AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ

1. AZƏRBAYCANDÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ AQRONOMLUQİXTİSASIÜZRƏ FİTOPATOLOGİYA KURSU

2. IIBölmə: Bitki xəstəlikləri Mövzu 7. Dənli –paxlalı və yonca bitkilərinin xəstəlikləri, onlarla mübarizənin başlıca prinsipləri Kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, professor İbrahim Cəfərov

3. P L A N: 7.1 Dənli-paxlalı bitkilərin göbələk xəstəlikləri və onlarla mübarizənin əsas şərtləri 7.2 Dənli-paxlalı bitkilərin bakteriya mənşəli xəstəlikləri və onlarla mübarizə 7.3 Dənli-paxlalı bitkilərin virus mənşəli xəstəlikləri və onlarla mübarizə 7.4 Yonca bitkisinin əsas xəstəlikləri və onlarla mübarizənin başlıca prinsipləri

4. Ədəbiyyat 1.İbrahimCəfərov Tarla bitkilərinin xəstəlikləri. Bakı: «Elm», 2009, 326 s. 2.İbrahimCəfərov Fitopatologiya. Bakı: «Şərq-Qərb», 2012, 561 s. 3. Гриценко В.В., Стройков Ю.М., Третьяков Н.Н. Вредители и болезни сельскохозяйственных культур. 2-е изд., перераб. М.: «Академия», 2010, 224 с. 4. Ciancio, Aurelio, Mukerji, K.G. Integrated Management of Diseases Caused by Fungi, Phytoplasma and Bacteria, 2008, 450 p. 5. Howard F.Schwartz, James R.SteadmanCompendium of Bean Diseases. The American Phytopathological Society, 2005, 108 p. 6. Mukerji, K.G Fruit and vegetable diseases, Springer, 2004, 562 p. 7. Jorgen Stenersen Chemical Pesticides.CRC Press, 2004, 296 p.

6. 7.1 Dənli-paxlalı bitkilərin göbələk xəstəlikləri və onlarla mübarizənin əsas şərtləri Dənli-paxlalı bitkilərin unlu şehi – Erysiphe communis f. pisi (H.A.Dietr.) Jacz. Təsnifatdayeri: FungivəyaMycotaaləmi, Ascomycotaşöbəsi, Euascomycetessinfi, Erysiphalessırası, Erysiphaceaefəsiləsi, Erysiphecinsi Biolojiqrupu: Biotrof

7. Xəstəlikyarpaqvəpaxlalardabaşverir. Göbələkağtorluörtükəmələgətirir. Müəyyənmüddətdənsonraörtükbozrəngalır. Yarpaqlarqıvrılırvəölürlər. Sirayətlənmişcavanpaxlalartoxumvermirlər. Vegetasiyadövrügöbələkkonidi (anamorf) vəkisə (teliomorfa) spormərhələləriniəmələgətirir. Konidimərhələsibirhüceyrəli, rəngsiz, elliptikkonidilərlətəmsilolunur. Onlarınölçüləri 28-44 x 17-18 mkm-dir. Vegetasiyanınsonundakisəmərhələsibaşverir. O, sarıtəhərvəya tünd-qonurkleystotesilərdənibarətdir. Meyvəbədəni- kleysto-tesilərşarşəkilli, 160 mkmdiametrli, çoxsaylıçıxıntılıdır (10-28 ədəd). Çıxıntılarrəngsiz, radikalyerləşmiş, kütucbudaqlarınamalikdir. Kisələrellepsoidal, 4-6 askosporludur. Askosporlarbirhüceyrəlidir, rəngsizdir, ölçüləri 16-22 x 9-12 mkm-dir.

8. Lərgəni (Lathyris pratensis L.) Xəstəliktörədicinoxuddanəlavə yoluxur: Yempaxlalıları (Vicia fabae L.) Vika (Vicia cativa L.)

12. Avropa ölkələri America MDB Yeni Zelandiya Yaponiya Kanada Hindistan

13. Optimal temperatur 18-22°C Nisbi nəmlik 60-80% İnkubasiya müddəti 4-5 gün Xəstəliyi şiddətləndirir, quru- isti hava Xəstəliyi ləngidir- güclü yağişlar Xəstəliyin əmələ gəlməsi, may- iyun

15. Noxudunalternariozu- Alternaria alternata (Fr.) Keissl. Təsnifatdayeri: Fungi vəya Mycota aləmi, Anamorfic fungi şöbəsi, Hyphomycetes sinfi, Hyphomycetales sırası, Dematiaceae fəsiləsi, Alternaria cinsi Biolojiqrupu: Hemibiotrof

