Cognitieve gedragstherapie bij slaapstoornissen

1. Cognitieve gedragstherapie bij slaapstoornissen “Slapen is geen geringe kunst: je moet er de hele dag voor wakker blijven“ FriedrichNietzsche, Duits dichter en filosoof (1844-1900) Mw. E. Redlich, psycholoog SEIN Mw. A. Hamoen, psycholoog SEIN

2. Inhoud Workshop • SEIN en slaapstoornissen • Insomnie • Circadiane ritmestoornissen • Casusbespreking

3. Centrum voor Slaap-en Waakstoornissen • Patiënten • Onderzoek

4. Slaapstoornissen • Insomnie • Hypersomnie • Circadiane ritmestoornissen • Parasomnieën • Slaap gerelateerde respiratoire stoornissen • Slaap gerelateerde bewegingsstoornissen

5. Insomnie: criteria • Slaapklachten: - Inslaapproblemen (>30min) - Doorslaapproblemen (>30min) - Vroeg ochtend ontwaken (<6,5 uur slaap) - Gebroken nachten (slaap efficiëntie <85%) • Problemen met functioneren overdag

6. Insomnie: subtypes • Psychofysiologische insomnie • Paradoxale insomnie • Insomnie door een mentale stoornis • Inadequate slaaphygiene • Insomnie door een medische oorzaak

7. predisposing factors: ‘aanleg’ • Biologische trekken • Persoonlijkheid • Sociale factoren drempel InsomnieIntensiteit Voor insomnie

8. precipitating factors: ‘uitlokkende factoren’ • Stress • Medische ziekte • Psychiatrie drempel Insomnie Intensiteit Acute insomnie Voor insomnie

9. perpetuating factors: ‘In stand houdende factoren’ • Gedragspatroon • Disfonctionele cognities • Spanning drempel Insomnie Intensiteit Voor insomnie Acute insomnie Vroege Insomnie

10. drempel Insomnie Intensiteit Voor insomnie Acute insomnie Vroege insomnie Chronische insomnie

11. Cognitie Gedrag Relaxatie Insomnie: behandeling slaapstoornis inadequaatslaapgedrag stress, angst, piekeren spanning

12. Insomnie: behandeling • Slaaphygiënische adviezen • Slaaprestrictie • Stimuluscontrole • Ontspanningstherapie • Cognitieve therapie

13. Slaaphygiënische adviezen • Houd regelmatige bedtijden aan, vooral bij opstaan • Beperk de tijd in bed tot maximaal 8 uur • Bewaar het bed om te slapen • Ontspan voor het slapen gaan • Zorg voor voldoende beweging overdag • Vermijd cafeïne en nicotine ‘s avonds • Verminder alcohol consumptie in de avond • Vermijd dutjes overdag zoveel mogelijk • Draai de wekker om

14. Slaaprestrictie • Beperk de tijd in bed tot de geschatte slaapduur • Breid de tijd in bed uit bij betere slaap

15. Stimuluscontrole • Alleen naar bed wanneer slaperig • De slaapkamer alleen gebruiken om te slapen • Uit bed gaan indien wakker • Vaste tijden van opstaan • Dutjes overdag vermijden

16. Ontspanningstherapie • Progressieve relaxatie • Ademhalingsoefening • Suggestieve ontspanning • Meditatie/yoga

17. Cognitieve therapie • Identificeer negatieve gedachtes over slaap en daag deze cognities uit • Bestendig positieve cognities • Piekermanagement

18. CircadianRythm Sleep Disorders (CRSD) • Welke CRDS’s zijn er? • Delayed Sleep Phase Type • Advanced Sleep Phase Type • Irregular Sleep-Wake Type • Free Running Type • Jet Lag Type • Shift Work Type • DuetoMedicalCondition

19. DSPS • Slaap waak ritme later dan wenselijk • Slaapduur normaal of wat verlengd • Begin in adolescentie/ jong volwassen (7-16% • Populatie slaapkliniek (10%) • Geen sekseverschil

20. DSPS: risicofactoren • Avondmens • Ritme probleem familie 40% • Onregelmatige bedtijden • Veel activiteiten in avond/ begin nacht • Weinig licht in de ochtend/veel licht in de avond • Overmatig gebruik cafeïne/ stimulerende middelen • Omgevingsstressoren/ psychopathologie

21. ASPS • Slaap waak ritme eerder dan wenselijk • Slaapduur meestal normaal • Perceptie slaaptekort door vroeg ontwaken • Begint op middelbare leeftijd • Populatie middelbare leeftijd/ ouderen (1%) • Geen sekseverschil

22. ASPS: risicofactoren • Ochtendmens • Ouder worden • Dutten in middag/ avond • Onvoldoende lichtinname in middag/ avond • Onvoldoende prikkels/ activiteiten middag/ avond

