Zhvillimi I fjalorit nga 2000 deri ne 5000 fjale( mbi 5 vjec)

Teorite e zhvillimit gjuhesor • Pjekuria biologjike kushtezon zhvillimin gjuhesor ne moshe te hershme • Bashkeveprimi social si themelor ne pervetesimin e gjuhes (rasti I femijes se eger) • Periudha kritike • Teoria e te mesuarit- perforcimi, imitimi • Teoria biologjike psikolinguistike- femijet lindin me nje aparat per pervtesimin e gjuhes (Comski) • Rendesia e faktoreve shoqerore (Vigotski)

Te menduarit • Gjuha ndikon ne menyren e te menduarit • Hipoteza e realitivitetit gjuhesor: Perceptimi I realitetit ndryshon ne varesi te gjuhes se vezhguesit • Gjuha percakton mendimin • Gjuha ndikon mbi mendimin • Shembujt e gjuhes indiane per fluturaket (1 fjale) dhe gjuhes eskimeze per fjalen bore (shume fjale per nuancat e bores); amerikanet dhe tribuja Dani(per ngjyrat)

Formimi i konceptit • Formimi i konceptit lidhet me aftesine e perceptimit te karakteristikave te objekteve dhe ngjarjeve • Konceptet natyrore perdoren intuitivisht ne jeten e perditshme (fruta,zogjte ose kafshet); • Konceptet konvencionale bazohen ne rregulla te qarta qe specifikojne tiparet e grupit te objekteve dhe ngjarjeve (qen-kafsha eshte qen, mashkull)

Llojet e rregullave • Rregulli pohues perfshin te gjitha rastet e nje cilesie (p.sh. te gjithe meshkujt-meshkujt kafshe dhe bime te gjinise mashkullore) • Rregulli lidhes. Per te bere pjese ne nje klase te caktuar duhet te kesh 2-3 karakteristika te perbashketa (koncepti i qenies njerezore ne Greqine e lashte) • Rregulli vecues. Koncepti perkufizohet prej 2-3 karakteristikave te ndryshme (koncepti i goditjes ne futboll)

Llojet e rregullave 4. Rregulli kushtezues (nese ngacmuesi eshte rreth, ai duhet jete i bardhe) • Rregulli dyfish kushtezues (nese eshte rreth duhet te jete I bardhe dhe nese eshte I bardhe duhet te jete rreth) • Te mesuarit e koncepteve • teoria asociative ngacmim-reagim; shembull qen-kater kembe, me bisht, leh, etj • Teoria e testimit te hipotezes (ne perdorim strategjiper testimin e hipotezave tona) • Teoria e ekzemplareve (ne mesojme per mcet duke pare lloje te ndryshme te tyre)

Zgjidhja e situates problemore dhe te qenit krijues • Teoria e te mesuarit (zgjidhja e problemave permes proves dhe gabimit) • Teoria e kthjellimit psikik (insajt)-shembulli I majmunit me bananen dhe shkopinjte e shkurter dhe te gjate • Teoria e procesimit te informacionit (formulimi i problemit- transformimi i tij ne trajta qe lehtesojne zgjidhjen- hartimin e nje strategjie per zgjidhjen – perdorimi i informacionit per te vajtur hap pas hapi drejt zgjidhjes )

Efikasiteti i zgjidhjes problemore • Suksesi yne varet nga disa faktore: 1. perceptimi 2. motivimi 3. perdorimi i gjuhes • Stadet per zgjidhjen e problemeve • Pergatitja (mbledhin informacion) • Inkubacioni (truri lihet te klasifikoje mundesite) • Stadi i ndricimit ose fenomeni AHA (kthjellohemi per nje zgjidhje te problemit) • Verifikimi (vertetojme zgjidhjen) • Teoria e pergjithshme: pergatitje, krijim dhe vleresim

Menyrat e zgjidhjes • Perpunimi i strategjive (loja 20 pyetje enigme- eshte qen, mace, etj) • Dy strategji kryesore 1. Algoritmi (kerkohet deri sa te arrihet ne zgjidhje) 2. Heuristika (eshte strategjia nr 1;testim I zgjidhjes- shembull :me shkronjat KFI do te formonim fjalen FIK)

Menyrat e zgjidhjes • Skema mendore fikse (priremi te perpunojme mbi kete skeme nje problem te ndryshem) Shembujt (A E F H ?? +I K L); (N D T K ??+P G); (H M M E?? +P S D) • Efekti funksional (nje thike buke perdoret ne tavoline, por edhe si kacavide) • Predispozicioni per konfirmim (prirja per te kerkuar doemos ate informacion qe mbeshtet hipotezat tona)

Te qenit krijues • Aftesite per te qene krijues, pare ne dy aspekte: • Matja e aftesive krijuese (psh vazhdimi i nje historie, vizatimi i detajeve te figurave gjeometrike, funksionet e nje thike, etj- pergjigjet vleresohen per origjinalitetin, per dobine dhe per sasine) • Karakteristikat e njerezve krijues (udhehiqen nga motivacioni i brendshem,deshirojne te jene te lire, te jetojne ne mjedise te kendshme dhe stimuluese) • Edukatoret dhe prinderit duhet te vene theksin te pikat e forta te femijeve ne edukim

Perkufizimi dhe teorite e inteligjences • Perkufizimi i inteligjences –akademiket e shohin si aftesi per te folur, per te zgjidhur probleme dhe per te arritur qellime • Psikologet nisen nga motivacioni (I zellshem, kembengules dhe mobilizues) • Ata pa arsim psikologjik vene ne pah aspektet social- kulturore (I vemendshem, i dashur me te tjeret, I ndershem, etj) • Inteligjenca si teresi shkathtesish te nevojshme per te patur sukses ne nje kulture.