16. Mikroorqanizmməhvolmuşbitkiqalıqlarındainkişafedir, məxmərizeytuniörtükəmələgətirir. Beləörtükgöbələyinmitselvəkonidilərindənibarətdir. Konidilərzeytuni, qaraqonur, əkssancaqşəkilli, 3-6 eninəvə 1 uzununaarakəsməlidir. Onlardağılanzəncirlərəmələgətirəbilirlər. Vegetasiyadövrügöbələkkonidilərləyayılır. Kosmopolitdir. Ölkəmizdədəbuxəstəlikqeydəalınmışdır. Xəstəliktörədicigeniştemperatur 18-280Chəddindəvə yüksəkrütubətdəinkişafedir. Noxudbitkisinəəhəmiyyətlizərərvurabilmir, lakintoxumlarıncücərməqabiliyyətiazalır. Yüksəkaqrotexnika, əkinmaterialınınsaxlanmaşəraitinəəməledilməsi, bitkiqalıqlarınınməhvedilməsizəruritədbirlərdəndir.

19. Göbələyin konididaşıyanları və konidiləri

20. Noxudunyalançıunluşehi - Peronospora pisi Syd. Təsnifatdayeri: Chromista aləmi, Oomycota şöbəsi, Oomycetes sinfi, Peronosporales sırası, Peronosporaceae fəsiləsi, Peronospora cinsi Müasiradı: Peronospora viciae f.sp. pisi Boerema & Verh. Biolojiqrupu: Biotrof

21. Xəstəlik 2 formadaəmələgəlir, diffuzvəyaümumi, lokalvəyayerli. Yoluxmanəticəsindəyarpaqlarda, yarpaqyanlığıvəkasayarpaqlardasarıtəhərvəyaqəhvəyiləkələrmeydanaçıxır. Yarpağınalttərəfindəgöbələyinkonidispormərhələsindənibarətolanboztəhər- bənövşəyiörtükinkişafedir. Paxlalardasirayətlənmiştoxumasolğunlaşır, sonratündqəhvəyiçalaramalikolur. Konididaşıyanlarqəhvəyi-bənövşəyi, dixotamikbudaq- lanandır, konidilərsarıtəhər, ellipsoidal, ölçüləri 18-28 x 17-22 mkm-dir. Göbələkeynizamandacinsispormərhələsindəinkişafedirvəoosporlarverir. Onlarşarşəkilli, sarıtəhər-qəhvəyi, qalınbüzməliörtüklü, 30-35 mkmölçülüdür. İnfeksiyanınilkinmənbəyisirayətlənmişbitkiqalıqlarıdır. Patogenməhzoosporlarlabitkiqalıqlarındaqışlayırvə gələnililkininfeksiyanıtörədir.

24. Göbələyin konididaşıyanları və konidiləri

25. Peronosporoz və ya yalançı unlu şeh xəstəliyi Avropa, Hindistan, Şimali Amerika, Afrika və Yeni Zellandiyada geniş yayılmışdır. MDB məkanında bitkinin becərildiyi bütün rayonlarda (Orta Asiyanın bəzi ölkələri istisna olmaqla) rast gəlinir. Azərbaycandanoxudəkinlərinəzərərvuranəngenişyayılmışxəstəliklərdəndir. Peronosporozuninkişafınarütubətlisoyuqhava (ortagündəliktemperatur 15-170C) zəminyaradır. D.S.Makaşova (1973) göstərirki, xəstəlikgüclüinkişafedənzamandənməhsulununitkisi 25-75%, yaşılkütlə 15-20% olabilir. Növbəliəkindövriyyəsinəəməledilməli, paxlalıbitkilərəvvəlkiəkinyerinə 3-4 ildənqaytarılmalı, erkənmüddətlisəpinlər, toxumlarındərmanlanmasıönəmlidir. Toxumluqsahədəxəstəliyinilkinsimptomlarıgöründükdəmonikobordo 4,0 kq/ha, kurzat 1,8 kq/ha, ridomilqoldMS 2,0 kq/hapreparatlarındanbiriiləçiləməaparılır.