23. CRSD Shift Work Type • Insomnia klachten • Overmatige slaperigheid tijdens waakuren • Verminderde alertheid • Subjectief ervaren slaapkwaliteit beperkt • Van populatie shift workers 2-5 %

24. CRSD Shift Work Type risicofactoren • Co morbiditeit • Ouder worden • Bijkomende slaapstoornis (b.v. OSAS) • Licht inname op “verkeerde” moment • Slaapverstoorders tijdens slaap op ongebruikelijk tijdstip • Lange diensten (uitloop/ overwerk)

25. Circadiane ritmen • Lichaamstemperatuur (CBT) • Melatonine • Cortisol • Adrenaline • Celdeling

26. Slaap waak ritme • Meer variatie dan in circadiane ritmen • Aanpassing van circadiane ritmen aan nieuwe tijdzone 2 a 3 weken • Gedragsmatig

28. Melatonineconcentratie in bloedplasma bij de mens

29. DSPS: behandeling • Bepaal ritme patiënt (dagboek, actigrafie, melatonine, temperatuur) • Structureer bedtijden • Verschuif bedtijden naar gewenst • Licht direct na ontwaken • Evt. Melatonine • Behandel dysfunctionele cognities

30. DSPS: gedragsadviezen • Benadruk belang regelmaat voor resetten bioritmen • Gordijnen open en lichten aan in ochtend • Voldoende prikkels in ochtend • Plan (fysieke) activiteiten in ochtend • Voorkom inspannende activiteiten in de avond • Voorkom sterke lichtinname 3 uur voor gewenste bedtijd

31. DSPS: lichttherapie • Licht 2500-10000 lux • Dagelijks 30-45 min. aan eind slaapperiode • Stapsgewijs verschuiven licht en opstaan naar eerder tijdstip • Per dag met 30-60 min

32. ASPS: behandeling • Bepaal ritme patiënt (dagboek, actigrafie, melatonine, temperatuur) • Voorkom vroege bedtijden/verschuif bedtijden naar gewenst • Voorkom dutten overdag en in avond • Beperk tijd in bed tot slaapperiode • Ondersteuning met licht in de avond • Behandel dysfunctionele cognities (b.v. subjectief slaapgebrek)

33. ASPS: gedragsadviezen • Benadruk belang regelmaat voor resetten bioritmen • Gordijnen open en lichten aan in middag/ avond • Voldoende prikkels in middag en avond • Plan (fysieke) activiteiten eind v.d. middag/ begin avond

34. Behandeling shift work • Psycho- educatie over slaap en slaap hygiëne • Psycho- educatie over circadiane ritmen • Psycho-educatie over het effect van licht op het circadiane ritme • Kijk naar ritme individu • Voorwaarts roterend en voorspelbaar schema • Genoeg rusttijd tussen de diensten

35. Shift -work gedragsadviezen Probeer bedtijden gelijk te houden waar mogelijk Probeer hoeveelheid slaap per etmaal constant te houden Bij de moeilijkste shift eventueel geplande dutjes/ voorslapen Houd rekening met circadiane ritme in week- enden en vakanties Voorkom oververmoeidheid Voorkom lichtinname op “verkeerde moment” (zonnebril op/ verduisterde slaapkamer) Kunstmatig licht/ lichttherapie

36. Casus bespreking • In groepjes casussen bespreken

37. Casusbespreking 1: mw. S. • In- en doorslaapklachten • Schat 3 tot 8 uren per nacht te slapen • Vermoeid overdag: dutjes • Veel frustratie en spanning bij het wakker liggen

38. Casusbespreking 1: mw. S. Tijd in bed = 8:28 Totale slaaptijd = 7:27 Wakker = 31 keer Inslapen = 10 minuten

39. Casusbespreking 2: mw. B. • Inslaapklachten: slaapt niet voor 02:00 • Veel frustratie en piekeren bij het wakker liggen • Stressgevoelig

40. Casusbespreking 2: Tijd in bed = 7:40 Totale slaaptijd = 5:40 Wakker = 15 keer Inslapen = 46 minuten

41. Casusbespreking 1: mw. S. • Diagnose: psychofysiologische insomnie, fouten tegen de slaaphygiëne • Behandelplan:  slaaphygiëne  slaaprestrictie  cognitieve therapie  ontspanningstherapie • Resultaat: Goede slaap en lading op het slapen aanzienlijk afgenomen

42. Casusbespreking 2: mw. B. • Diagnose: Delayed Sleep PhaseSyndrome • Behandelplan:  slaaphygiëne  lichttherapie  ontspanningstherapie  cognitieve therapie • Resultaat: Inslapen gaat sneller, minder vermoeid overdag

43. Bronnen ICSD-2 Delayed Sleep PhaseSyndrome: Pathophysiologyand Treatment Options (J.K. Wyatt,2004) CircadianRythm Sleep Disorders: Part I&II (R.L. Sack e.a. 2007) Verbeter je Slaap (Verbeek & van de Laar, 2010)