Teorite mbi inteligjencen • Teoria per faktorin e pergjithshem P (aftesi per te pasur sukses ne shume detyra intelektuale) dhe faktori S (zakonisht njerezit dallohen deri ne 2 fusha) • Teoria e aftesive paresore mendore (7 aftesi:per te kuptuar fjalet, aftesia numerike, kujtesa, shpejtesia e perceptimit, aftesia e orientimit ne hapesire, rrjedhshmeria ne te folur dhe arsyetimi) • Modeli i inteligjences ne 3 dimensione:permbajtjet, operacionet dhe produktet) • Teoria trarkike e inteligjences: 1. nenteoria komponenciale; 2. nenteoria eksperimentale dhe 3.nenteoria kontekstuale

Matja e inteligjences • Karakteristikat e testeve: • Testet e aftesive natyrore (masin aftesite e nxenesve te fusha te ndryshme:muzike, atletike, kapaciteti inteletual) • Testet SAT dhe ACT si teste gjuhesore dhe matematike • Testet e arritjes masin se cfare eshte ne gjendje te beje individi ne momentin qe testohet • Testet e inteligjences masin perparimin ne mesime dhe njohurite qe ka i testuari • Nje test iinteligjence varet nga keta faktore: vlefshmeria, besueshmeria, standardizimi, objektiviteti dhe prakticiteti

Matja e inteligjences • Shkalla Statford- Binet e inteligjences: • Mbeshtetur ne konceptin e moshes mendore • Koficientin intelektual si raport i moshes mendore te nje personi me moshen e tij kronologjike dhe pershkruan se cfare eshte ne gjendje te beje ne krahasim me te tjeret • Shkalla Veshler e inteligjences eshte testi me i perhapur psikologjik: • Mat shkathtesite verbale (informacionin, te kuptuarit, aritmetiken, ngjashmerite, shifrat dhe fjalorin • Mat shkathtesite aplikative(simbolet e shifrave, pikturat, konstruktim me blloqe, kompozimin me objekte) • Mat shkathtesi te kombinuara

Ndikimet ne inteligjence • Inteligjenca kushtezohet pjeserisht nga faktoret gjenetike, (prinderit, instiktet, personaliteti, natyra, paraardhesit dhe familja), por edhe nga faktoret mjedisore (dieta, shkolla, shoket, profesioni, baashkesia, marredheniet dhe pervojat) • Binjaket identike priren te kene KI me te ngjashem se ata joidentike • Studimet me individe te biresuar qe e kane KI te lidhur me shume me prinderit biologjike se ata adaptive • Raca, gjenetika dhe inteligjenca (80%gjenetike dhe 20% mjedisore-testet ishin standardizuar per racen e bardhe te klases se mesme)

Ndikimet ne inteligjence • Matja e mjedisit dhe KI • Studimet tregojne: • Dieta ka rendesine e vet. Femijet e kequshqyer kane KI me te ulet se ata qe jetojne ne kushte te mira • Mjedisi familjar. Familjet e klases se mesme kane me shume mundesi per t’i kushtuar vemendje dhe bashkeveprim femijeve. Per cdo femije qe vjen kemi nje ulje te potencialit intelektual te familjes • Pritshmeria jone ndaj individit • Programet e pasurimit te mjedisit

Ekstremet e inteligjences • Vonesa mendore (nje femije qe merr me pak se 70 pike ne nje test KI ka probleme te sjelljes pershtatese (psh shkathtesi gjuhesore dhe kompetenca sociale) • Kur i perjeton keto probleme para moshes 18 vjec, konsiderohet i vonuar menderisht • Nivelet e voneses mendore nga i ngathet deri i pazoti per te bere asgje per veten: • Pak i vonuar menderisht (KI-50-70pike) • Vonesa mendore mesatare(KI-37-46 pike) • Vonesa mendore e shkalles se rende(KI-20-25 pike) • Individet themelisht te vonuar (KI-me pak se 20 pike)

Shkaqet e crregullimve • Crregullimet biokimike PKU (phenylketonuria) • Crregullimet kromosomike (nje kromosom shtese me numer 21 qe con ne tre kromosomet me nr 21)shkakton sindromen DAWN (nenat e medha ne moshe, semundje qe vijne nga rrezet X) • Shkaqet mjedisore te voneses mendore kane te bejne me : • Dieten e gruas shtatzene • Perdorimin e duhanit, • Semundjet efektive gjate barres (shytat ose rubeola) • Helmimi i femijes ose • meningjiti

Ekstremet e inteligjences • Individet me dhunti ose talente intelektuale kane KI te larte dhe priren te jene me te miret ne fusha si sporti, profesionet, marredheniet nderpersonale dhe perparimi shkollor • Keta femije rriten per te qene te suksesshem- per ta zhvillohen programe te vecanta zhvillimi • Jane te shendetshem, te lumtur, me vetvleresim te larte dhe me te pershtatur se individet e zakonshem

Gjuha dhe inteligjenca