26. Noxudunaskoxitozu Solğunləkəliaskoxitoz – Ascochyta pisi Lib. Tündləkəliaskoxitoz- Ascochyta pinodes L.K. Jones. Təsərrüfatdayeri: Fungi vəya Mycota aləmi, Anamorfic fungi şöbəsi, Coelomycetes sinfi, Sphaeropsidales sırası, Sphaeropsidaceae fəsiləsi, Ascochyta cinsi Biolojiqrupu: Hemibiotrof

27. 3 4 SolğunaskoxitozxəstəliyinintörədicisiAscochytapisiəsasənpaxlavətoxumları, azmiqdardaisəgövdəvəyarpaqlarıyoluxur. TündləkəliaskoxitozuntörədicisiAscochytapinodesbitkininbütünorqanlarınıyoluxur. Göbələk yarpaqlarda qabarıq, müxtəlifşəkilli, ölçülü, formalıtündqəhvəyiləkələrəmələgətirir. Ləkəninkənarındatündçalaryoxdur, mərkəztünddür. Gövdələrüçünkiçik, nöqtəlivəyauzunsovyaralarxarakterikdir. Piknosporlarrəngsiz, uzunsov (A.pisi), silindrik (A.pinodes), əyilmişuclu, ikihüceyrəlidir. A.pinodeskisəmərhələsinitündqonurpsevdotesikisələrləəmələgətirir. Kisələrsancaqşəkillivəyasilindrikdir. Hərkisədəadətən 8 ədədrəngsizhəlqəli- elleptikikihüceyrəliaskosporlaryerləşirlər.

32. a-piknosporlar; b- piknid kəsikdə

33. XƏSTƏLİK TÖRƏDİCİLƏRİN YOLUXDUĞU BİTKİLƏR Vika (Vicia sativa L.) Nut (Cicer arietinum L.) Lərgə (Lathyrus pratensis L.) Lobya (Phaseolus vulgaris L. Sav.) Mərcimək (Lens esculenta Moench.)

34. Askoxitoz Avropa ölkələrində, ABŞ və Kanadanın Şərq hissəsində, Yaponiya, Marokko, Cənubi Afrika, Yeni Zellandiya, Avstraliya kimi ölkələrdə böyük zərər vurur. Rusiya Federasiyasının Qaratorpaq zonasında, cənub vilayətlərində və Sibirdə xəstəlik geniş yayılmış və ciddi itkilərə səbəb olur. Azərbaycanda becərilən noxud əkinlərində xəstəliyin hər iki formasına rast gəlinir. Bitkilərin sirayətlənməsi 40C-dən yuxarı temperaturda və 90%-dən yüksək rütubətdə baş verir. Askoxitozun güclü inkişafı kifayət qədər yağışlar yağanda və 20-250C temperaturada baş verir. Rütubətli və quru havalar növbələşən zaman xəstəliyin inkişafı ləngiyir, 350C-dən yuxarı temperaturda isə tamamilə dayanır. Xəstəliklə digər dənli paxlalı bitkilər yoluxsa da noxuda daha ciddi ziyan vurur. Zərərlilik toxumların cücərmə qabiliyyətinin aşağı düşməsi, cücərtilərin yatması, məhsuldarlığın aşağı düşməsi, yaşıl noxudun dad keyfiyyətlərinin pisləşməsi ilə xarakterizə edilir.

36. Noxudunpası - Uromyces pisi (Pers.) de Baryi U. fabae (Pers.)DB. f. pisi-sativae Hirats. Təsnifatdayeri: FungivəyaMycotaaləmi, Basidiomycota şöbəsi, Urediniomycetes sinfi, Uredinales sırası, Pucciniaceae fəsiləsi, Uromycescinsi Biolojiqrupu: Biotrof

37. Noxudunyarpaqvəgövdəsindəuredinosporludağınıqçəhrayı-qəhvəyiyastıcıqlarəmələgəlirlər. Yayınsonunayaxınhəminorqanlardatelilərlə teliosporlardanibarəttünd- qəhvəyiləkələrformalaşırlar. U.pisiikievligöbələkdir. Aralıqsahibbitkisisüdləyən (Euphorbia) bitkisidir. Südləyənbitkisindəxəstəliktörədicininyazmərhələsispermaqonivəetsimərhələlərinkişafedirlər.Uredinosporlarbirhüceyrəli, şəffaf- çəhrayı, şarşəkilli, azsaylıziyilciklərləörtülüdür. Teliosporlartünd-qonur, birhüceyrəli, qısa, rəngsiz, düşənayaqcıqlıvəkiçikəmziklidir. U.fabae f. pisi-sativaegöbələyibirevlidir, inkişafmərhələlərinoxudunüzərindəəmələgəlir. Uredinalarşəffafqəhvəyidir. Uredinosporlardairəvi, tək-tək, tikanlı, şəffafqəhvəyidir. Telilər tündqonur -qaradır. Teliosporlarbirhüceyrəli, həlqəvi, hamar, rəngsizayaqcıqdadır.